(γράφτηκε ανάμεσα στο 107 & 117)

Εγώ ο Ιγνάτιος, που ονομάζομαι και Θεοφόρος, προς την Εκκλησία του Θεού Πατέρα και του Κυρίου Ιησού Χριστού, που βρίσκεται στη Φιλαδέλφεια της Ασίας, την ελεημένη και στηριγμένη στην ομόνοια του Θεού, η οποία χαίρεται με το πάθος του Κυρίου μας χωρίς διακρίσεις και είναι βεβαιωμένη για την ανάσταση με κάθε ευσπλαχνία, την οποία ασπάζομαι με το αίμα του Ιησού Χριστού, που αποτελεί χαρά αιώνια και μόνιμη, ιδιαίτερα μάλιστα όταν είναι ενωμένοι με τον επίσκοπο και τους πρεσβύτερους και διακόνους, που είναι μαζί του αφοσιωμένοι στη γνώμη του Ιησού Χριστού, τους οποίους, σύμφωνα με το θέλημα του, τους στήριξε στην πίστη με το Άγιο Πνεύμα του.

I. Ο επίσκοπος αυτός ξέρω ότι δεν απέκτησε από μόνος του «ούτε μέσω ανθρώπων τη διακονία», η οποία ανήκει στο κοινό, ούτε με ματαιοδοξία, αλλά με την αγάπη του θεού Πατέρα και του Κυρίου Ιησού Χριστού, για του οποίου την επιείκεια μένω κατάπληκτος, διότι αυτός όταν σιωπά, λέει περισσότερα από εκείνους που μιλούν απερίσκεπτα. 2. Διότι εναρμονίστηκε με τις εντολές, όπως η κιθάρα με τις χορδές. Γι’ αυτό μακαρίζει η ψυχή μου τη σταθερότητα και την ψυχραιμία του, μέσα στα πλαίσια κάθε επιείκειας του ζωντανού Θεού.

II. Τέκνα λοιπόν του φωτός της αλήθειας, να αποφεύγετε τη διαίρεση και τις κακές διδασκαλίες, και όπου βρίσκεται ο ποιμένας, εκεί να πηγαίνετε σαν πρόβατα. 2. Διότι πολλοί λύκοι, που εμπνέουν εμπιστοσύνη με την κακή ηδονή, αιχμαλωτίζουν εκείνους, που ακολουθούν το δρόμο του Θεού· όταν όμως είστε ενωμένοι, δεν έχουν θέση ανάμεσα σας.

III. Αποφεύγετε τα κακά ζιζάνια, τα οποία δεν τα καλλιεργεί ο Ιησούς Χριστός, διότι δεν είναι αυτά φυτεία του Πατέρα. Και τα γράφω αυτά όχι επειδή βρήκα ανάμεσα σας διαίρεση, αλλά αποκαθάρισμα. 2. Διότι όσοι είναι του Θεού και του Ιησού Χριστού, αυτοί βρίσκονται μαζί με τον επίσκοπο, και όσοι πάλι μετανοήσουν και επιστρέψουν στην ενότητα της Εκκλησίας, και αυτοί θα γίνουν του Θεού, για να ζήσουν σύμφωνα με το θέλημα του Ιησού Χριστού. 2. Μη πλανάστε, αδερφοί μου· όποιος ακολουθεί αυτόν που προκαλεί σχίσμα, «δεν κληρονομεί τη βασιλεία του Θεού». Όποιος ακολουθεί ξένη γνώμη, αυτός δεν συμφωνεί με το πάθος.

IV. Φροντίστε λοιπόν να συμμετέχετε σε μια ευχαριστία· διότι ένα είναι το σώμα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και ένα ποτήρι που ενώνει με το αίμα του· ένα θυσιαστήριο, όπως ένας επίσκοπος μαζί με το πρεσβυτέριο και τους διακόνους, τους ομοδούλους μου, ώστε ό,τι κάνετε, να το κάνετε όπως θέλει ο Θεός.

V. Αδελφοί μου, είμαι πολύ ευχαριστημένος, επειδή σας αγαπώ και με υπερβολική αγαλλίαση σας ασφαλίζω· όχι βέβαια εγώ, αλλά ο Ιησούς Χριστός, για τον οποίο είμαι δέσμιος, και όμως φοβάμαι επειδή ακόμα δεν είμαι ολοκληρωμένος. Η δική σας προσευχή όμως θα με ολοκληρώσει κατά Θεό, ώστε να επιτύχω τον κλήρο που μου έλαχε, έχοντας καταφύγει στο Ευαγγέλιο, σαν να είναι το σώμα του Ιησού, και στους αποστόλους, σαν να είναι το πρεσβυτέριο της Εκκλησίας. 2. Να αγαπάμε όμως και τους προφήτες, επειδή και αυτοί κήρυξαν στο Ευαγγέλιο και ήλπιζαν σ’ αυτόν και τον περίμεναν, και αφού πίστεψαν σ’ αυτόν σώθηκαν, όντας ενωμένοι με τον Ιησού Χριστό, αξιαγάπητοι και αξιοθαύμαστοι άγιοι, μαρτυρημένοι από τον Ιησού Χριστό και συναριθμημένοι στο Ευαγγέλιο της κοινής ελπίδας.

VI. Εάν όμως κάποιος σας ερμηνεύει τον Ιουδαϊσμό, να μην τον ακούτε. Διότι είναι καλύτερα ένας άνδρας, που έχει περιτομή, να ακούει για τον Χριστιανισμό, παρά αυτός που έχει ακροβυστία να ακούει για Ιουδαϊσμό. Εάν πάλι και οι δύο δεν μιλούν για τον Ιησού Χριστό, αυτοί για μένα είναι στήλες και τάφοι νεκρών, πάνω στους οποίους είναι γραμμένα ονόματα ανθρώπων. 2. Να αποφεύγετε επομένως τα κακά τεχνάσματα και τις ενέδρες του άρχοντα του κόσμου αυτού, μήπως πιεζόμενοι από τη γνώμη του εξασθενίσει η αγάπη σας, και να συναθροίζεστε όλοι μαζί με αχώριστη καρδιά. 2. Ευχαριστώ τον Θεό μου, ότι έχω ελαφρή τη συνείδηση μου μ’ εσάς, και δεν μπορεί κανένας να καυχηθεί, ούτε κρυφά ούτε φανερά, ότι έγινα βάρος σε κάποιον, μικρό ή μεγάλο, και εύχομαι όλα όσα είπα να μη τα κρατήσουν ως αποδεικτικά στοιχεία.

VII. Διότι, αν και μερικοί θέλησαν σαν άνθρωπο να με παραπλανήσουν, αλλά το πνεύμα που είναι από το Θεό δεν παραπλανιέται. «Γιατί γνωρίζει από πού έρχεται και που πηγαίνει», και ελέγχει τα κρυφά. Φώναξα δυνατά μεταξύ εκείνων που μιλούσα, με δυνατή φωνή, με φωνή Θεού· να είτε αφοσιωμένοι στον επίσκοπο και στο πρεσβυτέριο και στους διακόνους. 2. Εάν όμως κάποιοι υποπτευτήκαν ότι τα λέω αυτά, επειδή γνωρίζω την απόσχιση ορισμένων, μάρτυρας μου αυτός για τον οποίο είμαι δέσμιος, ότι δεν το έμαθα από άνθρωπο, αλλά το πνεύμα κήρυξε λέγοντας τα εξής· χωρίς τον επίσκοπο να μην κάνετε τίποτε· να διατηρείτε το σώμα σας σαν ναό του Θεού· αγαπάτε την ενότητα, αποφεύγετε τις διαιρέσεις· γίνετε μιμητές του Χριστού, όπως και αυτός είναι μιμητής του Πατέρα του.

VIII. Και εγώ έκανα το ίδιο, σαν άνθρωπος εκπαιδευμένος για ενότητα. Γιατί εκεί που υπάρχει διαίρεση και οργή, δεν κατοικεί ο Θεός. Όλους λοιπόν όσοι μετανοούν τους συγχωρεί ο Κύριος εφόσον μετανοήσουν για να ενωθούν με τον Θεό και να ακολουθούν τον επίσκοπο. Πιστεύω στη χάρη του Ιησού Χριστού, ο οποίος θα διαλύσει από εσάς κάθε δεσμό. 2. Σας παρακαλώ επίσης να μη κάνετε τίποτα με εριστική διάθεση, αλλά ως μαθητές του Χριστού· γιατί άκουσα κάποιους που έλεγαν, ότι αν δεν το βρω στα αρχεία, δεν πιστεύω στο Ευαγγέλιο, και όταν τους είπα ότι «είναι γραμμένο», μου αποκρίθηκαν ότι ‘είναι υπό συζήτηση’. Για μένα αρχεία είναι ο Ιησούς Χριστός, τα άθικτα αρχεία ο σταυρός του και ο θάνατος και η ανάσταση του και η πίστη μέσω αυτού, για τα οποία θέλω να δικαιωθώ με την προσευχή σας.

IX. Είναι καλοί και οι ιερείς, αλλά ανώτερος είναι ο αρχιερέας, στον οποίο είναι εμπιστευμένα τα άγια των αγίων, στον μόνο που έχουν εμπιστευθεί τα μυστήρια του Θεού· αυτός είναι η πόρτα του Πατέρα, μέσα από την οποία μπαίνουν ο Αβραάμ και ο Ισαάκ και ο Ιακώβ και οι προφήτες και οι απόστολοι και η Εκκλησία. Όλα αυτά για την ενότητα του Θεού. 2. Το Ευαγγέλιο όμως έχει κάτι το ξεχωριστό, την παρουσία του Σωτήρα, του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, το πάθος του και την ανάσταση. Διότι αγαπητοί προφήτες το κήρυξαν, το Ευαγγέλιο όμως είναι συμπλήρωση αθανασίας. Όλα μαζί είναι καλά, εάν πιστεύετε με αγάπη.

X. Επειδή, σύμφωνα με την προσευχή σας και την αγάπη που έχετε ενωμένοι με τον Ιησού Χριστό, μου αναφέρθηκε ότι η Εκκλησία της Αντιόχειας της Συρίας ειρηνεύει, είναι πρέπον σε σας, ως Εκκλησία του Θεού, να ορίσετε ένα διάκονο που να σταλεί ως πρεσβευτής του Θεού, για να χαρεί μαζί τους όταν συγκεντρωθούν όλοι να και να δοξάσουν το όνομα του Θεού. 2. Είναι μακάριος στο όνομα του Ιησού Χριστού εκείνος που θα αξιωθεί να αναλάβει τη διακονία αυτή, αλλά και σεις θα δοξαστείτε. Εάν θέλετε σεις, δεν είναι αδύνατο να σταλεί για το όνομα του Θεού, πράγμα που έκαναν και οι κοντινές Εκκλησίες, οι οποίες έστειλαν επισκόπους, και άλλες πρεσβυτέρους και διακόνους.

XI. Για τον Φίλωνα τον διάκονο από την Κιλικία, άνδρα δοκιμασμένο, ο οποίος και τώρα με υπηρετεί στο λόγο του Θεού μαζί με τον Ρέο τον Αγαθόποδα, άνδρα εκλεκτό, ο οποίος με ακολουθεί από τη Συρία, εγκαταλείποντας τη ζωή, οι οποίοι και σας δίνουν τις διαβεβαιώσεις, και εγώ ευχαριστώ τον Θεό για σας που τους δεχθήκατε, όπως και εσάς σας δέχθηκε ο Κύριος. Εκείνοι όμως που τους ατίμασαν, είθε να λυτρωθούν με την χάρη του Ιησού Χριστού. 2. Σας ασπάζεται η αγάπη των αδερφών της Τρωάδας, από όπου σας γράφω μέσω του Βούρρου, που στάλθηκε μαζί μου από τους Εφεσίους και τους Σμυρναίους τιμητικά. Είθε να τους τιμήσει ο Κύριος Ιησούς Χριστός, στον οποίον ελπίζουν με το σώμα, την ψυχή, την πίστη, την αγάπη και την ομόνοια.

Υγιαίνετε ενωμένοι με τον Ιησού Χριστό, που είναι η κοινή ελπίδα μας.

(εκδόσεις ΕΠΕ, Αποστολικοί Πατέρες τόμος 4 σελ. 123-131, οι υπογραμμίσεις δικές μας)    

(Γράφτηκε μεταξύ 107 & 117μ.Χ.)

Εγώ ο Ιγνάτιος, που ονομάζομαι και Θεοφόρος, στην ευλογημένη για το μέγεθος του πληρώματος της από τον Θεό Πατέρα, την προορισμένη προαιώνια να βρίσκεται για πάντα σε δόξα μόνιμη, αμετάβλητη, ενωμένη, και εκλεγμένη με το αληθινό πάθος και το θέλημα του Πατέρα και του Ιησού Χριστού του Θεού μας, στην Εκκλησία την αξιομακάριστη, που βρίσκεται στην Έφεσο της Ασίας, είθε να δοκιμάζει πάρα πολύ μεγάλη χαρά ενωμένη με τον Ιησού Χριστό.

I. Δέχθηκα με το θέλημα του Θεού το πολυαγάπητο όνομα σου, το οποίο έχετε με δίκαιη φύση, σύμφωνα με την πίστη και αγάπη του Ιησού Χριστού, του Σωτήρα μας, και όντας μιμητές του Θεού, ολοκληρώσατε τελείως το συγγενικό έργο αναζωογονώντας το με το αίμα του Θεού. 2. Διότι, επειδή ακούσατε ότι έρχομαι δέσμιος από τη Συρία, για χάρη του κοινού μας ονόματος και της ελπίδας, ελπίζοντας ότι με την προσευχή σας θα φτάσω στη Ρώμη να αγωνιστώ με τα θηρία, για να μπορέσω να γίνω μαθητής, τρέξατε να με δείτε. 3. Επειδή λοιπόν απόλαυσα το μεγάλο πλήθος σας στο όνομα του Θεού, χάρη στην απερίγραπτη αγάπη του Ονήσιμου, που είναι κατά σάρκα επίσκοπος σας, και τον οποίο εύχομαι να αγαπάτε όπως θέλει ο Χριστός, και όλοι σας να τον μοιάσετε. Διότι είναι δοξασμένος εκείνος που σας έκανε τη χάρη, επειδή είσαστε άξιοι, να έχετε τέτοιον επίσκοπο.   

II. Επίσης για τον συνδούλο μου Βούρρο, ο οποίος είναι διάκονος σας κατά Θεόν και ευλογημένος σε όλα, εύχομαι να μείνει σταθερός για να τιμά και σας και τον επίσκοπο. Αλλά και ο Κρόκος, ο αντάξιος του Θεού και δικό σας, τον οποίο απόλαυσα, υπόδειγμα της δικής σας αγάπης, με ξεκούρασε σε όλα, ώστε και αυτόν να τον ανακουφίσει ο Πατέρας του Ιησού Χριστού, μαζί με τον Ονήσιμο και τον Βούρρο και τον Εύπλο και τον Φρόντωνα, μέσω των οποίων είδα όλους εσάς με αγάπη. 2. Πολύ θα ήθελα να σας φανώ ωφέλιμος, εάν φυσικά είμαι άξιος. Είναι πρέπον λοιπόν να δοξάζουμε με κάθε τρόπο τον Ιησού Χριστό, ο οποίος σας δόξασε, ώστε, οργανωμένοι σε μια υποταγή και πειθαρχώντας στον επίσκοπο και το πρεσβυτέριο, να είστε αγιασμένοι σε όλα.

III. Δεν σας διατάζω σαν να είμαι κάποιος. Γιατί, αν και είμαι δέσμιος στο όνομα του, δεν έχω ακόμα ολοκληρωθεί στη διδασκαλία του Ιησού Χριστού. Διότι τώρα αρχίζω να γίνομαι μαθητής και σας προσφωνώ, σαν συμμαθητές μου, διότι έπρεπε εγώ να επιχρισθώ από σας με πίστη, νουθεσία, υπομονή και μακροθυμία.  2. Αλλά επειδή η αγάπη δεν με αφήνει να σιωπήσω για σας, γι αυτό προτίμησα να σας παρακαλέσω να συμβαδίσετε με τη γνώμη του Θεού. Διότι και ο Ιησούς Χριστός, η αδιάσπαστη ζωή μας, η γνώμη του Πατέρα, όπως και οι επίσκοποι, που έχουν ορισθεί στα πέρατα της γης, ακολουθούν την γνώμη του Ιησού Χριστού.

IV. Γι’ αυτό πρέπει να συμπορεύεστε με τη γνώμη του επισκόπου, πράγμα που και κάνετε. Διότι το αξιόλογο πρεσβυτέριο σας, το αντάξιο του Θεού, είναι κατά τέτοιο τρόπο αφοσιωμένο στον επίσκοπο, όπως οι χορδές στην κιθάρα. Γι’ αυτό με την ομόνοια σας και τη ομόφωνη αγάπη υμνείται ο Ιησούς Χριστός. 2. Και οι επί μέρους άνδρες όμως να συναθροίζεσθε, ώστε από συμφώνου και με ομόνοια, έχοντας δεχθεί τον χαρακτήρα του Θεού, να υμνείτε ενωμένοι με μια φωνή, δια του Ιησού Χριστού, τον Πατέρα, για να σας ακούσει και να σας γνωρίσει, μέσω αυτών που κάνετε, όντας μέλη του Υιού του. Είναι λοιπόν χρήσιμο να βρίσκεσθε σε άψογη ενότητα, για να είστε και πάντοτε μέτοχοι του Θεού.

V. Διότι, εάν εγώ σε τόσο σύντομο χρόνο απέκτησα τόση οικειότητα με τον επίσκοπο σας, όχι ανθρώπινη, αλλά πνευματική, πόσο περισσότερο μακαρίζω εσάς που είστε στενά μαζί του συνδεδεμένοι, όπως η Εκκλησία με τον Ιησού Χριστό, και όπως ο Ιησούς Χριστός με τον Πατέρα, ώστε όλα να είναι σύμφωνα με ενότητα. 2. Κανένας να μην πλανάται· εάν κανένας δεν βρίσκεται μέσα στο θυσιαστήριο, στερείται τον άρτο του Θεού. Διότι, εάν η προσευχή ενός και δύο έχει τόσο μεγάλη δύναμη, πόσο μάλλον η προσευχή του επισκόπου και ολόκληρης της Εκκλησίας. 3. Εκείνος λοιπόν που δεν έρχεται στη συνάθροιση, αυτός έχει ήδη υπερηφάνεια και ξεχωρίζει τον εαυτό του. Διότι είναι γραμμένο· «ο Θεός αντιστέκεται στους υπερήφανους», ας φροντίσουμε λοιπόν να μη αντιστεκόμαστε στον επίσκοπο, για να είμαστε υποταγμένοι στον Θεό.

VI. Και όσο βλέπει κανείς τον επίσκοπο να σιωπά, να τον φοβάται περισσότερο· διότι αυτόν που στέλνει ο οικοδεσπότης ως οικονόμο του, πρέπει να τον δεχόμαστε, όπως και Εκείνον που τον έστειλε. Τον επίσκοπο λοιπόν είναι φανερό ότι πρέπει να τον βλέπουμε σαν τον ίδιο τον Κύριο. 2. Ο ίδιος λοιπόν ο Ονήσιμος, επαινεί με το παραπάνω την πειθαρχία σας στον Θεό, ότι όλοι ζείτε σύμφωνα με την αλήθεια και ότι μεταξύ σας δεν υπάρχει καμία αίρεση. Αλλ’ ούτε και ακούτε κανέναν πια, αφού ο Ιησούς Χριστός μιλάει αληθινά.

VII. Διότι μερικοί συνηθίζουν να περιφέρουν το όνομα με πονηρό δόλο, ενώ κάνουν μερικά πράγματα που είναι ανάξια του Θεού. Αυτούς εσείς πρέπει να τους αποφεύγετε, διότι είναι σκυλιά λυσσασμένα, που δαγκάνουν κρυφά, και πρέπει να προφυλάγεστε από αυτούς, γιατί είναι δύσκολο να θεραπευθούν. 2. Ένας γιατρός υπάρχει σαρκικός και πνευματικός, γεννημένος και αγέννητος, ο οποίος έγινε Θεός σαρκωμένος, ζωή αληθινή που θανατώθηκε, και από την Μαρία και από τον Θεό, πρώτα παθητός και συγχρόνως απαθής, ο Ιησούς Χριστός ο Κύριος μας.

VIII. Να μη σας εξαπατά λοιπόν κανένας, όπως και δεν εξαπατάσθε, όντας όλοι του Θεού. Διότι, όταν δεν βρίσκει έρεισμα καμία έριδα μεταξύ σας, η οποία μπορεί να σας βασανίσει, τότε ζείτε σύμφωνα με το θέλημα του Θεού. Είμαι σκουπίδι σας και εξαγνίζομαι για την ξακουστή στους αιώνες Εκκλησία των Εφεσίων. 2. οι σαρκικοί δεν μπορούν να κάνουν τα πνευματικά, ούτε οι πνευματικοί τα σαρκικά, όπως ούτε η πίστης έργα απιστίας, ούτε η απιστία τα έργα της πίστεως. Αυτά όμως που κάνετε εσείς, αυτά είναι πνευματικά· διότι τα κάνετε όλα με το θέλημα του Ιησού Χριστού.

IX. Έμαθα όμως ότι πέρασαν ορισμένοι από εκεί, που δίδασκαν διδασκαλία κακή, τους οποίους δεν αφήσατε να σπείρουν σε σας, κλείνοντας τα αυτιά, για να μη δεχθείτε αυτά που σπέρνονται από αυτούς, επειδή είσαστε πέτρες του ναού του Πατέρα, ετοιμασμένοι για την οικοδομή του θεού Πατέρα, που κατευθύνεστε στα ύψη με τη μηχανή του Ιησού Χριστού, που είναι ο σταυρός, χρησιμοποιώντας για σχοινί το Άγιο Πνεύμα. Η πίστη σας πάλι είναι εκείνη που σας ανεβάζει προς τα άνω, και η αγάπη είναι ο δρόμος που σας οδηγεί στο Θεό. 2. Και όλοι είσαστε συνοδοί, που φέρετε μέσα σας τον θεό και τον ναό, τον Χριστό και τους αγίους, στολισμένοι σε όλα με τις εντολές του Ιησού Χριστού, για τους οποίους χαίρομαι, επειδή αξιώθηκα, μ’ αυτά που γράφω, να μιλήσω μαζί σας και να χαρώ, διότι σ’ όλη σας τη ζωή δεν αγαπάτε τίποτε άλλο, παρά μόνο το Θεό.

X. Αλλά να προσεύχεσθε αδιάκοπα και για τους άλλους ανθρώπους. Διότι υπάρχει σ’ αυτούς ελπίδα μετανοίας, για να κερδίσουν τον Θεό. Επιτρέψετε λοιπόν σ’ αυτούς να μαθητεύσουν σε εσάς έστω και με τα έργα τους αυτά. 2. Στις οργές τους να είσαστε πράοι, στις καυχησιολογίες τους εσείς να είσαστε ταπεινοί, στις βλασφημίες τους εσείς να αντιτάσσετε τις προσευχές, στην πλάνη τους εσείς να μένετε σταθεροί στην πίστη, στην αγριότητα τους εσείς να είστε ήρεμοι, χωρίς να σπεύδετε να τους μιμηθείτε. 3. Ας γίνουμε αδελφοί τους με την επιείκεια και να προσπαθούμε να είμαστε μιμητές του Κυρίου – ποιος αδικήθηκε περισσότερο από εκείνον, ποιος στερήθηκε, ποιος προδόθηκε-, για να μη βρεθεί μέσα σας ζιζάνιο του διαβόλου, αλλά να μένετε σαρκικά και πνευματικά ενωμένοι με τον Ιησού Χριστό με κάθε αγνεία και σωφροσύνη.

XI. Οι καιροί είναι έσχατοι· ας ντραπούμε λοιπόν, ας φοβηθούμε τη μακροθυμία του Θεού, για να μη αποβεί σε καταδίκη μας. Διότι ή θα φοβηθούμε τη μελλοντική οργή, ή θα αγαπήσουμε την παρούσα χάρη· ένα από τα δύο· αρκεί μόνο να βρεθούμε με τον Ιησού Χριστό, για να ζήσουμε αληθινά. 2. Χωρίς αυτόν τίποτε να μη θεωρείτε σε σας πρέπον, για τον οποίο περιφέρω τα δεσμά, τα πνευματικά μαργαριτάρια, με τα οποία μακάρι να αναστηθώ με την προσευχή σας, στην οποία εύχομαι να μετέχω πάντοτε, για να βρεθώ σ’ ένα κλήρο των Εφεσίων Χριστιανών, οι οποίοι ήταν πάντοτε μαζί με τους αποστόλους, με τη δύναμη του Ιησού Χριστού.

XII. Γνωρίζω ποιος είμαι και σε ποιους γράφω. Εγώ είμαι αξιοκατάκριτος, εσείς ελεημένοι· εγώ βρίσκομαι σε κίνδυνο, εσείς είστε στηριγμένοι. 2. είστε είσοδος αυτών που θυσιάζονται για τον Θεό, έχετε μυηθεί μαζί με τον Παύλο, τον αγιασμένο, τον επιβεβαιωμένο, τον αξιομακάριστο, στα ίχνη του οποίου μακάρι να βρεθώ, όταν θα κερδίσω τον Θεό, ο οποίος σας μνημονεύει σε κάθε επιστολή του στο όνομα του Ιησού Χριστού.

XIII. Φροντίστε λοιπόν να συναθροίζεστε συχνότερα για να ευχαριστείτε και να δοξάζετε τον Θεό. Διότι, όταν συγκεντρώνεστε μαζί συχνά, καταργούνται οι δυνάμεις του σατανά και διαλύεται ο όλεθρος του με την ομόνοια της πίστεως σας. 2. Τίποτε δεν είναι καλύτερο από την ειρήνη, με την οποία καταργείται κάθε πόλεμος επουράνιων και επιγείων.

XIV. Από αυτά τίποτε δεν σας διαφεύγει, εάν έχετε απόλυτη στον Ιησού Χριστό πίστη και αγάπη, που είναι η αρχή και το τέλος της ζωής· αρχή η πίστη και τέλος η αγάπη. Τα δύο δε μαζί, όταν ενώνονται, είναι ο Θεός· ενώ όλα τα άλλα έχουν σαν συνέπεια την καλοκαγαθία. 2. Κανένας δεν αμαρτάνει όταν έχει πίστη, ούτε όταν έχει αγάπη μισεί. « Το δέντρο γίνεται φανερό από τον καρπό του» έτσι αυτοί που βεβαιώνουν ότι ανήκουν στον Χριστό, θα φανούν από τα έργα τους. Γιατί τώρα δεν είναι ζήτημα διαβεβαιώσεως το έργο, αλλά εάν κανείς θα βρεθεί με δυνατή πίστη μέχρι το τέλος.

XV. Είναι καλύτερα να μη μιλάει κανείς και να είναι, παρά να μιλάει και να μη είναι. Είναι καλή η διδασκαλία, όταν αυτός που διδάσκει τα εφαρμόζει. Ένας λοιπόν είναι ο δάσκαλος, ο οποίος «είπε και έγινε», και εκείνα που έκανε χωρίς να μιλάει, είναι έργα αντάξια του Πατέρα του. 2. Αυτός που έχει πραγματικά λόγο του Ιησού, μπορεί να ακούει και την ησυχία του, για να είναι τέλειος, ώστε ανάλογα με αυτά που λέει να πράττει, και με όσα σιωπά να αναγνωρίζεται. 3. Τίποτα δεν διαφεύγει την προσοχή του Κυρίου, αλλά και οι κρυφές μας σκέψεις είναι κοντά του. Ας κάνουμε λοιπόν τα πάντα, σαν να κατοικεί αυτός μέσα μας, για να γίνουμε οι ναοί του, και αυτός να είναι ο Θεός μας μέσα μας, πράγμα το οποίο και είναι κα θα φανεί μπροστά μας, από αυτά που κάνουμε αγαπώντας αυτόν δίκαια.

XVI. Μη πλανάσθε, αδερφοί μου. Αυτοί που καταστρέφουν σπίτια, «δεν θα κληρονομήσουν τη βασιλεία του Θεού». 2. εφόσον λοιπόν πεθαίνουν εκείνοι που τα κάνουν αυτά σαρκικά, πόσο μάλλον όταν κανείς καταστρέφει με ην κακή διδασκαλία την πίστη του Θεού, για την οποία σταυρώθηκε ο Ιησούς Χριστός; Αυτός, που έγινε βρωμερός, θα οδηγηθεί στη φωτιά που δε σβήνει, όπως το ίδιο και εκείνος που τον ακούει.  

XVII. Γι’ αυτό ο Κύριος δέχθηκε μύρο στο κεφάλι του, για να αναδίδει στην Εκκλησία αφθαρσία. Μην αλείφεσθε με τη δυσωδία της διδασκαλίας του άρχοντα του αιώνα αυτού, για να μη σας αιχμαλωτίσει από τώρα να ζείτε. 2. Γιατί όμως δεν γινόμαστε όλοι φρόνιμοι, αφού αποκτήσαμε τη γνώση του Θεού, που είναι ο Ιησούς Χριστός; Γιατί να χανόμαστε ανόητα, αγνοώντας το χάρισμα που μας έστειλε αληθινά ο Κύριος;

XVIII. Είναι ασήμαντο το δικό μου πνεύμα του σταυρού, πράγμα που είναι σκάνδαλο για εκείνους που απιστούν, ενώ για μας είναι σωτηρία και αιώνια ζωή. «Που  ο σοφός, που ο έμπειρος συζητητής», που η καύχηση εκείνων που ονομάζονται συνετοί; 2. Διότι ο Θεός μας Ιησούς Χριστός κυοφορήθηκε από τη Μαρία κατ’ οικονομία Θεού, προερχόμενος από τη γενιά βέβαια του Δαβίδ, αλλά δια του Αγίου Πνεύματος, ο οποίος γεννήθηκε και βαπτίσθηκε, για να καθαρίσει με το πάθος του το νερό.

XIX. Και διέφυγε την προσοχή του άρχοντα του παρόντος κόσμου η παρθενία της Μαρίας και ο τοκετός της, καθώς και ο θάνατος του Κυρίου· τρία μυστήρια κραυγαλέα, που έγιναν με ησυχία Θεού. 2. Πώς λοιπόν φανερώθηκαν στους αιώνες; Άστρο έλαμψε στον ουρανό περισσότερο από όλα τα άλλα άστρα, και το φως του ήταν απερίγραπτο, και το πρωτοφανές αυτό άστρο προκαλούσε ζωηρή εντύπωση. Και όλα τα άλλα άστρα μαζί με τον ήλιο και τη σελήνη σχημάτισαν χορό γύρω από το άστρο αυτό, ενώ το φως αυτού ξεχώριζε από όλα τα άλλα. Και προκλήθηκε ταραχή, για το που οφειλόταν το πρωτοφανές αυτό φαινόμενο, που ήταν ανόμοιο μ’ αυτά. 3. Έτσι διαλύθηκε κάθε μαγεία και εξαφανίστηκαν όλα τα δεσμά της κακίας. Η άγνοια καταργήθηκε, καταστράφηκε η παλιά βασιλεία, καθώς ο Θεός εμφανιζόταν με ανθρώπινη μορφή, για να φέρει την καινοτομία της αιώνιας ζωής, που άρχιζε από αυτό που ήταν τελειωμένο κοντά στον Θεό, από όπου ξεκινούσαν τα πάντα, επειδή σχεδιαζόταν η κατάργηση του θανάτου.

XX. Εάν με αξιώσει ο Ιησούς Χριστός με την προσευχή σας, και είναι θέλημα του, στο δεύτερο βιβλιαράκι που θα σας γράψω θα σας φανερώσω, πως άρχισα να στρέφομαι προς τον καινούργιο άνθρωπο Ιησού Χριστόν, στην πίστη του και στην αγάπη του, στο πάθος και την ανάσταση του, και μάλιστα εάν ο Κύριος μου αποκαλύψει κάτι. 2. Οι άνδρες όλοι να συναθρόιζεσθε από κοινού με τη χάρη του ονόματος και με μια πίστη στον Ιησού Χριστό, ο οποίος σαρκικά προέρχεται από τη γενιά του Δαβίδ, και είναι υιός του ανθρώπου και Υιός Θεού, για να υπακούετε στον επίσκοπο και το πρεσβυτέριο με απερίσπαστο το νου σας, προσφέροντας έναν άρτο, που είναι φάρμακο αθανασίας, αντίδοτο για να μη πεθάνετε, αλλά να ζείτε με τον Χριστό για πάντα.

XXI. Εγώ προσφέρομαι αντί για σας και γι’ αυτά που στείλατε προς τιμήν του Θεού στη Σμύρνη, απ’ όπου σας γράφω, ευχαριστώντας τον Κύριο, αγαπώντας τον Πολύκαρπο, όπως και σας. Να με μνημονεύετε, όπως και ο Ιησούς Χριστός εσάς. 2. Να προσεύχεσθε για την Εκκλησία, στης Συρίας, από όπου δεμένος οδηγούμαι στη Ρώμη, αν και είμαι ο τελευταίος από τους εκεί πιστούς, όπως αξιώθηκα να βρεθώ προς τιμήν του Θεού.

Υγιαίνετε με τη χάρη του Θεού Πατέρα και του Ιησού Χριστού, που είναι η ελπίδα όλων μας.     

(εκδόσεις ΕΠΕ, Αποστολικοί Πατέρες τόμος 4 σελ. 77-91, οι υπογραμμίσεις δικές μας)         

ΠΙΣΤΗ

Στο δρόμο που το σώμα μου βαδίζει,

μια σκέψη το μυαλό μου βασανίζει.

Η αμφιβολία που το Είναι μου αγγίζει

Πόσα αργύρια η Πίστη μου αξίζει;

Του Ιούδα έμαθα πως ήτανε τριάντα

Σφιχτή θηλιά όμως τον έπνιξε για πάντα

Μια πίστη κρεμασμένη από ιμάντα

Εικόνας τραγικής, λεζάντα.

Του Άννα, η ύβρις κι η απληστία

Μιας πίστης λύκου με προβάτου ενδυμασία

Το είδωλο της επαινεί μ’ αλαζονεία

Ντυμένη με ιερή και φαύλη υποκρισία.

Του νεανίσκου που ερωτά, τι αγαθόν ποιήσει

Τον πλούτο και τα κτήματα πως δύναται ν’ αφήσει

Μια πίστη που στον ουρανό είναι αδυνάτου φύση

Πως σκέφτηκες φιλάργυρε εκεί να σ’ οδηγήσει;

Του εκ δεξιών Σου στο Σταυρό το δάκρυ που κυλάει

Μια πίστη μέσα σε λυγμούς, συγχώρεση ζητάει

Η ευσπλαχνία ενός Θεού που ξέρει ν’ αγαπάει

Και θέση στον Παράδεισο για το ληστή φυλάει.

Πόσα αργύρια η Πίστη μου αξίζει;

Η λόγχη που Σε κέντησε τώρα κι εμένα αγγίζει

Ο θάνατος κι ας πέθανε ακόμα με βασανίζει

Μα έχω πνεύμα αθάνατο και προς Εσέ βαδίζει.

Βαγγέλης Γεροντάκης

Μεγάλου Βασιλείου, επιστολή 93 προς την πατρίκιαν Καισαρίαν περί Κοινωνίας

(γράφτηκε γύρω στο 372 μ.Χ.. Είναι πολύ ενδιαφέρον το αντικείμενο της επιστολής, η οποία προσφέρει χρήσιμες πληροφορίες για την σχετική με τη θεία μετάληψη πράξη της εποχής εκείνης)

Κείμενο:

«Βεβαίως και το να κοινωνεί κανείς και να μεταλαμβάνει του αγίου σώματος και αίματος του Χριστού καθημερινά είναι καλό και επωφελές, διότι αυτός ο ίδιος λέει σαφώς, «αυτός που τρώει την σάρκα μου και πίνει το αίμα μου έχει ζωή αιώνια» (Ιω.6,54). Ποιός λοιπόν αμφιβάλλει ότι το να μετέχει κανείς συνεχώς της ζωής δεν είναι τίποτα άλλο παρά να ζει πολλαπλά;

Εμείς πάντως κοινωνούμε τέσσερις φορές την εβδομάδα, Κυριακή, Τετάρτη, Παρασκευή και Σάββατο, αλλά επίσης και σε άλλες μέρες, όταν υπάρχει μνήμη κάποιου Αγίου.

Το ότι δε κατά τους καιρούς του διωγμού αναγκάζεται κάποιος, εν απουσία ιερέως ή λειτουργού (=διακόνου), να λαμβάνει με τα δικά του χέρια την κοινωνία, είναι περιττό να αποδείξω ότι δεν είναι καθόλου αξιόμεμπτο, αφού άλλωστε την πρακτική αυτή έχει κατοχυρώσει μακρά συνήθεια από τα ίδια τα πράγματα.

Πράγματι όλοι οι μονάζοντες στην έρημο, όπου δεν υπάρχει ιερέας, μεταλαμβάνουν μόνοι τους από κοινωνία που διατηρούν στο σπίτι τους. Στην Αλεξάνδρεια επίσης και όλη την Αίγυπτο και κάθε λαϊκός ακόμη έχει συνήθως κοινωνία στο σπίτι του και μεταλαμβάνει μόνος του οποτεδήποτε θέλει.

Άπαξ τελειώσει και δώσει την θυσία ο ιερέας, αυτός που την λαμβάνει ως σύνολο, μεταλαμβάνοντας από αυτήν καθημερινά, οφείλει να πιστεύει ότι μεταλαμβάνει και δέχεται αυτήν από αυτόν που την έδωσε.
Άλλωστε και στην εκκλησία ο ιερέας επιδίδει την μερίδα και αυτός που την δέχεται, την κρατά με όλη την εξουσία και έτσι την φέρνει στο στόμα με το χέρι του. Το ίδιο λοιπόν είναι κατ ουσίαν, είτε μία μερίδα δεχτεί κανείς από τον ιερέα είτε πολλές μερίδες μαζί*»
 

* πρόκειται περί των προηγιασμένων δώρων, τα οποία εκείνη την εποχή σε πολλά μέρη μπορούσαν όλοι να διατηρήσουν κατ οίκον. Προφανώς κάθε μερίδα συνίστατο σε άρτο εμποτισμένο σε οίνο. Ο καθένας μπορούσε να καταναλώσει τμήμα της μερίδας και να διατηρήσει το υπόλοιπο.

(έκδοση ΕΠΕ, η μετάφραση βασίστηκε σε αυτήν των εκδόσεων ΕΠΕ τομ. 3 Μ. Βασιλείου σελ. 503 και τα σχόλια του Παν. Χρήστου)

(αποσπάσματα από την Εκκλησιαστική Ιστορία B. Στεφανίδη)

Η θεία ευχαριστία,η οποία προηγουμένως ετελείτο την εσπέραν της Κυριακής μετά των κοινών εστιάσεων, εχωρίσθη αυτών και μετετέθη είς την πρωίαν της ιδίας ημέρας, συνδεθείσαν μετά της πρωινής θείας λατρείας. Τούτο προήλθεν εκ των επομένων τριών αιτιών.

Κατά τας κοινάς εστιάσεις ενωρίς είχον εισχωρήσει άτοπα. «’Έκαστος το ίδιον δείπνον προλαμβάνει εν τω φαγείν και ός μέν πεινά,ός δε μεθύει».(Α΄ πρός Κορινθίους,11,21).Τα άτοπα ταύτα επολεμήθησαν μέν υπό του Αποστόλου Παύλου, αλλ΄ ίσως δεν εξέλιπον, ή ανεφάνησαν πάλιν. Σχετικήν μαρτυρίαν δεν έχομεν.

Έπειτα η αύξησις των χριστιανών εκάστης κοινόνητος επέφερε κατάτμησιν των κοινών εστιάσεων εις πολλάς τοιαύτας εν διαφόροις οικήμασιν,εθεωρήθη δε καλόν να επέλθη αντίδρασις κατά της αναλόγου κατατμήσεως της τελέσεως της θείας ευχαριστίας. Η αντίδρασις παρουσιάσθη ήδη εν τη Α΄ επιστολή του Ρώμης Κλήμεντος και εν ταίς επιστολαίς του Ιγνατίου, εξηκολούθησε δέ και μετά ταύτα, καταλήξασα είς την μετάθεσιν. Η μετάθεσις της θείας ευχαριστίας είς την πρωίαν της Κυριακής δεν έσωσεν αυτήν της κατατμήσεως (Μαρτύριον Ιουστίνου,περί το 166,κεφ. III. 58 κανών Λαοδικείας,μέσα δ΄ εκ/ρίδος.

Τελευταίον αίτιον της μεταθέσεως η κατ΄ απομίμησιν της εβραϊκής συναγωγής προηγηθείσα μετάθεσις της προσευχής και του κηρύγματος από της εσπέρας είς την πρωίαν της Κυριακής είλξε και την θείαν ευχαριστίαν.

Η θεία ευχαριστία κεχωρισμένη των κοινών εστιάσεων απαντά παρ΄ Ιουστίνω (περί το 150) και Κλήμεντι τω Αλεξανδρεί (150-200).

Μετά τήν απόσπασιν της θείας ευχαριστίας, η κοινή εστίαση διετήρησεν ομοίωμα της θείας ευχαριστίας, ήτοι κλάσιν άρτου και ευλογίαν ποτηρίου, χωρίς βεβαίως να θεωρώνται ώς θεία ευχαριστία. Η κοινή εστίασις ετελείτο την εσπέρα τής Κυριακής εν τω ναώ ή εν ιδιωτική οικία, προίστατο δέ αυτής ο επίσκοπος ή άλλος τις κληρικός. Ούτος ελάμβανεν είς χείρας ολόκληρον τόν άρτον, έλεγεν επ΄ αυτού ευχήν, έκοπτεν αυτόν και διένεμεν είς τούς συνδαιτυμόνας. Ωνομάζετο «ευλογία».Έκαστος πρό αυτού είχε ποτήριον οίνου, επί του οποίου έκαστος έλεγεν ευχήν. Αμφότεραι αι πράξεις αύται ετελούντο αλλού μέν πρό του δείπνου, αλλά δέ μετ΄ αυτό.

Όπως πρό των μέσων της β΄ εκ/ρίδος απεσπάσθη η θεία ευχαριστία και απετέλεσεν ιδιαιτέραν τελετήν, ούτω μετά την ζ΄ εκ/ρίδα απεσπάσθη της κοινής εστιάσεως και το ομοίωμα της θείας ευχαριστίας, και απετέλεσε επίσης ιδιαίτερη τελετή. Αυτή, διατηρήσασα μέχρι σήμερον τον αρχαϊκό τρόπο της τελέσεως της θειας ευχαριστίας, διετήρησε και το αρχαϊκόν όνομα αυτής, «κλάσις του άρτου» («αρτοκλασία»). Έπαυσεν η διανομή του οίνου, η δέ εν τω ναώ κοινή εστίασης περιορίσθη είς την υφ΄ εκάστου κατανάλωσιν του τεμαχίου του άρτου. Είς την παρατιθεμένην μικράν πλέον ποσότητα του οίνου προσετέθη βραδύτερον παράθεσις αναλόγου ποσότητος ελαίου και σίτου. Ταύτα δέν υπάρχουσιν είς τα αρχαιότερα ευχολόγια (ίδε Ευχολόγιον,εκδ. Goar).

O Ιουστίνος περιγράφει τήν τέλεσιν τής πρωινής λατρείας της Κυριακής.

«Τή ηλίου ημέρα πάντων κατά πόλεις η αγρούς μενόντων επί το αυτό συνέλευσις γίνεται,και τα απομνημονεύματα των αποστόλων ή τα συγγράμματα των προφητών αναγινώσκεται,μέχρις εγχωρεί.Είτα παυσαμένου του αναγινώσκοντος ο προεστώς διά λόγου τήν νουθεσίαν και πρόκλησιν τής των καλών τολυτων μιμήσεως ποιείται.Έπειτα ανιστάμεθα κοινή πάντες και ευχάς πέμπομεν και ώς προέφημεν,παυσαμένων ημών της ευχής,άρτος προσφέρεται και οίνος και ύδωρ και ο προεστώς ευχάς ομοίως και ευχαριστίας,όση δύναμις αυτώ,αναπέμπει,και ο λαός επευφημεί λέγων το αμήν,και η διάδοσις και η μετάληψις από των ευχαριστηθέντων εκάστω γίνεται,και τοίς ού παρούσι διά των διακόνων πέμπεται» (Απολογία Α΄,67,3-5).

Έν ταίς ιουδαικαίς συναγωγαίς υπήρχε διπλούν ανάγνωσμα,εκ του νόμου και εκ των προφητών, παρά τοίς χριστιανοίς εισήχθη επίσης διπλούν ανάγνωσμα, εκ των προφητών και των «απομνημονευμάτων των αποστόλων», ήτοι των ευαγγελίων (αυτ. 66,3). Κατ΄ αρχάς ώς γενική τάσις υπήρχεν η αύξησις του αριθμού των αναγνωσμάτων. Αί Αποστολικαί Διαταγαί, ομιλούσαι περί της λειτουργίας κατά τήν χειροτονίαν του επισκόπου, αναφέρουσι πέντε αναγνώσματα, «ανάγνωσιν του Νόμου και των Προφητών,τών τε Επιστολών και των Πράξεων και των Ευαγγελίων» (8,5,11 πρβλ. 2,57,5 και εξής). Αι Αποστολικαί Διαταγαί, εγράφησαν μέν εν Συρία τέλη της δ΄ εκ/ρίδος, περιέχουσιν  όμως αρχαιότερον υλικόν, εν τοίς έξ μέν πρώτοις βιβλίοις πολλαχού .όπου συμπίπτουσι με την Αποστολικήν Διδασκαλίαν, γραφείσαν την γ΄ εκ/ρίδα, εν τοίς επιλοίποις δε βιβλίοις ενιαχού,όπυ υπάρχει άλλη εξωτερική ένδειξις.

Έπειτα εκράτησε τάσις ελαττώσεως των αναγνωσμάτων και των εκ της Καινής Διαθήκης αλλά κυρίως των εκ της Παλαιάς Διαθήκης. Η λειτουργία της Κωνσταντινουπόλεως, ώς φαίνεται εκ πολλών χωρίων Ιωάννου του Χρυσοστόμου (προερχομένου εκ Συρίας,τέλη της δ΄ εκ/ρίδος),και η της Ρώμης, ώς φαίνεται εκ τινός χειρογράφου περικοπών (της γερμανικής Βυρτζβούργης), είχον ένα ανάγνωσμα εκ τής Παλαιάς Διαθήκης και δύο εκ της Καινής Διαθήκης. Ταύτα διετηρήθησαν μέχρι της ζ εκ/ρίδος. Αργότερα εγκατελείφθη ολοτελώς το εκ της Παλαιάς Διαθηκης ανάγνωσμα.

Ότε εισήχθη η επ΄ εκκλησίας ανάγνωσις βιβλίων της Αγίας Γραφής, κατ΄ αρχάς εγίνετο κατ΄ ελευθέραν εκλογήν του αναγινώσκοντος, αλλ΄ έπειτα περιορίσθη η ελευθερία, ο καθορισμός τής σχετικής περικοπής εξηρτάτο εκτάκτως ή τακτικώς εκ τής γνώμης του επισκόπου, ήρχισε δέ και η συνήθεια να αναγινώσκωσιν ωρισμένα βιβλία τής Αγίας Γραφής κατά συνέχειαν (ή μία περικοπή συνέχεια της άλλης) και μάλιστα τακτικώς εις ωρισμένας εποχάς του έτους.

Ούτω, την Μεγάλην Τεσσαρακοστήν ανεγινώσκετο ή Γένεσις, τήν Μεγάλην Εβδομάδα, ο Ιώβ, την Μεγάλην Πέμπτην ή Μεγ.Παρασκευήν, ο Ιωνάς (Αμβροσίου,Επιστολή πρός Μάρκελλον,20,25.W. Caspari,εν Ηerzog-Hauck,Realencyklopadie,15,135,στίχος 23 κ.εξ), μεταξύ του Πάσχα και της Πεντηκοστής, το Ευαγγέλιον του Ιωάννου και αί Πράξεις τών Αποστόλων.

Οί χριστιανοί ανέπεμπον χριστιανικούς ύμνους, οι οποίοι επολλαπλασιάσθησανκατά την εποχή ταύτην. Έξ αυτής έχομεν την αρχαιοτέραν μαρτυρίαν περί ύμνων, αναφερομένων είς τους μάρτυρας («Cantatur et exitus martyrum»,Τερτυλλιανού,Scorpiace,7).

Eκ διαφόρων πληροφοριών εξάγεται, ότι το εκκλησιαστικόν άσμα ήτο απλούν, μη διαφέρον πολύ του τρόπου,διά του οποίου σήμερον ψαλμωδούνται αί ευχαί (πχ. Αί του ευχελαίου) και τα αναγνώσματα (ο εξάψαλμος, ο απόστολος και το ευαγγέλιον, λεγόμενα υπό των ιερέων),τα οποία τότε απλώς ανεγινώσκοντο.

Απαντώσι δύο είδη «αντιφωνίας».

Κατά το πρώτον είδος, ένας έψαλλεν, οι δε λοιποί (ο χορός ή η κοινότης) έψαλλον τα ακροστίχια ή ακροτελεύτια, ήτοι τας τελευταίας λέξεις. Ο τρόπος ούτος ήτο συνήθης παρά τοίς Ιουδαίοις, εισήχθη δέ και παρά τοίς χριστιανοίς, ονομαζόμενος «υποψάλλειν», «υπηχείν» και «υπακούειν».

Κατά το δεύτερον είδος (την κυρίως «αντιφωνίαν»),ο ψάλτης και ο χορός (ή η κοινότης) ή δύο χοροί, ή τα δύο τμήματα του χορού έψαλλον εναλλάξ. Ο τρόπος ούτος ήτο επίσης γνωστός είς τους Ιουδαίους (Α΄ Παραλειπομένων,6,31 κ.εξ.). Η γνώμη, ότι την αντιφωνίαν ταύτην εισήγαγεν είς τους χριστιανούς ήδη ο Αντιοχείας Ιγνάτιος (+ περι το 112. Σωκράτους,Εκκλ. Ιστορία,6,8,11), δεν είναι ορθή. Δύναται τις ίσως να δεχθή, ότι ο Ιγνάτιος εισήγαγε το «υποψάλλειν». Η αντιφωνία δεν εισήχθη κατά την εποχήν ταύτην. Πουθενά δεν συναντιέται σε χρήση πριν τα μέσα της δ εκ/ρίδος. Οι Αποστολικές Διαταγές, γραφείσαι τέλη της εκ/ρίδος ταύτης, γνωρίζουν μόνο το «υποψάλλειν» (2,57,6 πρβλ. Και 15 κανόνα Λαοδικείας, περί το 360). Κατά τον Μοψουεστίας Θεόδωρον,(+ 428),δύο Αντιοχείς μοναχοί, ο Φλαβιανός (ο μετά ταύτα Αντιοχείας υπό τον οποίον Ιωάννης ο Χρυσόστομος διετέλεσε πρεσβύτερος) και ο Διόδωρος (ο μετά ταύτα Ταρσού,διδάσκαλος του Μοψουεστίας και του Χρυσοστόμου), εισήγαγον την αντιφωνίαν εκ της χρησιμοποιούσης την συριακήν γλώσσαν συριακής Εκκλησίας εις την χρησιμοποιούσαν την ελληνικήν γλώσσαν συριακήν Εκκλησίαν (περί το 360.Νικήτα Χωνιάτου,ιβ΄ εκ/ρίδος,Θησαυρός ορθοδόξου πίστεως,5,30 πρβλ.Θεοδωρήτου,Εκκλ΄.Ιστορίαν,2,24,,8 κ.εξ. Σωζομένου,Εκκλ. Ίστορίαν,3,20,10. Φιλοστοργίου,Εκκλ. Ιστορίαν,3,13).

H αντιφωνία εισήχθη είς την Καισάρειαν υπό του Μεγάλου Βασιλείου (+378,Επιστολή 207,πρός τους κληρικούς της Νεοκαισαρείας, όπου ο γράφων δικαιολογείται και δια τούτο), εις τα Ιεροσόλυμα εισήχθη κατά την ιδίαν εποχήν (Peregrinatio Aetheriae,24,1,γραφείσα περί το 380), εις το Μεδιόλανον (=Μιλάνο) εισήχθη υπό του Αμβροσίου (περί το 380. Αυγουστίνου,Εξομολογήσεις,9,7), εις την Κωνσταντινούπολιν εισήχθη πρώτον μεν υπό των Αρειανών, πρός καταπολέμησιν δέ αυτών υπό του Ιωάννου του Χρυσοστόμου (Σωκράτους,Εκκλ. Ιστορία,6,8. Σωζομένου,Εκκλ. Ιστορία,8,8).

Εφ΄ όσον η θεία ευχαριστία συνεδέετο μετά των κοινών εστιάσεων, οι χριστιανοί εκάθηντο περί τάς τραπέζας (κατά γής;), ο δέ ηγιασμένος άρτος («σώμα Χριστού») εκόπτετο και διενέμετο είς αυτούς, τα δέ τεμάχια ήσαν ακόμη σχετικώς μεγάλα, όχι όμως πλέον ως τα της σημερινής αρτοκλασίας, η οποία ιδρύθη ώς ομοίωμα της αρχαιοτάτης θείας ευχαριστίας.

Οι τόποι των θρησκευτικών συναθροίσεων, άρα, εν πολλοίς διέφερον των σημερινών. Μετά την απόσπασιν της θείας ευχαριστίας από των κοινών εστιάσεων, οι χριστιανοί δεν εκάθηντο πλέον πέριξ τραπεζών, τα δε μέλλοντα να διανεμηθώσι τεμάχια του ηγιασμένου άρτου δέν μετεφέροντο πρός τους χριστιανούς , αλλ΄ οι χριστιανοί ήρχοντο πρός αυτά. Είς εκάστην τέλεσιν της θείας ευχαριστίας όλοι οι παρόντες χριστιανοί προσήρχοντο πρό του ιερουργούντος πρεσβυτέρου, ίνα λάβωσι τα υλικά αυτής, τα οποία βαθμηδόν ακόμη περισσότερον ωλιγόστευσαν. Λαβίς δεν υπήρχεν ακόμη.

Ο πρεσβύτερος προσέφερε τον άρτον είς την δεξιάν παλάμην αυτών, τεθειμένην επί της αριστεράς, ο δέ διάκονος προσέφερε τον οίνον διά του αγίου ποτηρίου (Μαρτύριον Περπετούης, κεφ.4. Κυρίλλου Ιεροσολύμων,Κατήχησις,18,21. Μεγάλου Βασιλείου, Επιστολή 93,πρός την Καισαρίαν. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Ομιλία είς τα Χριστούγεννα,7. Άμβρόσιος Μεδιολάνων,εν Θεοδωρήτου, Εκκλ. Ιστορία,5,18. Αυγουστίνου,Contra litteras Petilani Donatistae,2,25. Tρούλλου κανών 101).

Είς τους απόντας η θεία ευχαριστία εστέλλετο διά των διακόνων υπό την μορφήν μόνον τεμαχίου καθηγιασμένου άρτου, ή υπό την μορφήν τοιούτου τεμαχίου, αλλ΄ επί του οποίου είχεν επισταχθή καθηγιασμένος οίνος……

….Εν τοίς κοιμητηρίοις τον πέριξ του τάφου εκάστου μάρτυρος χώρον περιέβαλλον και εστέγαζον δι΄ οικοδομής, η οποία κατά τάς τρείς αυτής πλευράς είχεν αψίδας. Αι οικοδομαί αύται ωνομάσθησαν Μαρτύρια, έκαστον δέ αυτών έφερε το όνομα του οικείου μάρτυρος (Μαρτύριον του τάδε μάρτυρος).

Εκεί επί του τάφου του μάρτυρος ετελείτο η θεία ευχαριστία κατά τάς μνήμας μαρτύρων και καθ΄ οιανδήποτε άλλην περίστασιν.

Εκ των Μαρτυρίων τούτων προέκυψε γενετικώς ο θεμελιώδης τύπος των χριστιανικών ναών (C.M. Kaufmann,Handbuck der christl.Archaologie, 1905,σελ.147 και εξής). Εντεύθεν εξηγούνται τρία τινά.

Πρώτον ,η συνήθεια, υπό την αγίαν τράπεζαν να τίθενται λείψανα μαρτύρων (επέκρατησε μέσα της δ εκ/ρίδος), πρώτος δέ ο Αλεξανδρείας Κύριλλος (+444) πρός τοιαύτην χρήσιν ηρκέσθη είς λείψανα αγίου, αλλά μη μάρτυρος (Φωτίου,Αμφιλόχια,εκδ. Αθηνών,σελ 187,περί ενθρονισμού).

Δεύτερον, οτι έκαστος ναός φέρει το όνομα μάρτυρος ή αγίου.

Κατ΄ αρχάς βεβαίως έφερε το όνομα εκείνου, του οποίου τα οστά ευρίσκοντο υπό την αγίαν τράπεζαν, αλλ΄ έπειτα το όνομα του ναού κατέστη ανεξάρτητον τούτου.

Τρίτον, ότι οι ναοί εχρησιμοποιούντο ως τόποι ταφής.

Ο μέγας Θεοδόσιος απηγόρευσε την ταφήν εν τοίς Μαρτυρίοις (30 Ιουλ.381. Κοdex Theodosianus,ΙΧ.17,6),αλλ΄ άνευ αποτελέσματος.

Όπως οι εθνικοί και οι Ιουδαίοι, ούτω και οι χριστιανοί κατά τάς μεγάλας εορτάς ετέλουν αφ΄ εσπέρας αγρυπνίας και παννυχίδας. Αρχαιoτέρα είναι η του πάσχα, μεταγενεστέρα η  της παραμονής των Επιφανίων. Όμοιαι εγίνοντο και κατά τάς μνήμας των μαρτύρων είς τα Μαρτύρια των κοιμητηρίων. Αί παννυχίδες ανεπτύχθησαν κατά την επομένην εποχήν, γινόμεναι πολλάκις εν ενί και μόνω ναώ (ωνομάζετο  «σύναξις») και παρατεινόμεναι μέχρι της πρωίας («της ημέρας υπολαμπούσης» Μ. Βασίλειος,Μigne,32,764).

(Εκκλησιαστική Ιστορία Στεφανίδου,σελ.101-105 & 121, οι υπογραμμίσεις δικές μας)

(απόσπασμα από την Εκκλησιαστική Ιστορία, Βλασίου Φειδά,
οι υπογραμμίσεις δικές μας και κάποια ελαφρά απόδοση στα νέα ελληνικά)

Οι Πράξεις των Αποστόλων (2,46) υπονοούν καθημερινή «κλάσιν του άρτου», αλλά πρέπει να θεωρηθή βέβαιο ότι αυτή ετελείτο οπωσδήποτε τουλάχιστον κατά τη νύκτα του Σαββάτου προς την Κυριακή (Πραξ. 20,7), ως ανάμνηση του μεσσιανικού δείπνου του Κυρίου. Ταυτιζόταν με το μυστήριο της θ. ευχαριστίας, είχε σαφή λειτουργική έννοια και περιλάμβανε διδαχή, προσευχή, ευλογία, κοινωνία και δείπνο.

Τα σχετικά με την κλάση του άρτου χωρία της Κ. Διαθήκης (Ματθ. 26,26-29. Μάρκ.14,22-25. Λουκά 22,14-20. Ιω.6,48-51. Πράξ. 2,41-42,46-47. 20,7-11. Α΄ Κορινθ. 11,20-29 κ.α) παρουσιάζουν βεβαίως ορισμένη ασάφεια.

Κατά τον H. Lietzmann (Messe und Herrenmahl,Bonn1926,238-263) πρέπει να γίνη διάκριση του κυριακού δείπνου σε δύο τύπους, εκ των οποίων ο ένας δείπνος ήταν δείπνος συναδελφώσεως και ενότητας των χριστιανών μεταξύ τους και προς τον Κύριο (Πράξ.2,41-42,46-47.20,7-11),ο δε άλλος ήταν μυστηριακός δείπνος σε ανάμνηση της θυσίας του Κυρίου. Ο πρώτος δείπνος συνδέεται, κατά τον Lietzmann, προς τη συνεστίαση του Κυρίου με τους μαθητές του και ετελείτο από την πρώτη χριστιανική κοινότητα της Παλαιστίνης, ενώ ο δεύτερος δείπνος συνδέεται προς την τέλεση υπό του Κυρίου του μυστικού δείπνου και ετελείτο από τις χριστιανικές κοινότητες των ελληνιστών.

Βεβαίως, δεν δυνάμεθα να αποκλείσουμε τις συνεστιάσεις και τη σύναξη για την «κλάσιν του άρτου», αλλά δεν είναι δυνατόν να ταυτίσουμε την απλή συνεστίαση προς την «κλάσιν του άρτου» των μαρτυριών των Πράξεων. Δεν είναι δυνατόν επίσης να γίνη δεκτή και η άλλη υπόθεση του H. Lietzmann (KG.,I,1932,124), κατά την οποία ο απόστολος Παύλος προσπάθησε να ενισχύση αυθαιρέτως τον μυστηριακό χαρακτήρα της θ. ευχαριστίας (Β. Στεφανίδου, Εκκλ. Ιστορία.Αθήναι 1954,51,υποσημ.8). Είναι ευνόητο ότι μία τέτοια καινοτομία θα μνημονευόταν από τον απόστολο Παύλο ή τουλάχιστον θα υπήρχε μαρτυρία περί αυτής στις Πράξεις Αποστόλων, αφού ο Λουκάς προέβαλε κυρίως την δραστηριότητα των ελληνιστών χριστιανών.

Η σιγή του Λουκά στις Πράξεις ερμηνεύεται μόνο με την κοινή συνείδηση της αποστολικής εκκλησίας, ότι ο μυστηριακός χαρακτήρας της «κλάσεως του άρτου» έπρεπε να θεωρείται αυτονόητος. Ο όρος «κλάσις του άρτου» δήλωνε το σύνολο του κυριακού δείπνου, δηλαδή τόσο την απλή συνεστίαση, όσο και τη μυστηριακή κλάση του άρτου.

Ώς προς το διαμφισβητούμενο ζήτημα, εάν δηλαδή η συνεστίαση λάμβανε χώρα προ της μυστηριακής κλάσεως του άρτου ή ακολουθούσε μετά από αυτήν, δεν υπάρχουν σαφείς ειδήσεις. Οπωσδήποτε όμως επικράτησε η πρόταξη της κλάσεως του άρτου, κατά την οποία προηγείτο η ευλογία του ποτηρίου.

Η απλή συνεστίαση, η οποία γινόταν μετά την «κλάσιν»  του άρτου δεν πρέπει βεβαίως να ταυτίζεται πάντοτε προς τις «αγάπες», οι οποίες μαρτυρούνται κυρίως κατά τον Β΄ αιώνα. Ο πυρήνας αυτός εξελίχθηκε, όπως θα δούμε, προοδευτικώς σε νέες λειτουργικές μορφές, χωρίς όμως να αλλοιωθή ο θεμελιώδης χαρακτήρας της θυσίας και το κύριο περιεχόμενο του….

… Αμέσως μετά το βάπτισμα και το χρίσμα ακολουθούσε η θεία ευχαριστία, η οποία ετελείτο, όπως είδαμε, πρό της κοινής εστιάσεως, συμμετείχαν δέ σε αυτή μόνο όσοι ήσαν βαπτισμένοι: «Περί δέ της ευχαριστίας, ούτως ευχαριστήσατε... μηδείς δέ φαγέτω, μηδέ πιέτω από της ευχαριστίας υμών, αλλ’ οι βαπτισθέντες είς όνομα Κυρίου...» (Διδαχή Αποστόλων,ΙΧ,1-5).

Η θεία ευχαριστία ετελείτο συνήθως σε ιδιωτικές κατοικίες, τις «κατ΄ οίκον» εκκλησίες, όπως εχαρακτηρίζοντο (Πράξ. 1212,17.21,18. Ρωμ. 16,5,23. Α΄ Κορινθ. 16,19. Κολ. 4,15 κ.α.).Στη θεία ευχαριστία συμμετείχαν όλοι οι πιστοί της τοπικής εκκλησίας, αλλά ορισμένες ιουδαιοχριστιανικές κοινότητες, ιδιαίτερα στη Μ.Ασία, δεν τελούσαν τη θεία ευχαριστία μαζί με τις τοπικές κοινότητες των εξ΄ εθνών χριστιανών. Πολλές από τις ιουδαιοχριστιανικές αυτές κοινότητες τελικώς εξελίχθηκαν σε ζηλωτικές αιρετικές ομάδες (Ναζωραίοι,Εβιωνίτες,Ελκεσαϊτες),ιδιαίτερα μετά την καταστροφή των Ιεροσολύμων (70 μ.Χ.)….

…. Η θεία Ευχαριστία αποτελούσε το κέντρο τής όλης λατρευτικής ζωής των χριστιανών, με αυτή δε συνεδέοντο όλες οι λατρευτικές και οι πνευματικές εκδηλώσεις τής τοπικής εκκλησίας. Κατά την αποστολική εποχή η θεία Ευχαριστία ετελείτο προφανώς κάθε ημέρα την εσπέρα και συνδεόταν με κοινή συνεστίαση των πιστών («αγάπαι»), αλλά ήδη από τόν Α΄ αιώνα διακρινόταν η θ. ευχαριστία, η οποία ετελείτο κατά την ημέρα τής Κυριακής.

Η θ. ευχαριστία περιείχε, εκτός από την κλάση τού άρτου, την ευλογία τού ποτηρίου και τού κυριακού δείπνου, διδαχή, προσευχή, ύμνους, αναγνώσματα, γλωσσολαλιές, προφητείες κ.α., χωρίσθηκε δε πρό των μέσων τού Β΄ αιώνα από τις κοινές εστιάσεις («αγάπες»), ένεκα κυρίως των παρατηρουμένων καταχρήσεων.

Παραλλήλως προς την εσπερινή ευχαριστιακή σύναξη κατά την εσπέρα τής Κυριακής, υπήρχε και εωθινή (=πρωινή) σύναξη κατά την οποία δεν ετελείτο μεν η θ. ευχαριστία, αλλά αυτή περιελάμβανε μόνο διδαχή, προσευχή και υμνωδία.

O Πλίνιος ο Νεώτερος παρέχει πληροφορίες περί των συνάξεων κατά την Κυριακή (stato die). Aπό αυτές, η μεν μία ελάμβανε χώρα πρό τής ανατολής τού ηλίου (ante lucem convenire), η δε άλλη κατά την εσπέρα. Κατά την πρώτη σύναξη οι χριστιανοί ανέπεμπαν ύμνους προς τον Χριστό ως Θεό (carmenque quasi Deo dicere), κατά δε τη δεύτερη τελούσαν τη θ. ευχαριστία και την κοινή εστίαση («αγάπη»).Η θεώρηση της Εκκλησίας από τον Πλίνιο ως απαγορευμένης «εταιρείας» ερμηνεύθηκε συνήθως ως η κύρια αιτία για τη μετάθεση τής τελέσεως τού μυστηρίου τής θ. ευχαριστίας κατά την πρωία τής Κυριακής. Η μετάθεση αυτή η οποία είναι γενική περί τα μέσα τού Β΄ αιώνα, δεν δύναται βεβαίως να εξηγηθή μόνο από τον τοπικό διωγμό τού Πλινίου στη Βιθυνία, ή τουλάχιστον δεν δύναται να θεμελιωθή ιστορικώς μόνο στην επιστολή του.

Η δήλωση των χριστιανών ότι δεν μετείχαν πλέον στις ευχαριστιακές συνάξεις, τις οποίες απαγόρευε το διάταγμα τού Πλινίου (quod ipsum facere decisse post edictum meum), δεν συνδέεται βεβαίως προς κάποια απόφασή τους να μην τελούν εφεξής τη θ. ευχαριστία κατά την εσπέρα, επειδή μετέθεσαν την τέλεση τής την πρωία. Αναφέρεται προφανώς στη δήλωση ορισμένων χριστιανών για οριστική ρήξη των δεσμών τους προς τις χριστιανικές συνάξεις, ήτοι σήμαινε την άρνηση τής χριστιανικής τους ιδιότητας. Άλλωστε, απλή μετάθεση τής θ. ευχαριστίας από την εσπέρα στην πρωία τής Κυριακής όχι μόνο δεν ικανοποιούσε τη ρωμαϊκή εξουσία, η οποία εδίωκε κυρίως την ιδιότητα του χριστιανού, αλλά και δεν απάλλασσε τους χριστιανούς από τις υποψίες, αφού συνέχισαν να τελούν τις συνεστιάσεις τους («αγάπες») κατά την εσπέρα. Η διάκριση της θ. ευχαριστίας και της κοινής συνεστιάσεως («αγάπης») για τον ρωμαίο έπαρχο ήταν δυσχερής ή και αδιάφορη.

Συνεπώς, η μετάθεση της θ. ευχαριστίας από την εσπέρα στην πρωία της Κυριακής δεν πρέπει να συνδεθεί προς την απαγόρευση των μυστικών εταιρειών από τον Πλίνιο, αλλά μάλλον προς την προτίμηση των χριστιανών για την εωθινή (=πρωινή) σύναξη, για να μη παρατείνεται μέχρι της εσπερινής συνάξεως η ολοτελής νηστεία από κάθε φαγητό (statio). Οπωσδήποτε όμως κατά τα μέσα του Β΄ αιώνα η μετάθεση αυτή είχε ήδη συντελεσθή.

Ο απολογητής Ιουστίνος (110-165 μ.Χ, γράφει περί το 150 και 155 κατά τον Στυλιανό Παπαδόπουλο,Πατρολογία Α) περιγράφει την πρωινή ευχαριστιακή σύναξη ώς ακολούθως:

«Καί τη του ηλίου λεγομένη ημέρα (=Κυριακή) πάντων, κατά πόλεις η αγρούς μενόντων, επί το αυτό συνέλευσις γίνεται και τα απομνημονεύματα τών αποστόλων ή τα συγγράμματα των προφητών αναγινώσκεται μέχρις εγχωρεί. Είτα, παυσαμένου του αναγινώσκοντος, ο προεστώς διά λόγου την νουθεσίαν καί πρόκλησιν της των καλών τούτων μιμήσεως ποιείται. Είτα ανιστάμεθα κοινή πάντες και ευχάς πέμπομεν και, ώς προέφημεν, παυσαμένων ημών τής ευχής, άρτος προσφέρεται και οίνος και ύδωρ και ο προεστώς ευχάς ομοίως και ευχαριστίας, όση δύναμις αυτώ, αναπέμπει και ο λαός επευφημεί λέγων αμήν και η διάδοσις και η μετάληψις απο των ευχαριστηθέντων εκάστω γίνεται και τοίς  ού παρούσι διά των διακόνων πέμπεται» (Α΄ Απολογία,67,3-5).

{«Και κατά την λεγόμενη ημέρα του ηλίου –Κυριακή- γίνεται συγκέντρωση όλων, όσοι κατοικούν στις πόλεις ή τους αγρούς, και διαβάζονται τα απομνημονεύματα των αποστόλων ή τα συγγράμματα των προφητών, μέχρις ότου είναι δυνατό. Έπειτα, όταν σταματήσει εκείνος που διαβάζει, ο προϊστάμενος με ομιλία απευθύνει την νουθεσία και την πρόσκληση για την μίμηση τούτων των καλών. Έπειτα σηκωνόμαστε όλοι μαζί και απευθύνουμε προσευχές και όπως προαναφέραμε όταν σταματήσουμε την προσευχή, προσφέρεται ψωμί και κρασί με νερό και ο προϊστάμενος ομοίως απευθύνει προσευχές και ευχαριστίες με όση δύναμη έχει, και ο λαός συμμετέχει λέγοντας το Αμήν και γίνεται στον καθένα η διάδοση και η μετάληψη αυτών για τα οποία ευχαριστήσαμε και σε αυτούς που δεν ήταν παρόντες στέλνονται μέσω των διακόνων»}
    

Ο μυστηριακός χαρακτήρας της θ. ευχαριστίας παρέμεινε αναλλοίωτος στην εκκλησιαστική συνείδηση και πράξη. Ο άρτος και ο οίνος με την ευλογία τους κατά την τέλεση του μυστηρίου της θ. ευχαριστίας μετεβάλλοντο σε σώμα και αίμα του Κυρίου. Όσοι δε μετελάμβαναν από αυτά ελάμβαναν «φάρμακον αθανασίας, αντίδοτον του μή αποθανείν, αλλά ζήν εν Χριστώ Ιησού διά παντός» (Ιγνατίου, Φιλαδ., IV,1 κεξ.).

Ο Ιγνάτιος (+ γυρω στο 115 μ.Χ) ομολογεί «την ευχαριστίαν σάρκα είναι του σωτήρος ημών Ιησού Χριστού, την υπέρ των αμαρτιών παθούσαν, ην τη χρηστότητι ο Πατήρ ήγειρε» (Σμυρν.,VII,1), προτιμά δε από την τροφή της φθοράς και των ηδονών του βίου τον «άρτον Θεού, ο εστί σάρξ Ιησού Χριστού... και το αίμα αυτού, ο εστίν αγάπη άφθαρτος» (Ρωμ. VII,3).

Εκτενέστερα εκφράζει τη συνείδηση αυτή της εκκλησίας για τη θ. ευχαριστία ο Ιουστίνος (110-165): «Και η τροφή αυτή καλείται παρ΄ ημίν ευχαριστία... ού γάρ ώς κοινόν άρτον, ουδέ κοινόν πόμα ταύτα λαμβάνομεν... αλλ΄ όν τρόπον διά λόγου θεού σαρκοποιηθείς Ιησούς Χριστός, ο σωτήρ ημών και σάρκα και αίμα υπέρ σωτηρίας ημών έσχεν, ούτως και την δι΄ ευχής λόγου του παρ’ αυτού ευχαριστηθείσαν τροφήν, εξ ης αίμα και σάρκες κατά μεταβολήν τρέφονται ημών, εκείνου του σαρκοποιηθέντος Ιησού και σάρκα και αίμα εδιδάχθημεν είναι»

{Και η τροφή αυτή ονομάζεται σε εμάς ευχαριστία…Διότι δεν λαμβάνουμε αυτά ως κοινό άρτο και ως κοινό ποτό, αλλά με τον τρόπο με τον οποίο ο Ιησούς Χριστός ο Σωτήρας μας αφού σαρκώθηκε με το λόγο του Θεού πήρε και σάρκα και αίμα για τη σωτηρία μας, με τον ίδιο τρόπο διδαχτήκαμε ότι, και η τροφή η οποία αγιάστηκε με την ευχή του λόγου που προέρχεται από αυτόν, από την οποία το αίμα και οι σάρκες μας τρέφονται κατά μετουσίωση (μεταβολή), είναι σάρκα και αίμα αυτού του Ιησού που σαρκώθηκε}.  (Α΄ Απολογία, 66).

Ο Ειρηναίος (130/140-202 μ.Χ) συμπληρώνει την ευχαριστιακή αυτή θεολογία με τον χαρακτηριστικό παραλληλισμό: «ώς γάρ ο από της γής άρτος, προσλαβόμενος την επίκλησιν του Θεού, ουκέτι κοινός άρτος εστίν, αλλ΄ ευχαριστία εκ δύο πραγμάτων συνεστηκυία, επιγείου τε και ουρανίου, ούτως και τα σώματα ημών, μεταλαμβάνοντα της ευχαριστίας, μηκέτι είναι φθαρτά, την ελπίδα της εις αιώνα αναστάσεως έχοντα» (Κατά αιρέσεων,ΙV,18 γράφτηκε περί το 185 κατά τον Στυλιανό Παπαδόπουλο ο.π.).

{Όπως δηλαδή ο άρτος από τη γη, αφού δεχτεί την επίκληση του Θεού, δεν είναι πλέον κοινός (συνηθισμένος) άρτος, αλλά ευχαριστία που περιλαμβάνει δύο πράγματα, το επίγειο και το ουράνιο, έτσι και τα σώματά μας, αφού μεταλάβουν την ευχαριστία, δεν είναι πλέον φθαρτά, αφού έχουν την ελπίδα της αιώνιας ανάστασης}

Ο Τερτυλλιανός [(150/60-225/240 έγραψε μεταξύ 196-212,Πατρολογία Στυλιανού Παπαδοπούλου)] χρησιμοποιεί την ασαφή φράση ότι ο άρτος της ευχαριστίας «παριστά (repraesentant) το ίδιον το σώμα» του Χριστού (Adv. Marcionem,I,14) για να δηλώσει την πραγματική παρουσία του Χριστού στο μυστήριο.

Κλήμης ο Αλεξανδρεύς (150-215 μ.Χ) τονίζει με την ίδια σαφήνεια την κοινή αυτή συνείδηση της εκκλησίας: «τουτ΄ εστι πιείν το αίμα του Ιησού, της Κυριακής μεταλαβείν αφθαρσίας...»

{δηλαδή το να πιει το αίμα του Ιησού, το να μεταλάβει της αφθαρσίας του Κυρίου} (Παιδαγ.,II,2).

Υπό την έννοια αυτή ο Κλήμης παρατηρεί ότι όποιος γεύεται τον άρτο της ευχαριστίας ουδέποτε «πείραν θανάτου λαμβάνει», αφού λαμβάνει «πόμα...αθανασίας» (Τίς ο σωζόμενος πλούσιος,ΒΕΠ,8,363). Πράγματι, «η αμφοιν αύθις κράσις ποτού τε και λόγου ευχαριστία κέκληται, χάρις επαινουμένη και καλή, ης οι κατά πίστιν μεταλαμβάνοντες αγιάζονται και σώμα και ψυχήν» (Παιδαγ.,II,2).

H θ. ευχαριστία ήταν λοιπόν το κέντρο όχι μόνο τής λατρευτικής, αλλά και της καθ΄ όλου πνευματικής ζωής των πιστών. Παρά τη σπουδαιότητα όμως της θ. ευχαριστίας, ελάχιστες πληροφορίες διασώθηκαν για το τρόπο τελέσεως της. Πράγματι, είναι δυσχερέστατη, αν όχι αδύνατη, η πλήρης και βέβαιη αναπαράσταση του ακριβούς τρόπου τελέσεως της θ. Λειτουργίας. Πέρα των γνωστών ειδήσεων των ευαγγελίων, ήτοι

α) για τη σύσταση του μυστηρίου της θ. ευχαριστίας από τον Κύριο κατά τον Μυστικό Δείπνο (Ματθ.26,26-29.Μάρκ. 14, 22-25. Λουκ. 22, 15-20),

β) των σποραδικών μαρτυρίων των Πράξεων (1,12-14. 2, 1, 42, 46-47. 3,1,5,12,42. 6,1-7.10,10. 20,7-11),και

γ) των επιστολών του απ. Παύλου (Α΄ Κορ.10,16. 11.18 κεξ. 14,16-19,23-24 κ.α. Εφεσ. 5,19. Α΄ Τιμ. 2,1 κεξ), δεν έχουμε άλλες λεπτομερείς ειδήσεις περί των μεταβολών η προσθηκών, οι οποίες επήλθαν στην τέλεση του μυστηρίου της θ. ευχαριστίας κατά τη μεταποστολική εποχή. Αναμφιβόλως ο πυρήνας της αποστολικής ευχαριστιακής τελετουργίας δεν πρέπει να υπέστη μετά ταύτα ουσιώδεις διαφοροποιήσεις, αφού κέντρο της παρέμειναν πάντοτε οι ιδρυτικοί λόγοι του Κυρίου, η επίκληση του αγ. Πνεύματος, η διδαχή, τα αναγνώσματα, οι ύμνοι και η εκδήλωση των ελευθέρων χαρισμάτων (γλωσσολαλία, προφητεία κ.α). Προσθήκες ή τροποποιήσεις πρέπει ίσως να επήλθαν στη διάταξη των στοιχείων, στην προσθήκη νέων ευχών ή ύμνων και στον σταδιακό περιορισμό των εκδηλώσεων των ελευθέρων χαρισμάτων κατά την ευχαριστιακή σύναξη.

Τούτο υπαινίσσονται οι διασωθείσες μαρτυρίες μέχρι τα μέσα του Β΄ αιώνα, οι οποίες διαφυλάσσουν και την παράδοση της μεταποστολικής εποχής, όπως λ.χ η Α΄ Κλήμεντος προς την εκκλησία της Κορίνθου (34, 40-41. 59-61), η Διδαχή (9-10, 14), οι επιστολές του Ιγνατίου Αντιοχείας (Σμυρν.,7-8.Φιλαδ.,4. Εφεσ.,1,5,20.Ρωμ.,7.Μαγν.,6,9), τα έργα των λοιπών αποστολικών Πατέρων και ιδιαίτερα oι ειδήσεις του απολογητή Ιουστίνου (Α΄ Απολογία,13. 61, 65-67.Διάλογος πρός Τρύφωνα,40-41), του Ειρηναίου (Κατά αιρέσεων,I,13. IV, 18. V,2), του Τερτυλλιανού (De praescr. Hacreticorum,36. De oration,6. 19. 28. De idololatria,7 κ.α.), του Ιππολύτου (Τraditio Apostolica και κανόνες). Από τις ειδήσεις αυτές δεν δυνάμεθα βεβαίως να αποκαταστήσουμε την πλήρη διάταξη της θ. Λειτουργίας αφ΄ ενός μεν γιατί οι ειδήσεις αυτές αναφέρονται μόνο στα κυριότερα λειτουργικά στοιχεία, αφ΄ ετέρου δε γιατί η διάταξη της θ. Λειτουργίας εποίκιλλε κατά τόπους και δεν αναπτύχθηκε παντού ομοιόμορφα.

Άλλωστε, η «απορρήτου πειθαρχία» (disciplina arcani) περιέβαλλε με πέπλο μυστικότητας και σιγής τα κύρια μυστηριακά στοιχεία τόσο της θ. ευχαριστίας, όσο και των άλλων μυστηρίων της εκκλησίας, γι΄ αυτό και οι εκκλησιαστικοί συγγραφείς απέφευγαν να εκθέτουν λεπτομερώς το μυστηριακό μέρος της θ. Λειτουργίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι και αυτοί ακόμη οι κατηχούμενοι έπρεπε να αποχωρήσουν από τον ναό μετά το πέρας του διδακτικού μέρους της θ. Λειτουργίας.

Η διάκριση του διδακτικού και του μυστηριακού μέρους της θ. Λειτουργίας τονίσθηκε κυρίως κατά το δεύτερο ήμισυ του Β΄ αιώνα, οπότε παρατάθηκε η καθιερωμένη κατήχηση και αυξήθηκε αισθητά σε αριθμό η τάξη των κατηχουμένων. Γενικότερα όμως επικράτησε από τις αρχές του Γ΄ αιώνα. Τα κύρια στοιχεία του πρώτου, ήτοι του διδακτικού μέρους της θ. Λειτουργίας, ήσαν τα αναγνώσματα από την Παλαιά και την Καινή διαθήκη, το κήρυγμα του προεστώτος της ευχαριστιακής συνάξεως και οι κοινές ευχές κλήρου και λαού.

α) Τα αναγνώσματα, ως επαγωγικό στοιχείο στη λατρευτική εκδήλωση, παρατείνοντο κατ΄ αρχάς μέχρι της προσελεύσεως όλων των πιστών και προήρχοντο αφ΄ ενός μεν από τα προφητικά βιβλία της Π. Διαθήκης ή τους Ψαλμούς ή και από τη Γένεση, αφ΄ ετέρου δε από τα βιβλία της Καινής Διαθήκης. Οι περικοπές επιλέγοντο από τον επίσκοπο ή και από άλλο πρόσωπο, το οποίο υποδείκνυε ο επίσκοπος. Προοδευτικώς η έκταση και ο αριθμός των αναγνωσμάτων περιορίσθηκε σε ένα ή δύο από την Παλαιά και σε δύο από την Καινή Διαθήκη.

β) Το Κήρυγμα του προεστώτος κατ΄ αρχάς έπρεπε να διακρίνεται για τον εποικοδομητικό χαρακτήρα του (όπως το περιεχόμενο της λεγόμενης Β΄ επιστολής Κλήμεντος, του αρχαιότερου ίσως διασωθέντος κηρύγματος), αργότερα δε, και μάλιστα από τα μέσα του Β΄ αιώνα, προσέλαβε πολλές φορές και δογματικό χαρακτήρα για την απόκρουση των κινδύνων της κοινότητας από τη δράση των γνωστικών και των άλλων αιρετικών.

γ) Οι Ευχές, το περιεχόμενο και ο αριθμός των οποίων δεν προσδιορίζεται από τον Ιουστίνο. Ο προεστώς όμως της ευχαριστιακής συνάξεως είχε τη διακριτική ευχέρεια («όση δύναμις αυτώ») να καθορίζη το περιεχόμενο και τον αριθμό των ευχών, γι΄ αυτό και ποίκιλλαν κατά τόπους και κατά εποχές. Δεν γνωρίζουμε με βεβαιότητα, αν στο διδακτικό μέρος της θ. Λειτουργίας εψάλλοντο ψαλμοί και ύμνοι, αλλά δεν δυνάμεθα και να το αποκλείσουμε (Τερτυλλιανού,De anima,9).

Kατά τον Ιππόλυτο (170-235 μ.Χ), οι κατηχούμενοι μετέβαιναν ενωρίτερα στον χώρο της συνάξεως, δηλαδή προ της αφίξεως των πιστών και προ της ενάρξεως των αναγνωσμάτων από τους αναγνώστες, εδιδάσκοντο δε την κατήχηση από τους «Διδασκάλους».

Σαφέστερα περιγράφει το πρώτο μέρος της θ. Λειτουργίας ο Τερτυλλιανός, ο οποίος αναφέρει ότι ο αναγνώστης, ιστάμενος σε υψηλότερο βήμα (in loco altiori),αναγίνωσκε περικοπές εκ του Νόμου, των προφητών, των ευαγγελίων και των επιστολών των αποστόλων. Μετά το καθιερωμένο κήρυγμα (allocutio) ακολουθούσε μακρά κοινή ευχή κλήρου και πιστών, οι οποίοι απήγγελλαν την ευχή εστραμμένοι προς ανατολάς (ad orientis regionem) και με «ανατεταμένας τάς χείρας» (De monogamia,12. De praescr. haereticorum,38,51 κ.α).

Ο Κυπριανός [μεταξύ 200/210 – 258 μ.Χ., Πατρολογια Στυλιανού Παπαδοπούλου] αναφέρει μόνο τα αναγνώσματα εκ της Καινής Διαθήκης (Εpist.,29,38,39), το απλό και χωρίς ρητορική επιτήδευση κήρυγμα (Epist.,1) και τις εκκλησιαστικές ευχές.

Τα κύρια στοιχεία του δευτέρου, ήτοι του μυστηριακού μέρους της θ. Λειτουργίας, ήσαν, κατά τον Ιουστίνο (110-165 μ.Χ), ο ασπασμός της ειρήνης, η προσφορά των τιμίων δώρων, η υπό του προεστώτος απαγγελλόμενη ευχαριστήρια και τελεστική ευχή του μυστηρίου , η οποία επισφραγιζόταν με το «Αμήν» του λαού, η κοινωνία, η εμμελής ψαλμωδία και υμνωδία («αίνος και δόξα»), ως και λογία (=έρανος) υπέρ των πτωχών. Κατά τον Ιουστίνο και τον Ιππόλυτο, μετά το πέρας του διδακτικού μέρους της θ. Λειτουργίας, οι διάκονοι έφεραν άρτο και ποτήριο οίνου, «κεκραμένου μεθ΄ ύδατος (αναμιγμένου με νερό)», στον προεστώτα της ευχαριστιακής συνάξεως επίσκοπο ή πρεσβύτερο.

Ο Ιππόλυτος (170-235 μ.Χ), αναφέρει και τον αρχαιότατο εισαγωγικό διάλογο μεταξύ του τελετουργού και των πιστών, ο οποίος ελάμβανε χώρα μετά τον ασπασμό:

«Ο Κύριος μεθ΄ υμών». – «Και μετά του πνεύματος σου». – «Άνω τάς καρδίας». – «΄Εχομεν πρός τον Κύριον». – «Έυχαριστήσωμεν τω Κυρίω». – «Άξιον και δίκαιον».

Παραθέτει επίσης και τη σπουδαιότατη ευχαριστήρια ευχή του προεστώτος, η οποία περιέχει την «Ανάμνηση», την «Επίκληση» του αγ. Πνεύματος, τη «Δοξολογία», την «Κοινωνία» από τα καθαγιασθέντα δώρα κ.α.

Η κοινωνία των καθαγιασμένων δώρων, του άρτου και του οίνου (σώμα και αίμα Χριστού), από τους πιστούς γινόταν πριν ακόμη αναμιχθούν τα στοιχεία. Ο τελετουργός επίσκοπος ή πρεσβύτερος προσέφερε στο δεξί χέρι των πιστών τον άρτο (σώμα) και ο διάκονος προσέφερε τον οίνο (αίμα) με το άγιο ποτήριο (Τερτυλλιανού,De corona,3.Mαρτύριον Περπετούης,4,).

Ο Τερτυλλιανός κατακρίνει τους ζηλωτές χριστιανούς, οι οποίοι δεν διέκοπταν τη νηστεία για να λάβουν την ευχαριστία και τους συνιστά να λαμβάνουν στα χέρια τους το σώμα του Κυρίου και να το τρώγουν μετά το πέρας της νηστείας (Ad uxorem,II,5). Μπορούσαν δηλαδή οι πιστοί να φυλάσσουν το σώμα του Χριστού, όπως μπορούσαν να το λαμβάνουν και οι μη δυνάμενοι να παραστούν στην ευχαριστιακή σύναξη.

Ο Ιουστίνος αναφέρει ότι «ευχαριστήσαντος του προεστώτος και επευφημήσαντος παντός τού λαού, οι καλούμενοι παρ΄ ημίν διάκονοι, εκάστω των παρόντων μεταλαβείν απο του ευχαριστηθέντος άρτου και οίνου και ύδατος, και τοίς ου παρούσιν αποφέρουσιν» (Α΄ Απολογία,66).

Η κράση (=ανάμιξη) του οίνου με ύδωρ αναφέρεται και από τον Κλημέντα τον Αλεξανδρέα (150-215 μ.Χ): «αναλόγως...κίρναται ο μέν οίνος τω ύδατι» (Παιδαγωγός,II,20). Στους απόντες για εύλογες αιτίες κληρικούς ή και λαϊκούς ή θ. ευχαριστία αποστελλόταν υπό τη μορφή τεμαχίου καθαγιασμένου άρτου, στο οποίο είχε επισταχθή καθαγιασμένος οίνος. Κατά τη μετάδοση των τιμίων δώρων ο ιερουργός, ο οποίος τα προσέφερε στους πιστούς, χρησιμοποιούσε προφανώς τις φράσεις «Σώμα Χριστού», «Αίμα Χριστού», ενώ ο πιστός απαντούσε «Αμήν» (Τερτυλλιανού, De spectaculis,25. Αποστολικαί Διαταγαί,XIII).

Oι πιστοί ελάμβαναν με ευλάβεια τον άγιο άρτο της ευχαριστίας και πρόσεχαν να μη πέσουν ψυχία (=ψίχουλα) από τα χέρια τους για να μην βεβηλωθούν (De corona,3).

H ψαλμωδία ήταν απλή και εμμελής ανάγνωση, ως μια αντιφωνία μεταξύ του τελετουργού και των μελών της κοινότητας ή και ως μια απλή «υπακοή» των μετεχόντων στη σύναξη των πιστών, οι οποίοι απήγγελλαν συνήθως με ρυθμό τις τελευταίες λέξεις (ακροστίχια ή ακροτελεύτια) των απαγγελόμενων ύμνων ή ψαλμών (υποψάλλειν,υπηχείν,υπακούειν) από τον τελετουργό. Η αντιφωνία δύο χορών επικράτησε αργότερα.

Από τα θεμελιώδη αυτά στοιχεία της θ. Λειτουργίας διαμορφώθηκαν προοδευτικώς με ορισμένες τροποποιήσεις ή και προσθήκες διάφοροι κύκλοι λειτουργικών τύπων (συριακός, αιγυπτιακός. παλαιστινιακός, ρωμαϊκός, αφρικανικός κ.α), χωρίς όμως να διαφοροποιηθή και ο βασικός πυρήνας της θ. Ευχαριστίας.

Οι κοινές εστιάσεις («αγάπαι») σταδιακά αποχωρίσθηκαν από τη θ. λειτουργία, διατήρησαν όμως μόνο ορισμένα εξωτερικά στοιχεία της θ. λειτουργίας (κλάση του άρτου και ευλογία του ποτηρίου).Ετελούντο συνήθως κατά την εσπέρα της Κυριακής ή και σε άλλες ημέρες της εβδομάδας στον ναό ή σε ιδιωτική οικία, παρόντος κατά κανόνα του επισκόπου ή άλλου κληρικού, ο οποίος ευλογούσε τον άρτο και τον οίνο. Ο Τερτυλλιανός αναφέρεται λεπτομερώς στις «αγάπες»,οι οποίες ετελούντο στη Β. Αφρική και τις εξυμνεί αφ΄ ενός μεν για την τόνωση της ευσέβειας αυτών που συμμετείχαν, αφ΄ ετέρου δε γιατί με αυτές ενισχύοντο οι πτωχοί. Η συνεστίαση άρχιζε με την κοινή προσευχή, η δέ συμμετοχή στα προσφερόμενα εδέσματα ήταν μεμετρημένη, αφού οι συνδαιτημόνες πιστοί είχαν την έντονη αίσθηση της παρουσίας του Θεού.Προ της λήξης της συνεστίασης κάθε συνδαιτημόνας απήγγειλε κάποιον ύμνο από την αγία Γραφή ή και δικής του συνθέσεως, η δ αγάπη τελείωνε μ κοινή προσευχή (Apologeticum,39).

Όμως η πνευματική αυτή ατμόσφαιρα δεν επικρατούσε παντού, όπου γίνονταν «αγάπες». Πράγματι Κλήμης ο Αλεξανδρευς παρουσιάζει εντελώς αντίθετη εικόνα των «αγαπών» από εκείνη την οποία αναφέρει ο Τερτυλλιανός. Σημειώνει ότι οι «αγάπες» στην Αλεξάνδρεια είχαν εκφυλιστεί σε «δειπνάρια τινα κνίσσης και ζωμών αποπνέοντα, το καλόν και σωτήριον έργον του Λόγου, την αγάπην την ηγιασμένην κυθιδρίοις και ζωμού ρύσει καθυβρίζοντα» (Παιδαγωγός,ΙΙ 1).

Όπου οι «αγάπες» συνδέθηκαν με την οργανωμένη μέριμνα της κοινότητας υπέρ των πτωχών και γενικότερα με τη φιλανθρωπία, επιβίωσαν ως υγιής εκκλησιαστική εκδήλωση, ενώ, όπου κατέληξαν σε αυτοσκοπό, έχασαν την αυστηρή πνευματική βάση τους και με την πάροδο του χρόνου καταργήθηκαν.

Στην Εκκλησία μέχρι σήμερα οι «αγάπες» επιβίωσαν μερικώς στην «Αρτοκλασία».

(Βλασίου Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία τομος Α σελ. 36-37,51…,264-270, οι υπογραμμίσεις δικές μας και οι μεταφράσεις επίσης των αρχαίων κειμένων)