ΥΠΟΜΝΗΜΑ -Στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο-

Ερμηνεία πατερική & θεολογική του Ευαγγελίου του Λουκά
Το ερμηνευτικό Υπόμνημα του Π.Ν. Τρεμπέλα
μεταφρασμένο στη νεοελληνική γλώσσα

Μετάφραση αρχιμ. Νικόλαος Πουλάδας

Κεφάλαιο 15

Στίχ. 11-32. Η παραβολή του ασώτου υιού
15.24 ὅτι(1) οὗτος ὁ υἱός μου νεκρὸς ἦν καὶ ἀνέζησεν,
καὶ ἀπολωλὼς(2) ἦν καὶ εὑρέθη(3). καὶ ἤρξαντο εὐφραίνεσθαι(4).
24 γιατί αυτός ο γιος μου ήταν νεκρός και αναστήθηκε,
ήταν χαμένος και βρέθηκε”.
Έτσι άρχισαν να ευφραίνονται.
(1) Είναι σ. θριαμβευτικός και ύμνος, που έχει μέσα του κάποιο ρυθμό
και φαίνεται να επαναλήφθηκε κάποιες φορές στο γεύμα ως επωδός (δες σ. 32),
με συνοδεία με μουσική συμφωνία (σ. 25).
Οι αρχαίοι χρησιμοποιούσαν τραγούδι,
όταν ήταν βαθιά συγκινημένοι. Δες Γεν. λζ 33, Α΄ Παρ. ιβ 18,
όπου οι στίχοι παρουσιάζουν τον παραλληλισμό της εβραϊκής ποίησης (b).
(2) «Νέκρωση μεν και χάσιμο εννοεί αυτήν που προέρχεται από την αμαρτία,
ενώ ανάσταση και εύρεση, αυτήν που προέρχεται από την μετάνοια» (Ζ).
Η κατάσταση αυτού που ζει στην αμαρτία, είναι κατάσταση θανάτου,
διότι η αμαρτία νεκρώνει στην ψυχή στην οποία κυριαρχεί,
κάθε πνευματική ζωή. Ένωση με το Χριστό δεν υπάρχει·
οι πνευματικές αισθήσεις με τις οποίες εισδύει
το φως της αλήθειας στην ψυχή, ολοένα αμβλύνονται, μέχρις ότου έλθει
και η πλήρης τύφλωση και πώρωση της ψυχής· καμία ζωή για το Θεό
και για δόξα του Θεού. Νέκρωση λοιπόν και λήθαργος βαθύς,
προμήνυμα του αιώνιου θανάτου.
(3) Το «χαμένος είναι πιο μέτριο από το νεκρός» (Θφ).
Γιατί λοιπόν να προστεθεί, αφού η εικόνα και λιγότερο ισχυρή από αυτήν
του νεκρού είναι και όχι εξ’ ολοκλήρου ακριβής,
αφού ο πατέρας δεν ζήτησε τον χαμένο; (L).
Διότι το μεν νεκρός αναφέρεται στην προσωπική αθλιότητα του αμαρτωλού
(αντίστοιχο με το χαμένο πρόβατο), ενώ το χαμένος αναφέρεται στην απώλειά του
για τον ίδιο το Θεό (αντίστοιχο είναι η χαμένη δραχμή). Η παραβολή του ασώτου
συνενώνει τις δύο αυτές οπτικές: Ο γιος χάθηκε για τον εαυτό του
και ο πατέρας έχασε επίσης αυτόν (g).
(4) Η επιστροφή μιας ψυχής από την αμαρτία προς το Θεό,
είναι ανάστασή της από το θάνατο και επάνοδός της στη ζωή,
συγχρόνως όμως και ανεύρεση του χαμένου. Είναι λοιπόν μεγάλη, θαυμάσια,
ταυτόχρονα υπερφυσική και χαρμόσυνη μεταβολή.
Μοιάζει από κάποια άποψη με την μεταβολή, την οποία παρουσιάζει η όψη της γης,
όταν επιστρέφει η άνοιξη. Είναι όμως και υπόθεση χαράς στο Θεό και σε όλο το σπίτι του.
Εδώ ο πατέρας προτρέπει τους πάντες να χαρούν και να ευφρανθούν,
δίνοντας ο ίδιος το σύνθημα για αυτό.

Θαυματουργός
άνθρωπος και αυτός
Και ο Μωϋσής ήταν άνθρωπος. Αν και σχίζη τη θάλασσα στα δυο, αν και χωρίζη την πέτρα, όμως έχει ανάγκη απ’ τη βοήθεια του Θεού. Τα θαύματά του δεν ήταν δικά του, δεν ωφείλονταν στην ανθρώπινη δύναμί του, αλλ’ ήσαν της δυνάμεως του Θεού.
Ε.Π.Ε. 19,488
Θεαθήναι
ανθρώποις ή Θεώ;
Να στρέψης τη σκέψι σου ψηλά στον ουρανό. Όταν κάνης κάποιο καλό και σκεφτής ότι πρέπει να το επιδείξης στους ανθρώπους και επιζητείς μάλιστα μερικούς θεατές να θαυμάζουν το καλό σου και όχι μόνο αυτό, αλλά και αγωνιάς να φανή οπωσδήποτε η πράξις σου, σκέψου ότι υπάρχει θέατρο για την πράξι σου. Σε βλέπει ο Θεός. Και έτσι θα σβήσης την επιθυμία να έχης θεατές. Αναχώρησε από τη γη και σκέψου εκείνο το θέατρο, το ουράνιο. Οι άνθρωποι, και αν ακόμα σε επαινέσουν, ζηλεύουν και θέλουν το κακό σου. Αλλά και αν δεν είναι τέτοιοι, πάλι οι έπαινοί τους δεν σε ωφελούν καθόλου. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο με τον Θεό. Χαίρεται ο Θεός, όταν επαινή τα κατορθώματά μας.
Ε.Π.Ε. 24,46
Θεάματα
ανατρέπουν σπίτια
Δεν ακούς, ότι ο Παύλος και για τους δυο (άντρες και γυναίκες) έθεσε κοινούς νόμους; Συ όμως, αν η γυναίκα συνεχώς πηγαίνη στην εκκλησία, την κατηγορείς άσχημα. Ο ίδιος όμως, που περνάς τη μέρα σου στα θέατρα, θεωρείς, ότι δεν είσαι άξιος κατηγορίας. Κι ακόμα, για μεν τη γυναίκα σου είσαι αυστηρός στο θέμα της σωφροσύνης, ώστε να μην επιτρέπης ούτε αναγκαίες εξόδους, ενώ για τον εαυτό σου νομίζεις ότι όλα επιτρέπονται.
Ε.Π.Ε. 9,254
δαιμονικά
Όταν μεν ο Θεός λέη, Δώσε ελεημοσύνη και θα σου δώσω τη βασιλεία των ουρανών, εσύ δεν ακούς. Όταν όμως ο διάβολος σου δείχνη αποτρόπαιο θεατρικό έργο, όπως μια κεφαλή καρφωμένη, αμέσως είσαι γενναιόδωρος. Σε συγκινεί πιο πολύ το σατανικό θέαμα και τέχνασμα, που τόση βλάβη προκαλεί, παρά η υπόσχεσις του Θεού, που προσπορίζει τόσα αγαθά.
Ε.Π.Ε. 18,614
αισχρά
Όταν ο κωμικός κάνη τους άλλους να γελάνε και όταν η θεατρίνα αισχρή γυναίκα δείχνη πορνικά θεάματα, τότε οι θεατές και παρακολουθούν με πολλή ησυχία και προσέχουν καλά στα λεγόμενα και πραττόμενα, και μάλιστα χωρίς κανείς να επιβάλη τη σιγή. Ούτε θόρυβος, ούτε κραυγή ούτε ο παραμικρός ψίθυρος ακούγεται. Και εδώ, στο ναό, όπου ο Θεός από τον ουρανό μας μιλάει για τόσο θαυμαστά πράγματα, στεκόμαστε τις πιο πολλές φορές πιο αδιάντροποι και από σκυλιά. Δεν σεβόμαστε τον Θεό ούτε τόσο, όσο προσέχουμε τις πόρνες.
Ε.Π.Ε. 18α,516
ανάβουν φωτιές
Όταν πηγαίνης στο θέατρο και κάθεσαι να απολαύσης με τα μάτια σου γυμνά σώματα γυναικών, απ’ εκεί ξεκινά όλη η έξαψις της αμαρτίας. Όταν και θεάματα και ακούσματα προβάλλουν έρωτες παράνομους, πες μου, πώς θα μπορέσης να συμπεριφέρεσαι με σωφροσύνη;
E.Π.E. 22,464
καλά, αρχή σωφροσύνης
Η αρχή της σωφροσύνης είναι το να μη βλέπουμε άτοπα θεάματα.
Ε.Π.Ε. 23,14
ανάβουν φωτιές
Όποιος ασχολείται συνέχεια με θέατρα και ηθοποιούς, δεν ωφελεί την ψυχή του σε τίποτε. Μάλλον της άναψε περισσότερο τη φωτιά και την έκανε πιο επιρρεπή στις αισχρές ηδονές.
Ε.Π.Ε. 23,34
καιρό για τα κακά, όχι για τα καλά
Χαίρομαι, αλλά συγχρόνως και θλίβομαι. Χαίρομαι για σας, τους παρόντες. Πονάω για εκείνους, τους απόντες. Τα θέατρα καλούν κάθε μέρα, και τίποτε δεν προβάλλεται σαν δικαιολογία. Όλοι τρέχουν. Όταν όμως πρόκηται για την εκκλησία, με νωθρότητα και άκεφα έρχεται. Και ύστερα υπερηφανεύεται κιόλας, σαν να έκανε κανένα χατήρι στο Θεό (που ήρθε στο ναό)!
Ε.Π.Ε. 26,202-204
και νεότητα
Όταν και τα θεάματα και τα ακούσματα τίποτε άλλο δεν παρουσιάζουν, παρά έρωτες χυδαίους, πες μου, πώς μπορείς να ζης, λοιπόν, με σωφροσύνη;
Ε.Π.Ε. 30,638
και ακούσματα αισχρά
Πρώτα-πρώτα, ν’ απομακρύνης το παιδί σου από αισχρά θεάματα και ακούσματα. Παιδί ελεύθερο (υγιές) δεν πρέπει να πηγαίνη στο θέατρο. Αν πάλι το παιδί επιθυμή τη διασκέδασι αυτή, ας βρούμε μερικούς συνομηλίκους του, που αποφεύγουν το κακό θέατρο, ας τους παρουσιάζουμε ως παράδειγμα, για να ζηλέψη και να τους ακολουθήση.
Ε.Π.Ε. 30,690
αισχρά
Όποιος τα μάτια του δεν μπορεί να κράτηση, αλλ’ είναι ασυγκράτητος στα αισχρά θεάματα, πώς είναι δυνατόν να παραμείνη αμόλυντος; Μήπως τάχα είναι από πέτρα το σώμα σου; Σάρκα φοράς, και μάλιστα σάρκα ανθρώπινη, που ανάβει απ’ την αισχρή επιθυμία χειρότερα απ’ το ξερό χορτάρι.
Ε.Π.Ε. 31,316

(Χρυσοστομικό Λεξικό, αρχ. Δανιήλ Αεράκη, τόμος Β, σελ. 344-346)

και δοκιμασίες
Αφήνοντας ο Παύλος όλα τα σημεία και τα θαύματα κατά μέρος, ξεκινά από τις δοκιμασίες του.
Ε.Π.Ε. 20,10
η σύλληψις και η γέννησις
Το σπέρμα, που εισέρχεται στη μήτρα, πώς διαμορφώνεται και διαπλάσσεται σε μάτια, πώς σε αυτιά, πώς σε χέρια, πώς σε καρδιά, πώς σε τόσα αλλά;
Ε.Π.Ε. 22,494
σημείο ψεύτικο
Θα κάνη ο σατανικός άνθρωπος επίδειξι δυνάμεως, αλλά όλα θα τα ενεργή προς εξαπάτησι.
Ε.Π.Ε. 23,70
και διδασκαλία
Εξ αιτίας των θαυμάτων νικούσε πάντοτε ο απόστολος Παύλος; Όχι μόνο από τα θαύματα. Διότι αν μελετήσης καλά τις Πράξεις των Αποστόλων, θα βρης τον Παύλο σε πολλά μέρη να επικρατή με το λόγο, και προ του να ενεργήση θαύματα.
Ε.Π.Ε. 24,42
πάνω από θαύματα η αγάπη
Το χάρισμα της αγάπης δεν είναι για ένα μόνο ή για δυο, αλλά για όλους. Η αγάπη είναι χάρισμα ανώτερο από το χάρισμα, που ανασταίνει νεκρούς ή που δίνει το φως σε τυφλούς.
Ε.Π.Ε. 24,284
και αγάπη
Κατά τούτο θα είμαστε όμοιοι με τον Θεό, αν όλοι αγαπάμε τους εχθρούς μας, και όχι αν κάνουμε θαύματα.
Ε.Π.Ε. 24,288
τόσα είδαν οι Ισραηλίτες, και όμως!
Αφού βγήκαν απ’ την Αίγυπτο και διάνυσαν πολύ δρόμο, πήραν αποδείξεις μύριες της δυνάμεως του Θεού και στην Αίγυπτο και στην Ερυθρά θάλασσα, και στην έρημο... Όμως οι αγνώμονες και αναίσθητοι Ιουδαίοι δεν συνετίστηκαν καθόλου από τα τόσα θαύματα, και ζητούσαν να επιστρέφουν πάλι στη σκλαβιά της Αιγύπτου.
Ε.Π.Ε. 24,350-352
όποιος τα ζητάει, δεν πιστεύει
Όποιος ζητάει αποδείξεις ή της δυνάμεως ή της προνοίας ή της φροντίδας του Θεού, αυτός δεν πιστεύει καθόλου, ότι ο Θεός είναι και δυνατός και φιλάνθρωπος.
Ε.Π.Ε. 24,364
όχι αποδείξεις αγιότητας
Αν θαύματα και δυνάμεις δεν μπόρεσαν να απαλλάξουν (χαρισματούχους) από την τιμωρία, πολύ περισσότερο αν συμβή κάποιος να έχη ιερατικό αξίωμα ή να έχη ανεβή σε υψίστη τιμή ή η χάρις να έχη ενεργήσει στη χειροτονία του ή κάνη έργα καλά για όσους έχουν ανάγκη. Θα ακούση και αυτός: «Ποτέ δεν σε αναγνώρισα», ούτε και τότε που ενεργούσε σε σένα η χάρις.
Ε.Π.Ε. 25,168
και πράξεις
Ο ζήλος μας ας είναι στραμμένος όχι στα θαύματα των αποστόλων, αλλά στις πράξεις τους. Γι’ αυτό και το σχετικό βιβλίο επιγράφεται Πράξεις των αποστόλων. Μιμήσου, λοιπόν, τον ορθό τρόπο ζωής των αποστόλων και δεν θα είσαι κατώτερός τους. Διότι τους αποστόλους τους ανέδειξαν όχι τα θαύματα, αλλ’ η καθαρή ζωή τους. Οι απόστολοι δεν έγιναν σπουδαίοι για τα θαύματα, αλλά για την άγια ζωή τους.
Ε.Π.Ε.26,252εξ.
δωρεά και ενέργεια
Πράξις καλή είναι κατόρθωμα του δικού μας αγώνα. Θαύμα είναι χάρισμα της δωρεάς του Θεού. Πράξις καλή είναι κατόρθωμα ανθρωπίνων ιδρώτων. Θαύμα είναι φανέρωσις της θεϊκής αγάπης. Η καλή πράξις ξεκινάει από τη δική μας ελεύθερη προαίρεσι. Το θαύμα ξεκινάει από τη χάρι του Θεού.
Ε.Π.Ε. 26,344-346
δαιμονικά
Αν κάποιος προφήτης παρουσιαστή και κάνη κάποιο θαύμα ή αναστήση ένα νεκρό ή καθαρίση ένα λεπρό ή γιατρέψη κάποιον ανάπηρο, και ύστερα από το θαύμα σε καλέση σε ασέβεια, τότε να μη τον πιστέψης επειδή έκανε θαύμα.
Ε.Π.Ε. 34,134

(Χρυσοστομικό Λεξικό, αρχ. Δανιήλ Αεράκη, τόμος Β, σελ. 342-344)

Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά

Ο αγιώτατος Πέτρος, ο από Σχολαρίων, επειδή ήτο γνωστικός και σοφός ανήρ, εστάλη υπό του Βασιλέως της Κωνσταντινουπόλεως με στρατεύματα εις τον πόλεμον, εις τα μέρη της Συρίας όμως εξ επιθυμίας του Θεού ενίκησαν οι βάρβαροι και ο Πέτρος ο Αθωνίτης ηχμαλωτίσθη και ερρίφθη εις βρωμεράν φυλακήν.

Τότε εγένετο μόνος του εξεταστής εις τον εαυτόν του και έλεγε: «Δικαίως έπαθα ταύτην την συμφοράν, διότι πολλάς φοράς έταξα να γίνω Καλόγηρος και δεν εξετέλεσα ότι υπεσχέθην εις τον Θεόν». Μετά παρέλευσιν καιρού, ενεθυμήθη τον Άγιον Νικόλαον και ήρχισε μετά δακρύων να λέγη: «Άγιε Νικόλαε, αν και είμαι ανάξιος να τύχω παρά του Θεού συγχωρήσεως και ελευθερίας, διότι υποσχέθην να γίνω Καλόγηρος και δεν έγινα, δια τούτο και δε τολμώ να τον παρακαλέσω δια να μη οργισθή περισσότερον, δέομαί σοι, πανάγιε Νικόλαε, και βάζω εσένα μεσίτην και εγγυητήν μου εις τον Θεόν, εάν ελευθερωθώ, ουδέ εις την πατρίδα μου την Κωνσταντινούπολιν να επιστρέψω, αλλά κατ’ ευθείαν να υπάγω εις την Ρώμην και εις την εκκλησίαν του Αποστόλου Πέτρου να γίνω Καλόγηρος».

Και ιδού ο Άγιος Νικόλαος επεφάνη εις αυτόν και λέγει: «Αδελφέ Πέτρε, την παράκλησίν σου ήκουσα και την θλίψιν σου γιγνώσκω και υπέρ σου εδεήθην, αλλ’ επειδή σύ ήργησας να εκπληρώσης την υπόσχεσίν σου δια τούτο δεν θέλει να σε ελευθερώση όμως επειδή ιδική του είναι η εντολή, η οποία λέγει «αιτείτε και δοθήσετε υμίν», δια τούτο ας συνεχίσωμεν παρακαλούντες την φιλανθρωπίαν Του και ας πάρωμεν και συμβοηθόν μας, ίνα μεσιτεύση,και τον Θεοδόχον Συμεών, διότι αυτός παραστέκεται εις τον Θρόνον τον Δεσπατικόν μετά του Προδρόμου και της Θεοτόκου. Και πρόσεχε να μη φανώμεν ψεύσται εις εκείνα που τάζομεν και ετάξαμεν».

Τότε ο Όσιος Πέτρος ήρχισε θερμότερον τας παρακλήσεις και ιδού ο Άγιος Νικόλαος λέγει εις αυτόν: «Έχε θάρρος, αδελφέ Πέτρε, ότι εισηκούσθη η δέησις» ο δε Όσιος Πέτρος εκύταξε και είδε τον μέγαν Συμεών φοβερόν εις το είδος του.

Ούτος εφόρει ιερατικήν στολήν και εκράτει εις την χείραν του χρυσήν ράβδον. Λέγει δε προς τον Όσιον Πέτρον: «Εσύ είσαι που πειράζεις τον αδελφόν μας Νικόλαον, που έβαλες και ημάς μεσίτας δια την παράκλησίν σου προς τον Δεσπότην μας Ιησούν Χριστόν να σε ελευθερώση από την καταδίκην ταύτην;».

Ο δε Όσιος Πέτρος μετά βίας είπε: «Ναι, άγιε του Θεού, εγώ είμαι ο ταλαίπωρος». Και πάλιν λέγει ο Άγιος Συμεών: «Και επειδή έτσι μας έβαλες εγγυητάς σου εις τον Θεόν, θα φυλάσσης από τώρα και εις το εξής αυτά που τάζεις, ότι δηλαδή θα γίνεις καλόγηρος και θα περάσης την ζωήν σου ασκητικά;».

Και προθύμως απεκρίθη και λέγει ο Όσιος εν αληθεία αξιοπίστους μάρτυρας σας θέτω έμπροσθεν του Θεού, ότι θα κάμω, ο δούλος σας και πάλιν λέγει ο δίκαιος Συμεών: «εφ’ όσον ούτως ωμολογήσας, έβγα από την φυλακήν ταύτην ανεμποδίστως».

Τότε άπλωσε το χέρι του με το ραβδί και ήγγισε τα σίδηρα με τα οποία ήσαν καρφωμένα τα πόδια εις το ξύλον και παρ’ ευθύς διελύθησαν όπως το κερί εις την φωτιάν και έγιναν άφαντα ο δε Άγιος Νικόλαος του έδειχνε τον δρόμον, τον ωδήγησεν έως τα σύνορα της παλαιάς Ρώμης και ανεχώρησεν αφού του είπε τούτο μόνον «Αδελφέ Πέτρε, καιρός είναι να εκπληρώσης γρήγορα την υπόσχεσιν που έταξες τω Θεώ διότι εάν αργήσης και πάλιν γνώριζε μετά βεβαιόητος, ότι θέλουν σε υπάγει δεμένον εκ νέου εις του Σαμαρά την φυλακήν».

Τότε ο Άγιος Νικόλαος επεφάνη εις τον ύπνον του Πάπα κρατών τον Όσιον Πέτρον εκ της χειρός και του διηγήθη καταλεπτώς όσα έπαθε και του είπε να μην αργήση να τον κουρεύση καλόγηρον ο δε Πάπας μόλις εξύπνησε και επειδή ήτο Κυριακή, επήγεν εις την εκκλησίαν και έμπροσθεν εις όλον το πλήθος του λαού τον έκαμε καλόγηρον και τον αφιέρωσε τω Θεώ.

Όθεν και μετ’ ολίγον καιρόν, με την ευχήν και ευλογίαν του Πάπα, ανεχώρησε και μετ’ ολίγας ημέρας έφθασε με πλοίον εις ένα ήσυχον καλόν λιμένα και ήραξαν εκεί ο δε Όσιος Πέτρος αποκοιμηθείς ολίγον βλέπει την υπεραγίαν Θεοτόκον με πολλήν δόξαν και τιμήν και λαμπρότητα και πλησίον της ιστάμενον τον Άγιον Νικόλαον με πολύν φόβον και ευλάβειαν, να την παρακαλή και να λέγη: "Ω Δέσποινα Θεοτόκε και Κυρία του κόσμου, επειδή τούτον τον δούλον σου ηλευθέρωσας από την πικράν εκείνην αιχμαλωσίαν με τον πανάγιον θέλημα του Σου Υιού και Θεού ημών, δείξε και τόπον ήσυχον δια να κάμη του Θεού το θέλημα εις όλην του την ζωήν, καθώς και μόνος του το έταξεν".

Η δε Κυρία Θεοτόκος εστράφη και είπεν εις τον Άγιον Νικόλαον: «Η κατοίκησις και η ανάπαυσις αυτού αλλού δεν είναι παρά μόνον εις το του Άθωνος όρος, το οποίον έλαβα από τον Υιόν μου και Θεόν εις κληρονομίαν ιδικήν μου, ίνα όσοι θέλουν να αναχωρήσουν από τας κοσμικάς φροντίδας και συγχύσεις του κόσμου, έρχωνται να δουλεύουν τω Θεώ απερισπάστως και χωρίς σύγχυσιν, και από του νυν λέγεται «Άγιον Όρος», και περιβόλιον ιδικόν μου, και πολλά αγαπώ και βοηθώ εκείνους, οι οποίοι έρχονται εις αυτό να δουλεύουν ολοψύχως τω Θεώ, και θέλει έλθει καιρός να πληρωθή από άκρου εις άκρον με πλήθος Μοναχών. Δια τούτο χαίρεται και αγαλλιάται το Πνεύμα μου εις αυτούς, διότι δια παντός αινούν και δοξολογούν το όνομα του εμού Υιού και Θεού, δεν θέλω δε χωρισθή από αυτούς, αληθώς, εάν κάμουν και αυτοί τας εντολάς Αυτού, και θα μεγαλύνω αυτό εις Ανατολήν και Δύσιν, Νότον και Βορράν, και ακουστόν ποιήσω το όνομα αυτού εις όλον τον κόσμον και τους υπομένοντας εις αυτό θλίψιν και στενοχωρίαν, μεγάλων χαρισμάτων αξιώσω εν τη μεγάλην βοήθειαν με το να ελαφρύνω τους πόνους και κόπους αυτών και να εκδιώκω τους νοητούς και αισθητούς πειρασμούς των εχθρών αυτών».

(από τον βίο του οσίου Πέτρου τού Αθωνίτου, γραφέντα υπό Αγίου Γρηγορίου του Παλαμά)

ΥΠΟΜΝΗΜΑ -Στο κατά Λουκάν Ευαγγέλιο-

Ερμηνεία πατερική & θεολογική του Ευαγγελίου του Λουκά
Το ερμηνευτικό Υπόμνημα του Π.Ν. Τρεμπέλα
μεταφρασμένο στη νεοελληνική γλώσσα

Μετάφραση αρχιμ. Νικόλαος Πουλάδας

Κεφάλαιο 15

Στίχ. 11-32. Η παραβολή του ασώτου υιού
15.23 καὶ ενέγκαντες(1) τὸν μόσχον τὸν σιτευτόν(2),
θύσατε(3) καὶ φαγόντες εὐφρανθῶμεν,
23 Φέρτε το σιτευτό μοσχάρι και σφάξτε το να φάμε και να ευφρανθούμε,
(1) Υπάρχει και η γραφή: και φέρετε…
(2) Δεν λέει: φέρτε ένα μοσχάρι, αλλά το μοσχάρι, το οποίο τρέφουν και παχαίνουν,
για να το έχουν έτοιμο για κάποιο χαρμόσυνο και πανηγυρικό γεγονός του σπιτιού (g).
Σαν να έλεγε: Καμία άλλη περίσταση δεν μπορεί να είναι περισσότερο χαρμόσυνη
από την παρούσα. Δες Α Βασ. κη 24, Κριτ. στ 25,Ιερεμ. κστ 21 (p).
(3) Με την έννοια του σφάξτε για φαγητό. Δες Πράξ. ι 13,ια 7,Ιω ι 10.
Αξιόλογη και η αλληγορική ερμηνεία: «Αλλά ποιο είναι το μοσχάρι το σιτευτό,
αν όχι οπωσδήποτε ο Χριστός, το ακηλίδωτο σφάγιο, αυτός που κουβαλά την αμαρτία
του κόσμου, αυτός που θυσιάζεται και τρώγεται; Διότι, εφόσον ντύθηκε τη σάρκα
που από τη φύση της δεν έχει λογική και είναι κτηνώδης, έστω και αν την γέμισε
αυτήν με την δική του δόξα, θεωρείται μοσχάρι, που δεν έχει, από τη μία,
πείρα του ζυγού του νόμου της αμαρτίας, και είναι σιτευτό, από την άλλη,
διότι το μυστήριο του Χριστού είχε προοριστεί πριν δημιουργηθεί ο κόσμος,
η φρικώδης και μεγάλη δηλαδή θυσία, στην οποία θέλει να μετέχουν αυτοί που επιστρέφουν
από την αμαρτία» (Κ). «Καθένας λοιπόν… που καθαρίζεται από την αμαρτία,
κοινωνεί αυτό το μοσχάρι το σιτευτό και γίνεται αίτιος ευφροσύνης και στον Πατέρα
και στους δούλους του» (Θφ). Ο ίδιος ο Χριστός είπε, ότι είναι ο άρτος της ζωής
και ότι η σάρκα του είναι αληθινά τροφή και το αίμα του αληθινά ποτό.
Κοντά στο Χριστό υπάρχει δείπνο για τις ψυχές, δείπνο πλούσιο.

-Γέροντα, όταν κάνω μια διανοητική εργασία, δεν μπορώ να λέω την ευχή.
-Όταν την ώρα που εργάζεσαι έχεις τον νου σου στον Θεό, είναι
σαν να λες την ευχή. Γιατί, και αν λες την ευχή και ο νους σου δεν είναι στον Θεό,
τι ωφελεί; Και όταν κουράζεται κανείς στην ευχή, αν φέρη στον νου του τον Χριστό
ή την Παναγία, πάλι ευχή είναι.
-Γέροντα, μπορεί κανείς να διατηρεί μέσα του την μνήμη του Θεού, χωρίς να λέει την ευχή;
-Αν λέει με τον λογισμό του: «Πόσο μακριά βρίσκομαι από τον Θεό!
Τι πρέπει να κάνω, για να πάω πιο κοντά του;», από αυτό έρχεται και η μνήμη του Θεού,
έρχεται και η ευχή. Να προσπαθήσεις να αισθάνεσαι πάντοτε την παρουσία του Χριστού,
της Παναγίας, των Αγίων, και να κινείσαι σαν να είναι παρόντες.
Γιατί πράγματι είναι παρόντες, άσχετα αν εμείς δεν τους βλέπουμε με τα σωματικά μάτια.
Να τα ανάγεις όλα στον Θεό και να λες: «Ο Θεός με παρακολουθεί.
Άραγε αυτό που κάνω τώρα είναι αρεστό στον Θεό; Τι να κάνω, για να Τον ευαρεστήσω;
Τι πρέπει να αποφύγω, για να μην Τον στενοχωρήσω;».
Σιγά σιγά αυτό θα γίνη κατάσταση μέσα σου. Θα σκέφτεσαι τον Θεό και θα κάνης το παν,
για να Τον ευχαριστήσεις. Έτσι αναπτύσσεται και αυξάνει η αγάπη προς τον Θεό,
γλυκαίνεται ο νους και η καρδιά, και μένουν συνεχώς στην ευχή χωρίς κόπο.
-Γέροντα, τι σημαίνει: «Μνήμη, Θεού, όρασις Θεού»;
- Μνήμη Θεού σημαίνει ότι ο νους είναι στον Θεό, ζει ο άνθρωπος τον Θεό, οπότε βλέπει
παντού τον Θεό. Αυτός που κατορθώνει να έχη συνέχεια τον νου του
στον Θεό, αισθάνεται συνέχεια την παρουσία του Θεού κα συγκλονίζεται από ευγνωμοσύνη,
γιατί όλα τα βλέπει ως ευλογία του Θεού. Μια ματιά να ρίξει γύρω του, καταλαβαίνει
ότι ο Θεός παρακολουθεί όχι μόνον τον άνθρωπο, αλλά και όλο το σύμπαν,
και στις πιο μικρές και ασήμαντες λεπτομέρειες. Όπου να κοιτάξει, βλέπει τα μεγαλεία του Θεού.
Ρίχνει μια ματιά στον ουρανό και αλλοιώνεται από την παρουσία του Θεού.
Ρίχνει μια ματιά στην γη, βλέπει τα πουλιά, τα δένδρα, κα βλέπει τον Θεό, τον Δημιουργό τους.
Αυτό είναι και προσευχή, είναι και μνήμη του Θεού.

(Λόγοι Παϊσίου, τόμος ς΄, Περί προσευχής, Εκδ. Ιερού Ησυχαστηρίου
"Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος", σελ.185-186)

Εις το Όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος.

Διαβάζουμε συνεχώς για τα θαύματα του Χριστού στα Ευαγγέλια και αναρωτιόμαστε: "Γιατί ήταν τότε δυνατά. Γιατί γίνονταν τέτοια πράγματα εκείνες τις ημέρες, ενώ εμείς σήμερα βλέπουμε τόσα λίγα θαύματα;" Νομίζω ότι υπάρχουν τρεις πιθανές απαντήσεις.

Πρώτον ότι εμείς δεν βλέπουμε τα θαύματα που συμβαίνουν γύρω μας, θεωρούμε τα πάντα δεδομένα, σαν απόλυτα φυσικά. Δεχόμαστε όλα τα αγαθά από τα χέρια του Θεού σαν να ήταν φυσιολογικά και δεν βλέπουμε πια ότι η ζωή είναι ένα θαυμάσιο θαύμα, ότι δηλαδή ο Θεός ήθελε να μας δημιουργήσει, ότι μας κάλεσε από την ανυπαρξία στην ύπαρξη εναποθέτοντας μπροστά μας ολόκληρο το θαύμα της ύπαρξης.

Ούτε περιόρισε τον εαυτό του σ' αυτό. Μας κάλεσε για να είμαστε παντοτινά φίλοι του και να βιώσουμε ατελεύτητα την αιώνια θεία ζωή. Αποκάλυψε σ' εμάς τον Εαυτό του. Γνωρίζουμε ότι Αυτός είναι ο Θεός και τον αναγνωρίζουμε στο πρόσωπο του Χριστού ως Θεό, του οποίου η αγάπη δεν ταλαντεύεται μπροστά στο δικό του θάνατο που ήταν να σώσει αυτούς που αγαπούσε.

Και τι γίνεται μ' εκείνα τα θαύματα που είναι λιγότερο φανερά σ' εμάς, όπως η υγεία, η ειρήνη, η φιλία, η αγάπη; Είναι όλα θαύματα- δεν μπορείς να τα εξαγοράσεις, δεν μπορείς ν' αναγκάσεις κανένα να σου δώσει την καρδιά του. Και παρ' όλα αυτά γύρω μας υπάρχουν τόσες πολλές καρδιές ανοιχτές η μία απέναντι στην άλλη, τόση πολλή φιλία, τόση πολλή αγάπη. Και η φυσική μας ύπαρξη, την οποία θεωρούμε τόσο δεδομένη, δεν είναι ένα θαύμα;

Αυτό είναι το πρώτο σημείο που ήθελα ν' αναφέρω, ότι δηλαδή ολόκληρη η ζωή είναι ένα θαύμα. Ξέρω, φυσικά, ότι υπάρχει πολύς, πάρα πολύς πόνος και τρόμος σ' αυτό, αλλά την ίδια στιγμή ένα τόσο σιωπηλό, σταθερό φως λάμπει στο σκοτάδι: Μακάρι να μπορούσαμε να πιστέψουμε στο φως και να γίνουμε παιδιά του φωτός, όπως λέει ο Κύριος. Να γίνουμε οι κομιστές του φωτός;

Θα ήθελα να κάνω ακόμη δύο σχόλια. Σήμερα διαβάζουμε ότι οι άνθρωποι είχαν ανάγκη, ότι οι απόστολοι πρόσεξαν αυτή την ανάγκη και μίλησαν στον Κύριο γι' αυτή. Και ο Θεός είπε: «Από σας εξαρτάται αν θ' ανακουφιστεί αυτή η ανάγκη, να ταΐσετε αυτούς τους πεινασμένους ανθρώπους», όταν αυτοί του είπαν, «μόνο δύο ψάρια και πέντε ψωμιά μπορεί να φτάσουν για τόσο πλήθος;» Και ο Χριστός ευλόγησε εκείνα τα ψάρια και τα ψωμιά και ήταν αρκετά για το πλήθος.

Λοιπόν τι περιμένει ο Θεός από μας για να κάνει θαύματα ελεύθερα με την θεϊκή του δύναμη στη γη; Πρώτα, ότι πρέπει να προσέξουμε την ανάγκη του άλλου. Περνάμε τόσο συχνά κοντά απ’ αυτή και δεν ανοίγουμε την πόρτα στο Θεό για να του επιτρέψουμε να μπει και να κάνει εκείνο που είναι αδύνατο να κάνουμε εμείς. Ας ανοίξουμε τα μάτια μας για να δούμε τις ανάγκες των ανθρώπων γύρω μας- υλικές, ψυχολογικές, πνευματικές, τη μοναξιά και τους πόθους του και αμέτρητες άλλες ανάγκες.

Υπάρχει ακόμη ένα πράγμα στο οποίο ο Κύριος παροτρύνει τους μαθητές του. «Δώστε ό,τι έχετε και θα μπορέσουμε να τους ταΐσουμε όλους». Οι Απόστολοι δεν άφησαν στην άκρη μερικά ψάρια και ψωμιά για τους εαυτούς τους, τα έδωσαν όλα στον Κύριο. Κι επειδή αυτοί έδωσαν τα πάντα, η Βασιλεία του Θεού, το βασίλειο της αγάπης, το βασίλειο, όπου ο Θεός μπορούσε να δράσει ελεύθερα και απερίσπαστα, εγκαθιδρύθηκε και όλοι ήταν ικανοποιημένοι.

Αυτή η κλήση απευθύνεται και σε μας: όταν βλέπουμε ανάγκη, ας δώσουμε τα πάντα και τα πάντα θα είναι καλά.

Τώρα ένα τελευταίο σχόλιο: Όταν ο παραλυτικός, για τον οποίο διαβάσαμε μερικές εβδομάδες πριν, πήγε στον Χριστό, ο Κύριος είδε την πίστη των ανθρώπων και θεράπευσε τον άρρωστο άνδρα. Μπορούμε να παράσχουμε την πίστη που στερεύει σε κείνους που μας περιτριγυρίζουν, μπορούμε να τους κουβαλήσουμε με την πίστη μας πάνω σ' ένα φορείο. Αλλά η πίστη δεν είναι αρκετή. Στην περίπτωση του παραλυτικού δεν ήταν μόνο η πίστη που έκανε το Θεό να τον θεραπεύσει, αλλά ήταν και η αγάπη για τον άρρωστο άνδρα. Αν υπήρχε μόνο τόση αγάπη μεταξύ μας, τότε η Βασιλεία του Θεού θα εγκαθιδρυόταν στην εποχή μας και ο Θεός θα δρούσε ελεύθερα.

Ας σκεφτούμε αυτό, ότι δηλαδή ο Θεός έκανε τα θαύματά του, με τη συμμετοχή του ανθρώπου. Από μας εξαρτάται, αν η Βασιλεία για την οποία προσευχόμαστε και την οποία περιμένουμε, θα εγκαθιδρυθεί στη γη, εκείνη η Βασιλεία την οποία καλούμαστε να εγκαθιδρύσουμε μαζί με το Θεό και στο Όνομα Αυτού. Αμήν.

(Μητροπολίτης Σουρόζ Αντώνιος Bloom †)

[Γράφει ο Άγιος Λουκάς ο Ιατρός]:

Στα μισά του καλοκαιριού -δεν θυμάμαι με ποιο τρόπο- ο Κύριος με προειδοποίησε, ότι η εξορία μου θα τελείωνε σύντομα.

Περίμενα με ανυπομονησία να εκπληρωθεί αυτή η υπόσχεση αλλά οι εβδομάδες περνούσαν και τίποτα δεν άλλαζε.

Έπεσα σε απόγνωση. Απογοητεύτηκα.

Κάποια μέρα πήγα στην εκκλησία, γονάτισα μέσα στο ιερό και άρχισα να προσεύχομαι με δάκρυα στον Ιησού. Η προσευχή μου είχε και ένα παράπονο, γιατί καθυστερεί ο Κύριος και δεν εκπληρώνει την υπόσχεσή του.

Ξαφνικά βλέπω στην εικόνα τον Ιησού Χριστό, ολοζώντανα, να αποστρέφει το πρόσωπό του από μένα. Δεν με κοιτούσε πια. Τρόμαξα. Δεν μπορούσα και δεν τολμούσα να ξανακοιτάξω την εικόνα.

Βγήκα σαν βρεγμένη γάτα από το ιερό στον εξωνάρθηκα. Εκεί βρήκα τις «Πράξεις των Αποστόλων». Το άνοιξα μηχανικά και διάβασα το πρώτο κείμενο που έπεσε στα μάτια μου.

Δεν θυμάμαι, δυστυχώς, ποιο ήταν το κείμενο που διάβασα αλλά μου έκανε εντύπωση, διότι κατέκρινε τους ανθρώπους που δεν έχουν υπομονή, βιάζονται και δεν περιμένουν την ώρα που ήρεμα θα εκπληρωθεί η υπόσχεση του Κυρίου.

Αυτό το κείμενο με επηρέασε κατά ένα θαυμαστό τρόπο. Αποκάλυπτε την απερισκεψία μου και το θράσος μου, ενώ συνάμα επιβεβαίωνε την υπόσχεση της απελευθέρωσης μου, την οποία περίμενα να εκπληρωθεί τόσο ανυπόμονα.

Επέστρεψα τότε πάλι στο Ιερό και με χαρά είδα, πως πάλι στην εικόνα ο Κύριος με κοίταξε με το φωτεινό και ήρεμο βλέμμα του.

["Αγάπησα το μαρτύριο, Αυτοβιογραφία, Αγίου Λουκά, Αρχιεπισκόπου Συμφερουπόλεως και Κριμαίας", έκδ. Πορφύρα. Επιμέλεια Μητροπολίτη Αργολίδος, κ. Νεκταρίου (Αντωνόπουλου)]

Όποιος έχει την ταπεινοφροσύνη, δεν έχει γλώσσα να κάνει παρατήρηση σε κάποιον που δείχνει αμέλεια ή σε άλλον που ζει με αδιαφορία. Ούτε μάτια έχει να κοιτάζει ελαττώματα άλλου, ούτε αυτιά έχει να ακούσει αυτά που δεν ωφελούν την ψυχή του. Δεν ασχολείται με κανέναν, παρά μόνο με τις αμαρτίες του, αλλά είναι ειρηνικός προς όλους τους ανθρώπους, για χάρη της εντολής του Θεού και όχι για λόγους φιλίας. Αν τώρα κάποιος νηστεύει όλη την εβδομάδα και επιδίδεται σε μεγάλους κόπους έξω από αυτόν τον δρόμο, όλοι οι κόποι του πηγαίνουν χαμένοι.

Αδελφέ, συνήθισε τη γλώσσα σου να λέει το «συγχώρησέ με», και θα έρθει μέσα σου η ταπείνωση. Αγάπησε την ταπείνωση, και αυτή θα σε σκεπάσει από τις αμαρτίες σου.

Ποτέ μη βαρεθείς εξαιτίας κάποιου κόπου, γιατί ο κόπος, η φτώχεια, η ξενιτεία, η κακοπάθεια και η σιωπή γεννούν την ταπείνωση, και η ταπείνωση συγχωρεί κάθε αμαρτία. Να ξέρεις μάλιστα τούτο: όσο ο άνθρωπος ζει με αμέλεια, νομίζει μέσα του ότι είναι φίλος του Θεού. Αν όμως ελευθερωθεί από τα πάθη, ντρέπεται να σηκώσει τα μάτια του στον ουρανό μπροστά στον Θεό· γιατί τότε βλέπει τον εαυτό του πολύ απομακρυσμένο από τον Θεό.

Κάποιος άνθρωπος είχε δύο δούλους και τους έστειλε στο χωράφι του να θερίσουν ορισμένη έκταση την ημέρα ο καθένας. Ο ένας από αυτούς έβαλε τα δυνατά του να κάνει όλο όσο τον πρόσταξε ο κύριός του, αλλά δεν μπόρεσε να το τελειώσει, γιατί η δουλειά ξεπερνούσε τις δυνάμεις του. Ο άλλος βαρέθηκε και είπε μέσα του: «Ποιος μπορεί να κάνει τόση δουλειά σε μια μέρα;» Αδιαφόρησε λοιπόν και δεν φρόντισε, αλλά έπεσε για ύπνο· τη μια ώρα κοιμόταν, την άλλη χασμουριόταν, την άλλη στριφογύριζε σαν την πόρτα γύρω από τον άξονά της (Παροιμ. 26:14), και πέρασε όλη τη μέρα στα χαμένα.

Όταν ήρθε το βράδυ, πήγαν και οι δύο στον κύριό τους. Αυτός τους εξέτασε και, αφού έμαθε τη δουλειά του πρόθυμου, έστω και αν δεν πρόλαβε να κάνει όσο προστάχτηκε, εκτίμησε την προθυμία του και τον τίμησε. Τον τεμπέλη όμως, επειδή φάνηκε αδιάφορος, τον έδιωξε από το σπίτι του.

Και εμείς λοιπόν ας μην αποθαρρυνθούμε μπροστά σε οποιονδήποτε κόπο και δυσκολία, αλλά ας βάλουμε τα δυνατά μας με όλη μας την ψυχή να εργαζόμαστε με ταπείνωση, και πιστεύω ότι ο Θεός θα μας δεχτεί μαζί με τους αγίους του που κοπίασαν πάρα πολύ.

Το να μην πληγώσεις τη συνείδηση του συνανθρώπου γεννά την ταπεινοφροσύνη· η ταπείνωση γεννά τη διάκριση, και η διάκριση εξουδετερώνει όλα τα πάθη, χωρίζοντάς τα το ένα από το άλλο. Είναι λοιπόν αδύνατο να σου έρθει η διάκριση, αν προηγουμένως δεν κάνεις σαν τον γεωργό την απαραίτητη εργασία. Πρώτα πρώτα να ησυχάσεις από όσα είναι αλλότρια των μοναχών, πράγμα που γεννά την άσκηση. Η άσκηση γεννά το κλάμα· το κλάμα γεννά τον φόβο του Θεού· ο φόβος γεννά την ταπείνωση· η ταπείνωση γεννά τη διάκριση. Αυτή γεννά την προόραση, και η προόραση την αγάπη, ενώ η αγάπη θεραπεύει την ψυχή από νόσους και πάθη. Τότε –μετά από όλα αυτά– καταλαβαίνει ο άνθρωπος ότι είναι μακριά από τον Θεό.

Το να μην πιστεύεις ότι ο κόπος σου είναι αρεστός στον Θεό κάνει τη βοήθεια του Θεού να σε φυλάει. Γιατί εκείνος που έδωσε την καρδιά του στον Θεό με ευσέβεια και ειλικρίνεια, δεν μπορεί να έχει την ιδέα ότι άρεσε στον Θεό. Όσο δηλαδή τον ελέγχει η συνείδηση για κάποιες εκδηλώσεις της αμαρτίας, είναι ξένος προς την ελευθερία. Γιατί όσο υπάρχει αυτός που ελέγχει, υπάρχει και αυτός που κατηγορεί· και όσο υπάρχει κατηγορία, δεν υπάρχει ελευθερία.

(από το βιβλίο: "ΕΥΕΡΓΕΤΙΝΟΣ", τόμος Α’, Υπόθεση ΜΕ’ (45), σ. 450, εκδόσεις Το Περιβόλι της Παναγίας, Θεσσαλονίκη 2001)

[...] «Οι "Βίοι των Αγίων" δεν είναι άλλο, παρά η ζωή του Χριστού, η επαναλαμβανόμενη σε κάθε άγιο, λίγο ή πολύ, κατά τούτον ή εκείνον τον τρόπον. Ή ακριβέστερα, είναι η ζωή του Χριστού παρατεινόμενη δια των αγίων… Η ζωή των αγίων είναι στην πραγματικότητα αυτή η ζωή του Θεανθρώπου Χριστού, η οποία διοχετεύεται εις τους ακολουθούντας Αυτόν και βιούται από αυτούς εν τη Εκκλησία Του…».

[...] «Πράξεις των αγίων Αποστόλων». Αυτές περιέχουν ό,τι δίδαξε ο Χριστός και η βίωση της ζωής Του από τους Αποστόλους, η οποία μεταδόθηκε μέσα στην Εκκλησία. Οι δε "Βίοι των Αγίων" είναι συνεπώς συνέχιση των "Πράξεων των Αποστόλων"… «Μέσα σ’ αυτούς συναντά κανείς το ίδιο το Ευαγγέλιο, την ίδια τη ζωή, την ίδια αλήθεια, την ίδια δικαιοσύνη, την ίδια αγάπη, την ίδια πίστη, την ίδια αιωνιότητα, την ίδια "δύναμιν εξ ύψους", τον ίδιον Θεόν και Κύριον». Αυτή είναι και η Παράδοση της Εκκλησίας.

«Οι "Βίοι των Αγίων" δεν είναι άλλο, παρά οι ευαγγελικές θείες αλήθειες, που μεταφέρθηκαν στην ανθρώπινη ζωή μας διά της χάριτος και των ασκήσεων. Δεν υπάρχει ευαγγελική αλήθεια, η οποία να μην μπορεί να μεταβληθεί σε ζωή. Όλες οι αλήθειες αυτές δόθηκαν από το Χριστό για ένα σκοπό: για να γίνουν ζωή μας, πραγματικότητά μας, κτήμα δικό μας, χαρά μας. Και οι άγιοι, όλοι τους μέχρις ενός, ζουν αυτές τις θείες αλήθειες ως κέντρο της ζωής τους και ως την ουσία του είναι τους. Ακριβώς γι` αυτό "Βίοι των Αγίων" αποτελούν απόδειξη και μαρτυρία ότι η καταγωγή μας είναι από τον ουρανό. Ότι εμείς δεν είμαστε απ’ αυτόν τον κόσμο, αλλά από τον άλλο. Ότι ο άνθρωπος είναι αληθινός άνθρωπος μόνο "εν τω Θεώ". Ότι ζούμε επάνω στη γη διά του ουρανού. Ότι «ἡμῶν τὸ πολίτευμα ἐν οὐρανοῖς ὑπάρχει» (Φιλ. 3,20) και ότι ο σκοπός μας είναι να ουρανώσουμε τον εαυτό μας, τρεφόμενοι με τον "ουράνιον άρτον" τον καταβάντα εκ του ουρανού εις την γην…».

(απὸ τὸ βιβλίο: "ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΚΑΙ ΘΕΑΝΘΡΩΠΟΣ", Αγίου Ιουστίνου Πόποβιτς)