Γέροντας Ιάκωβος Τσαλίκης
Μεγάλη χαρά έχει όλη η Ορθοδοξία με την Αγιοκατάταξη του Γέροντος Ιακώβου, Ηγουμένου της Μονής του Οσίου Δαβίδ. Στη συνείδηση όλων θεωρείται άγιος.
Μεγάλη δόξα στον Τριαδικό Θεό, που στους δύσκολους αυτούς καιρούς βγαίνουν άγιοι. Πολύ εύστοχα κάποιος πατέρας είπε, όπως λέμε ο Άγιος Νίκων ο Μετανοείτε, τώρα θα λέμε ο Άγιος Ιάκωβος ο με Συγχωρείτε.
Ο Άγιος Ιάκωβος ήταν από παιδί ένα μέλος της Εκκλησίας μας, με ταπείνωση, αγάπη και ελεημοσύνη. Την ευχή του να έχομε, που ξέρομε ότι όταν τον επικαλεστούμε θα ενεργήσει τάχιστα.
Κλειδί δια της σωτηρίας της ψυχής μας είναι η συγχωρητικότητα. Εμείς πρέπει να τους συγχωρούμε αδιάκριτα όλους όσους μας έχουν ταλαιπωρήσει. Γιατί έτσι μόνο θα τηρήσουμε αυτό που λέει στο Πάτερ ημών, το άφες ημίν τα οφειλήματα, ως και ημείς αφίεμεν τοις οφειλέτες ημών.
Βέβαια ο χριστιανός ο οποίος είναι ταπεινός είναι και απλός άνθρωπος. Ο απλός άνθρωπος δεν έχει έπαρση, είναι ελεήμον και έχει αφήσει τα πάντα στην Πρόνοια του Θεού.
Οι περισσότεροι πατέρεςτης ερήμου ήταν όντως απλοί. Ζούσαν με τόση απλότητα, που στο σημερινό άνθρωπο είναι αδιανόητο.
Ο απλός άνθρωπος αφού έχει αναθέσει τα πάντα στο Θεό είναι και αμέριμνος. Οι άνθρωποι αυτοί είναι μέσα στη χάρη του Θεού.
Έχομε υποχρέωση από τη στιγμή που ζούμε μέσα στην εκκλησία και ξέρομε ότι τα πάντα ανήκουν στο Θεό, να φτάσομε τα χαρίσματα αυτών των ανθρώπων που κοπίασαν για να τα αποκτήσουν. Αμήν.

Αρχιμ. Χρυσοστόμου, Γέροντος και Πνευματικού Ιεράς Μονής Παναγίας Λαμπηδόνας Πηλίου
"Λόγια Καρδιάς Από του πόνου τη δοκιμασία, στης Πίστεως τη Λάμψη!"
Ιερά Μονή Παναγίας Λαμπηδόνας Πηλίου 2020

«Άγγελος είσαι συ»
Ο Γέροντας από χρόνια είχε πληροφορηθεί με πόνο ψυχής τη δυσάρεστη ασθένεια που επρόκειτο να καταλάβει τον παπα-Νικηφόρο. Πολύ προσευχήθηκε και πολλά δάκρυα έχυσε, αλλά τελικά δεν απέτρεψε το γεγονός. Όταν είχαν αρχίσει τα πρώτα συμπτώματα και ο παππούς αισθανόταν πολύ άσχημα, παρακάλεσε μέσα σε υπερβολή αγάπης τον Θεό να πάρει από τον άρρωστο την κατάστασή του και να την δώσει σ’ αυτόν και την καλή δική του στον άρρωστο. Πράγματι, για δυο-τρεις μέρες ο μεν παπα-Νικηφόρος ομολογούσε ότι αισθάνεται περίφημα, τον δε παπα-Εφραίμ «ζόφος εκάλυψε». Αλλά μόνο τόσο τον άκουσε ο Θεός.
Σιγά-σιγά η ασθένεια εξελίχθηκε σε αμνησία. Έγινε σαν παιδάκι που γνώριζε μόνο τον Γέροντα και δεν μπορούσε να μείνει χωρίς αυτόν. Συχνά έλεγε, σαν να μνημόνευε στην πρόθεση: «Αθανασίου και Σωτήρας». Ήταν τα ονόματα των γονέων του. Αλλά ο Γέροντας πληγωνόταν αφάνταστα κρίνοντας πνευματικά την ασθένεια ως στέρηση χάριτος που είναι ο γεννήτορας του κατά Θεόν ανθρώπου. Αύξησε τις ώρες της προσευχής, έκανε και τον κανόνα του αρρώστου και δεν τον άφηνε στιγμή. Τόσο που κοιμόταν στο πάτωμα του δωματίου του και τον έπαιρνε στο ιερό, όταν λειτουργούσε.
Τότε ήταν που πήρε και την ευχή του. Τόσα χρόνια που τον υπηρετούσε, ο παππούς έδειχνε με τρόπο ότι ευχαριστείται, αλλά τώρα σήκωσε τα χέρια ψηλά και φώναξε απευθυνόμενος στον υποτακτικό του: «Ο Θεός να σ’ ευλογήσει, ο Θεός να σ’ ευλογήσει. Δεν είσαι άνθρωπος εσύ, άγγελος είσαι». Κι έλεγαν οι γύρω πατέρες: «Ο παπα-Εφραίμ άργησε να πάρει την ευχή του γέροντά του, αλλά την πήρε μια και καλή».
Όταν τον Αύγουστο του 1973 επισκεφθήκαμε τον Γέροντα, ήταν φοβερά καταβεβλημένος και ήδη ανέμενε την αναχώρηση του παππού. Κοιμήθηκε στις 25 Σεπτεμβρίου 1973. Την άλλη μέρα έγραψε σ’ ένα πνευματικό του παιδί στη Θήβα: «…με σώμα χωρίς ψυχή σου γράφω αυτό μου το γράμμα. Ο Γέροντας μου -ο καλός μου Γέροντας εκοιμήθη πλέον∙ χθες το βράδυ τον κηδεύσαμε. Λάβε τον κόπο και ειδοποίησε τους συγγενείς του…»
Ένα άλλο παιδί του εκείνες τις μέρες έκανε βόλτα στην παραλία της Θεσσαλονίκης. Σε μία άκρη του λιμανιού είδε ένα ξυλοκάικο να φορτώνει. Μόλις έμαθε ότι προοριζόταν για το Όρος, έτρεξε στην πλησιέστερη αγορά, γέμισε ένα κιβώτιο με τα πιο μεγάλα και ωραία μήλα και τα έστειλε στον Γέροντα. Αποτέλεσμα ήταν να πάρει ένα γράμμα γεμάτο ευχές, γιατί τα μήλα πήγαν στην ώρα τους. Ο παππούς είχε τα σαράντα του και ο Γέροντας παρέθεσε τα μήλα (πού μήλα τότε στα Κατουνάκια!) στην τράπεζα των πατέρων που συγκεντρώθηκαν.

Γέροντας Εφραίμ Κατουνακιώτης, εκδ. "Το Περιβόλι της Παναγίας", Θεσσαλονίκη 2000

Ασθένειες-Κόποι- Θείες αντιλήψεις

Κάποτε έφθασε στα πρόθυρα του θανάτου. Επρόκειτο μάλλον για αλλεργικό σοκ. Ολόκληρο το σώμα είχε ερεθιστεί. Γεμάτο χονδρές καρούλες (σπυριά) με φοβερή φαγούρα μέχρις αίματος. Το πρόσωπο παραμορφωμένο, με βλέφαρα που έκλειναν κυριολεκτικώς τα μάτια και ρίγη σε όλο το σώμα που γίνονταν όλο και συχνότερα. «Πυρά ομαδόν». Μάλλον γύρω στο ’40- ‘50 (Γερμανική κατοχή). «Πού να ξέρουμε τότε από Θεσσαλονίκη και γιατρούς! Πήγα στην εκκλησία και στάθηκα στο στασίδι απέναντι στην Παναγία. Τα δάκρυά μου πήγαιναν ποτάμι. ‘‘Παναγία μου’’, είπα, ‘‘μας υποσχέθηκες να είσαι κηδεμών, τροφός και ιατρός. Τώρα, τον λόγο Σου ζητώ’’. Έτσι προσευχήθηκα και αμέσως ένιωσα να γεμίζει το βάθος της ψυχής μου μία λεπτήηη ειρήνη. Η εκκλησία απέχει από το ραφταριό (σημερινό αρχονταρίκι) 10-12 βήματα. Εκεί εργάζονταν οι Γεροντάδες. Μέχρι να πάω εκεί, ένιωσα να πέφτει η φλόγωση από το σώμα μου. Βλέπω τα χέρια μου, το δέρμα σαν μικρού παιδιού. Η Παναγία έκανε το θαύμα της». Έκτοτε η ασθένεια ήταν υποφερτή.
-------------
Ο Γέροντας αγωνιζόταν μόνος όλα τα χρόνια ως τον θάνατο του παπα-Νικηφόρου. Κατά καιρούς προσήλθαν μερικοί, αλλά είτε δεν έμειναν είτε ήταν ακατάλληλοι. Επιπλέον ο γερο-Ιωσήφ προβλέποντας τις δυσκολίες που θα αντιμετώπιζε, τον συμβούλευσε να μην πάρει συνοδία, όσο ζούσε ο παπα-Νικηφόρος. Αυτό και έγινε, παρότι τα τελευταία χρόνια είχαν περάσει περισσότεροι από δέκα νέοι θέλοντας να μείνουν κοντά του.
Έτσι οι κόφες των 1000 σφραγιδιών που θα ταξίδευαν για Αθήνα, στην πλάτη του κατέβαιναν στην Αγία Άννα, στη θάλασσα, και τα φορτία το σιτάρι ομοίως πήγαιναν και γυρνούσαν στον μύλο του Κυριακού* . Το κρασί από τη μονή Διονυσίου το έφερνε στα γεροντάκια μέσα σε γκαζοτενεκέδες σιγά-σιγά με τα πόδια, ανεβοκατεβαίνοντας πολλά κακοτράχαλα, απότομα, γλιστερά μονοπάτια. Πού μουλάρι για τα οικοδομικά υλικά, λαμαρίνες, ξύλα, κεραμίδια, ασβέστη, τσιμέντο! Ο ίδιος μουλάρι και μάγειρος και οικονόμος και κηπουρός με το δικέλι, και εργοχειράς και σκαφτιάς και οικοδόμος και εφημέριος όλων των Κατουνακίων και ανελλιπής αγωνιστής των πνευματικών του υποχρεώσεων.
-----------
Ο Θεός όμως στις κρίσιμες στιγμές δεν τον άφηνε. Κάποτε στο δάσος των «κρύων νερών» αγωνιζόταν μόνος του να βγάλει στο κεντρικό μονοπάτι τα κούτσουρα των λεύκων για τις σφραγίδες. Από τη δυσκολία τον έπιασε η μέση. Τότε εμφανίστηκε στο μονοπάτι ένας νέος. Τον βοήθησε, έβγαλαν τα κούτσουρα εκεί που μπορούσε να τα πάρει ο αγωγιάτης με τα μουλάρια, και κατόπιν παραδόξως και αποτόμως εξαφανίστηκε. Κάποια στιγμή είχε πει το όνομά του: Θεόδωρος. «Ποιος από τους δύο να ήταν», σκεφτόταν μετά ο Γέροντας, «ο Τήρων ή ο Στρατηλάτης;»
------------
Άλλοτε πάλι πήγαινε για υπακοή στη Σκήτη Ξενοφώντος. Ξεκίνησε με τα πόδια από τη Δάφνη και σκεφτόταν τι θα κάνει που δεν ξέρει τον τόπο. Καθ’ οδόν όμως συνάντησε έναν παπά, γείτονά του, Κατουνακιώτη που πήγαινε επίσης στη Σκήτη και διατεινόταν ότι γνωρίζει τα μονοπάτια. Πράγματι έφθασαν κάποτε εκεί, αλλά τον οδηγό παπά τον κατάπιε η γη. Παραξενεύτηκε ο Γέροντας αλλά είπε: «Δόξα τω Θεώ».

--------------
Ο Γέροντας είχε ιδιαίτερη ευλάβεια στον άγιο Νεκτάριο. Συχνά τον έβαζε στη Θ. Λειτουργία ανάβοντας κεράκια στην εικόνα του. Πήγαινε και προσκυνούσε το ευωδιάζον λείψανό του στη συνοδία του π. Γερασίμου του Υμνογράφου στη Μικρή Αγία Άννα, και όταν είχε μεγάλη ανάγκη παρακαλούσε τους πατέρες και του το ‘φερναν στα Κατουνάκια για ευλογία.
Όταν τον ρωτούσαν γιατί είναι τόσο μεγάλος άγιος ο άγιος Νεκτάριος, απαντούσε: «Διότι ακόμη και σήμερα συκοφαντείται».
Κάποτε παρατήρησε ότι το σιτάρι που είχε αποθηκευμένο επρόκειτο να καταστραφεί εξαιτίας της πολλής ψείρας που έπιασε. Ήταν μόνος του με άρρωστο τον γέροντα παπα-Νικηφόρο και ήταν πολύ δύσκολο να το αντικαταστήσει. Προσευχήθηκε στον άγιο Νεκτάριο, σταύρωσε ένα βαμβάκι πάνω στο λείψανό του, το έβαλε μέσα στο σιτάρι και αμερίμνησε. Μετά από καιρό, όταν χρειάστηκε να αλέσει σιτάρι για να ζυμώσει ψωμί, το σιτάρι ήταν πεντακάθαρο. Ο άγιος Νεκτάριος είχε κάνει το θαύμα του!
Επίσης πολλήν ευλάβεια είχε ο Γέροντας στον άγιο Μεγαλομάρτυρα Μηνά και στην αγία Ειρήνη τη Χρυσοβαλάντου. Πάμπολλες φορές τους έβαζε στη Θ. Λειτουργία με αίτημα είτε ο άγιος Μηνάς να του βρει κάτι που έψαχνε, είτε να φέρει την ειρήνη, όπου χρειαζόταν, η αγία Ειρήνη.
-----------------
Ο γερο-Ραφαήλ ζούσε μόνος του την αυστηρή μοναχική ζωή του σ’ ένα μικρό σπιτάκι που ήταν η προέκταση σπηλιάς, πολύ κοντά στον Άγιο Εφραίμ. Συχνά τον επισκεπτόταν ο Γέροντας, για να τελέσει ιερατικά καθήκοντα. Κάποτε που τελούσαν μαζί με τον παπα-Νικηφόρο το μυστήριο του Ευχελαίου, ο Γέροντας άκουσε φωνή από την εικόνα των Αρχαγγέλων που του έλεγε: «Εμείς σε περιμένουμε, πότε θα έρθεις κοντά μας!» Καταχάρηκε ο Γέροντας από την αίσθηση της χάριτος. Όταν αργότερα το ανέφερε στον γερο-Ιωσήφ, άκουσε την εξής ερμηνεία του γεγονότος: «Όχι ότι μίλησε η εικόνα, παιδί μου, αλλά η χάρις σχηματίζεται έτσι».
---------------------
Κάποτε, ιερέας όντας, νέος και αγωνιστικός, ήθελε να διαφυλάξει τον πνευματικό καρπό της Θ. Λειτουργίας. Ζήτησε λοιπόν από τους άλλους γέροντες των Κατουνακίων να καταργήσουν τα μετά τη Θ. Λειτουργία κεράσματα και τις παρεπόμενες αθώες συνομιλίες που σβήνουν τη φλόγα της Λειτουργίας. Εκείνοι όμως αντέδρασαν.
«Φούντωσα», έλεγε. «Δυο-τρεις μέρες με χτυπούσε μνησικακία. Στο τέλος με πολλή ορμή ψυχής προσευχήθηκα και είπα: ‘‘Άγιε Βασίλειε, άγιε Θεόδωρε Στουδίτη, αγία Ειρήνη Χρυσοβαλάντου, εγώ αγωνίζομαι για όσα διδάξατε, και λοιπόν αυτόν τον καρπό απολαμβάνω;’’ Αμέσως η ψυχή μου γέμισε ειρήνη προς όλους τους αδελφούς και είχα την αίσθηση ότι μεγάλη νίκη νίκησα. Για τρεις μέρες είχα την εντύπωση ότι με ακολουθεί ένα κοριτσάκι δώδεκα ετών, η Παναγία».
-----------------------
Ήταν πολύ ευαίσθητος στα ταξίδια, κυρίως στα θαλασσινά. Η ναυτία τον ταλαιπωρούσε αφάνταστα. Απέφευγε να ταξιδέψει, ιδίως αν είχε λειτουργήσει προηγουμένως, γιατί φοβόταν μήπως κάνει εμετό. Και είναι αμαρτία μετά τη Θ. Λειτουργία αυτό. Κάποτε βρισκόταν στη Νέα Σκήτη και λειτούργησε. Η θάλασσα φαινόταν ήσυχη και χωρίς να το καλοσκεφτεί μπήκε στο μικρό καΐκι για να επιστρέψει στα Καρούλια-Κατουνάκια. Η απόσταση ήταν μικρή, αλλά καθώς πέρασαν το ακρωτήριο της Πίννας, συνάντησαν θαλασσοταραχή που συνεχιζόταν, όσο πλησίαζαν στα Καρούλια. Ο καπετάνιος φοβόταν ‘‘να πιάσει’’ και σκόπευε να συνεχίσει. Ο Γέροντας βρισκόταν ήδη σε κατάσταση ναυτίας και είχε τάση εμετού. Πλησίασε τον καπετάνιο και με τον ορμητικό του τρόπο του είπε επιτακτικά: «Ιορδάνη, θα πιάσεις στα Καρούλια!» Ο καπετάνιος πιεζόμενος υποχώρησε και εκνευρισμένος γύρισε το τιμόνι προς το μουράγιο των Καρουλίων λέγοντας με αγανάκτηση: «Θα πιάσω, κι ας σπάσω το καΐκι!» Σε χρόνο μηδέν η θάλασσα έγινε μπουνάτσα. Έπιασαν στο μουράγιο, κατέβηκε ο Γέροντας και οι άλλοι πατέρες, ξεφόρτωσαν και ένα σωρό πράγματα με την άνεσή τους, ενώ ο καπετάνιος ομολογούσε με θαυμασμό: «Μεγάλο άγιο έχεις, παπά, εσύ!»

Γέροντας Εφραίμ Κατουνακιώτης, εκδ. "Το Περιβόλι της Παναγίας", Θεσσαλονίκη 2000

Αγαπητοί μου αδελφοί και αδελφές, ανοίξτε την καρδιά σας, για να χαράξει εκεί το Άγιο Πνεύμα την εικόνα του Χριστού. Τότε θα γίνετε σιγά-σιγά ικανοί να έχετε μέσα σας τη χαρά και το πένθος, το θάνατο και την ανάσταση.

Κοιτάξτε το μεγαλειώδες θέαμα που ο Θεός μας φανέρωσε στη δημιουργία του κόσμου, στην κατασκευή του ανθρώπου «κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν» Του. Εκείνο που αναζητούμε δεν περιορίζεται στη μικρή μας καθημερινή ζωή. Αναζητούμε να είμαστε με τον Θεό και να αποκτήσουμε μέσα μας τη ζωή σε όλο το πλάτος, το κοσμικό και το θείο.

Για την Ορθόδοξη Εκκλησία η σωτηρία του ανθρώπου είναι η θέωσή του.

Μην έχετε υπερβολική εμπιστοσύνη στην ανώτερη μόρφωση που αποκτήσατε στον κόσμο. Ο πολιτισμός στον οποίο ζούμε είναι κουλτούρα της πτώσεως.

Τι σημαίνει σωτηρία; Ο θάνατος του σώματος είναι άραγε η προϋπόθεση για την είσοδο στη Βασιλεία του Χριστού; Πώς μπορούμε να αναπτύξουμε την ικανότητά μας να ζούμε σύμφωνα με τις εντολές του Χριστού, σύμφωνα με το Άγιο Πνεύμα; Ένα μόνο έχει σημασία: να φυλάξουμε την ένταση της προσευχής και της μετάνοιας. Τότε ο θάνατος δε θα είναι ρήξη, αλλά μετάβαση στη Βασιλεία, για την οποία θα έχουμε ετοιμασθεί με την κοινωνία του Σώματος και του Αίματος του Χριστού, με την προσευχή και την επίκληση του Ονόματός Του: «Κύριε, Ιησού Χριστέ, ο Θεός ημών, ελέησον ημάς και τον κόσμον Σου».

Η απελπισία είναι η απώλεια της συνειδήσεως ότι ο Θεός θέλει να μας δώσει την αιώνεια ζωή. Ο κόσμος ζει στην απελπισία. Οι άνθρωποι έχουν καταδικάσει οι ίδιοι τον εαυτό τους στο θάνατο. Πρέπει να παλέψουμε σώμα προς σώμα με την ακηδία.

«Καταξίωσον, Κύριε, εν τη ημέρα ταύτη αναμαρτήτους φυλαχθήναι ημάς». Πολλές φορές επανέλαβα αυτή την προσευχή της Εκκλησίας. Η επί γης αναμάρτητη ζωή, μας ανοίγει τις πύλες του Ουρανού. Δεν είναι ο πλούτος των γνώσεων που σώζει τον άνθρωπο. Είναι η αναμάρτητη ζωή που μας προετοιμάζει για τη ζωή με τον Θεό στο μέλλοντα αιώνα. Η χάρη του Αγίου Πνεύματος μας διδάσκει τις αιώνειες αλήθειες κατά το μέτρο που ζούμε σύμφωνα με τις εντολές: «Αγαπήσεις τον Θεό σου, τον Δημιουργό σου, με όλο το είναι σου και αγαπήσεις τον πλησίον σου ως εαυτόν». Ναι, κρατείτε πάντοτε αυτές τις εντολές.

Ποια στάση να κρατάμε στην εκκλησία; Πρέπει να στεκόμαστε με ένταση και αυτοσυγκέντρωση. Να έχουμε ένταση, δηλαδή μεγάλη προσοχή, ώστε να μην διαχέεται ο νους μας με επιφανειακά πράγματα και αλλότριες σκέψεις.

(Αρχιμ. Σωφρονίου Σαχάρωφ, "Περί Πνεύματος και ζωής", Ι.Μ.Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ Αγγλίας, 1995, επιλογή)

Γιατί η Ορθοδοξία δεν χειροτονεί γυναίκες; Πολλά επιχειρήματα γράφτηκαν. Σωστά, αλλά όχι τόσο ισχυρά διότι υπάρχει αντίλογος σε αυτά. Στο επιχείρημα του μακαριστού π. Επιφανίου Θεοδωρόπουλου και όχι μόνο αυτού, δεν μπορεί να υπάρξει κανείς αντίλογος...
«Ο Κύριος δεν θέλησε να δώσει την ιερωσύνη στις γυναίκες. Γιατί; ΔΕΝ ΜΑΣ ΤΟ ΕΙΠΕ. Μπορούμε ευσεβείς σκέψεις να κάνουμε ένα σωρό. Για τον α΄ ή β΄ λόγο. Αλλά τέλος κάθε αντιλογίας είναι το θέλημα και η εντολή του Θεού… Τίμησε ο Κύριος, τίμησε η Εκκλησία τις γυναίκες. Αλλά ιερείς και επισκόπους δεν θέλησε να τις κάνει. Αν ήθελε, τη Μαγδαληνή, τη Μάρθα, τις άλλες μαθήτριές Του θα τις είχε κοντά Του, δίπλα στους Αποστόλους και όταν είπε στους Αποστόλους «λάβετε Πνεύμα Άγιο, σε όποιους συγχωρείτε τις αμαρτίες θα τους συγχωρούνται, σε όποιους τις κρατάτε θα είναι κρατημένες» (Ιω. 20,23), θα το έκανε αυτό και στη Μαγδαληνή, στη Μάρθα ή δεν ξέρω σε ποιες άλλες. Δεν το έκανε. Μόνο στους 12 Αποστόλους έδωσε την ιερωσύνη και αυτοί στους διαδόχους τους. Εφόσον λοιπόν ο Κύριος δεν έδωσε την ιερωσύνη στις γυναίκες, περιττή κάθε περαιτέρω έρευνα του θέματος. Δεν θέλησε ο Κύριος· η Εκκλησία είναι υποχρεωμένη να ακολουθεί πάντοτε όσα ο Κύριος διέταξε. Αν έδινε ο Κύριος ιερωσύνη στις γυναίκες θα είχαμε σήμερα γυναίκες ιερείς. Δεν έχουμε, διότι ο Κύριος δεν θέλησε να είναι έτσι… Για ό,τι έχει μιλήσει η Αγ. Γραφή, δεν χρειάζεται πώς τούτο και γιατί εκείνο, αλλά να ακολουθούμε ό,τι είπε η Γραφή… Το θέμα κλείνει εκεί... Μη θέλουμε να διορθώσουμε τη νομοθεσία του Κυρίου. “Δεν είναι αυτό γνώρισμα των Χριστιανών” (Γεύσασθε και ίδετε, 57-59,187). Επίσης το Μυστήριο της Θ. Ευχαριστίας στο Μυστικό Δείπνο το τέλεσε ΜΟΝΟ με τους 12 (Ματθ. 26,20). Σε αυτούς ΜΟΝΟ είπε «αυτό να κάνετε εις ανάμνησίν μου» (Λουκ.22,20). Αν ο Κύριος ήθελε χειροτονία γυναικών ασφαλώς θα το έλεγε στους Αποστόλους. Ασφαλώς και αυτοί θα το έκαναν. ΠΟΥΘΕΝΑ, ΠΟΤΕ οι Απόστολοι δεν το έκαναν, ακριβώς διότι δεν το είπε ο Χριστός.

Σε τι βλάπτουν τους άλλους όσοι διαβάλλουν και ψευδομαρτυρούν. Ποιο είναι το πρώτο κακό που εκείνοι κάνουν;

Μάθατε τώρα, αδελφοί μου, ποια κακά προξενούν στον εαυτό τους, οι προδότες, οι ψευδομάρτυρες και όσοι διαβάλλουν τους άλλους. Και πώς, αντί αυτοί να είναι ανθρωπόμορφοι και αγαπημένοι από τους ανθρώπους, γίνονται διαβολόμορφοι και θηριόμορφοι και μισητοί από τους άλλους.

Τώρα θα σας πω και ποια κακά προξενούν, πέρα από τον εαυτό τους, και στους άλλους ανθρώπους.

Σε τρία πράγματα βλάπτουν αυτοί οι άνθρωποι τους άλλους: Στην τιμή, στα υπάρχοντα και στη ζωή.

Βλάπτουν πρώτα απ’ όλα τους άλλους στην τιμή, γιατί συκοφαντούν τους τίμιους ανθρώπους και τους κατηγορούν ψεύτικα ότι είναι άτιμοι. Τους σώφρονες τους κατηγορούν ως πόρνους, τους καθαρούς ως ακάθαρτους, τους δίκαιους ως άσπλαχνους, τους ανδρείους ως αυθάδεις, τους οικονόμους ως φιλάργυρους. Και με λίγα λόγια, κατηγορούν όσους εργάζονται την αρετή σαν υποκριτές και τους καλούς χριστιανούς τους κακολογούν ως κακούς και πονηρούς.

Έτσι, με αυτές τις διαβολές, συκοφαντίες και ψευδομαρτυρίες τους, χωρίζουν τους άνδρες από τις γυναίκες τους και το αντίστροφο. Ξεσηκώνουν τα παιδιά εναντίον των γονιών και τους γονιούς κατά των παιδιών τους. Βάζουν έχθρα σε συγγενείς κατά των συγγενών τους, στους αρχιερείς κατά των ιερέων και γενικά, ξεσηκώνουν έχθρα ανάμεσα στους ανθρώπους.

Αυτοί ξεσηκώνουν σκάνδαλα ανάμεσα σε φίλους, φέρνουν ταραχή όπου υπάρχει ειρήνη, προξενούν μνησικακία, έχθρα και αντιζηλία ανάμεσα σε φτωχούς και πλούσιους, σε κυβερνήτες και υπηκόους. Και πολλές φορές μάλιστα σπέρνουν έχθρα και ανάμεσα σε ολόκληρους λαούς. Γι’ αυτό είπε γι’ αυτούς ο σοφός Σειράχ: «Άνθρωπος αμαρτωλός θα φέρει ταραχή ανάμεσα σε φίλους και ανάμεσα σ’ εκείνους που ζουν ειρηνικά θα σπείρει διαβολές». Το ίδιο είπε και ο σοφός Σολομώντας: «Ο κακόγλωσσος άνθρωπος φέρνει αναταραχή ανάμεσα στ’ αδέλφια». Τα επιβεβαιώνουν, όσα είπαμε μέχρι τώρα, τα διάφορα παραδείγματα που συναντούμε στην Αγία Γραφή.

Διαβάζουμε, για παράδειγμα, στο Βιβλίο Γ’ Βασιλειών, ότι κάποιοι διέβαλαν και είπαν κατά του Ναβουθαί, ότι ο δίκαιος εκείνος άνθρωπος ήταν άδικος, ο ευσεβής ότι ήταν ασεβής, ο υπάκουος ότι ήταν αποστάτης και ο θεοφοβούμενος ότι ήταν βλάσφημος. «Και έβαλαν στο σκαμνί τον Ναβουθαί, μπροστά σε όλο το λαό, και παρουσιάσθηκαν δυο άνδρες παράνομοι και ψευδομαρτύρησαν εναντίον του, λέγοντας: Βλασφήμησες τον Θεό και τον βασιλιά».

Διαβάζουμε επίσης στο Βιβλίο του Δανιήλ ότι οι δυο ακόλαστοι εκείνοι γερο-Εβραίοι κακολόγησαν τη Σωσάννα και είπαν ψέματα, ότι η σώφρων εκείνη κόρη ήταν πόρνη και μοιχαλίδα. Είπαν ότι η τίμια αυτή γυναίκα ήταν άτιμη και η καθαρή πως ήταν ακάθαρτη και μολυσμένη. Έτσι προξένησαν πολλή ταραχή και μεγάλη σύγχυση και λύπη ανάμεσα σ’ εκείνη και στον άνδρα της, αλλά κι ανάμεσα στους συγγενείς της και σ’ όλο τον Εβραϊκό λαό.

Όσοι διαβάλλουν και ψευδομαρτυρούν, προσβάλλουν και τα ιερά της πίστης μας.

Όσοι διαβάλλουν και ψευδομαρτυρούν βλάπτουν επίσης οικονομικά, και πολλές φορές μάλιστα, αφανίζουν τους ομοπίστους τους χριστιανούς…

Εξαιτίας των πολλών κακών που φέρνει η συκοφαντία, ο σοφός Σολομώντας μακαρίζει εκείνους που πέθαναν και εκείνους που δεν έχουν γεννηθεί, γιατί δεν δοκίμασαν την πίκρα της συκοφαντίας: «Γύρισα και είδα όλες τις συκοφαντίες που συμβαίνουν στη γη. Και είδα τα δάκρυα όσων συκοφαντούνται. Και δεν βρίσκεται πουθενά κάποιος να τους παρηγορήσει … Και τότε, μακάρισα όλους εκείνους που έχουν πεθάνει και τους θεώρησα πιο ευτυχείς από τους ζώντες… Ευτυχισμένος είναι εκείνος που δεν ήλθε καθόλου στη ζωή, γιατί δεν αντίκρυσε αυτό το τρομερό αμάρτημα που συμβαίνει στη γη».

Ο προφήτης Δαβίδ, ο πατέρας του σοφού Σολομώντα, εξιστορεί επίσης όλα τα κακά που κάνουν οι ψευδομάρτυρες, δηλαδή ότι εκείνοι λένε και μαρτυρούν πράγματα, που δεν μπορεί καν να τα βάλει ο νους του άνθρωπου. Αποδίδουν κακά αντί για τις ευεργεσίες που δέχονται. Κάνουν με τις ψευτιές τους κάποιους γονείς δυστυχισμένους και τους στερούν από τα παιδιά τους: «Ξεσηκώθηκαν εναντίον μου μάρτυρες ασυνείδητοι και συκοφάντες και με κατηγορούσαν επίμονα, για πράγματα που ούτε καν είχα φαντασθεί. Μου ανταπέδιδαν κακά, αντί για τις ευεργεσίες που τους είχα κάνει και γέμισαν τη ψυχή μου τόση θλίψη, όση έχει μια άτεκνη και δυστυχισμένη γυναίκα».

(Το πάθος της συκοφαντίας, Εκδ. «ΕΤΟΙΜΑΣΙΑ», Ι. Μ. Τιμίου Προδρόμου, Καρέας 2006, σσ. 25- 42)

(φωτογραφία: Όσιος Νικόδημος ο Αγιορείτης. Ελαιογραφία με τη φυσική του μορφή, 19ος αι.)

Η παρουσία της Παναγίας στο Μέτωπο διαπιστώθηκε σε πολλές περιπτώσεις. Αναφέρομε μία, η οποία είχε γίνει κοντά μας στο αριστερό μέρος του Μετώπου, εκεί που ήτανε το άλλο τμήμα του Μετώπου, των ευζώνων. Συνέβη το 1941 στον τότε ανθυπασπιστή και μετέπειτα υπολοχαγό Νικόλαο Γκάτζιαρο.

Παραθέτω την αναφορά που είχε κάμει τότε στο Διοικητή του. Ιδού το πλήρες κείμενο:

Η ΥΠΟΒΛΗΘΕΙΣΑ ΑΝΑΦΟΡΑ:
Αριθ. Δ.Υ.

Εν Τ.Τ. 712 τη 3η Μαρτίου 1941
Ο Ανθυπασπιστής Γκάτζιαρος Νικόλαος

Προς
Το 1/40 Τάγμα Ευζώνων
Ενταύθα

ΘΕΜΑ: «Περί εμφανίσεως της Παναγίας και των δοθεισών μοι υπ’ Αυτής εντολών».

«Λαμβάνω την τιμήν να αναφέρω υμίν, ότι χθες Κυριακήν, 2 Μαρτίου έ.έ. και περί ώραν 8ην μ.μ. μετέβην εις τι παρακείμενον του καταυλισμού 2ου Λόχου Τάγματος Υμών μικρόν ύψωμα απέχον περί τα 300 μέτρα, χάριν περιπάτου, αισθανθείς την ανάγκην κινήσεως. Μία μυστηριώδης δύναμις ωσάν να με ώθη προς τα εκεί. Ο αήρ έχει ήδη παύσει να φυσά και ο
ουρανός ήτο αστερόης.
Κατά την επιστροφήν μου εις την σκηνήν, δεν έχω αριθμήση 10 βήματα, ότε αιφνιδίως ενεφανίσθη εμπρός μου και μου ανέκοψε τον δρόμον μία γυνή μαυροφόρα έχουσα σεμνήν, την εμφάνισίν της. Το πρόσωπόν της διεκρίνετο χαρακτηριστικώς εις το βραδυνό ημίφως.
Εις το θέαμα τούτο καταληφθείς εξ απροόπτου, κατ’ αρχάς εξεπλάγην, κατόπιν όμως αυτοστιγμεί συνήλθον εκ του τρόμου, επειδή εγνώριζον, ότι πολλάκις η Παναγία ενεφανίσθη είτε ως όραμα, είτε καθ’ ύπνον κατά τας πολεμικάς επιχειρήσεις του Στρατού μας.
Εγώ όλως μηχανικώς έλαβον θέσιν ημιγονυπετή, ίνα ασπασθώ την δεξιάν Της. Εκ της συγκινήσεως οι οφθαλμοί μου εδάκρυζον, οι πόδες και τα χείλη μου έτρεμον επί πολλήν ώραν. Ήκουσα να ομιλή:
- "Είμαι η Παναγία. Μη φοβείσαι παιδί μου", είπε!
"Εγώ ενεφανίσθην να σου είπω τρεις λόγους, τους οποίους να μη λησμονήσης:

1) Ο παρών πόλεμος εκηρύχθη απροκαλύπτως και αναιτίως υπό της Ιταλίας εναντίον της Ελλάδος. Θελήματί μου η Ελλάς θα εξέλθη τούτου νικηφόρως.

2) Ο πόλεμος ούτος εκηρύχθη εναντίον της Ελλάδος, ίνα γνωρίση ο κόσμος, ότι αφορμή τούτου είναι η απομάκρυνσίς του εκ της Χριστιανικής θρησκείας, καθ’ ην ύβριζεν, εβλασφήμει τα θεία και έρρεπε προς τον εκφυλισμόν και την ακολασίαν και ούτως συμμορφωθή, ίνα μάθη ότι υπάρχει και προΐσταται ο Θεός. Τρανώτατα δε τεκμήρια της υπάρξεως ταύτης είναι τα συχνά θαύματα των Αγίων της Εκκλησίας του Χριστού.

3) Έπρεπε να μάθη ο κόσμος, ότι το δίκαιον πάντοτε υπερισχύει της βίας.
Ανάφερε, λοιπόν, ταύτα και εγγράφως εις τον Διοικητήν σου, ίνα μη πτοηθή προ ουδενός κωλύματος, καθότι υπό την προστασίαν Μου ο Ελληνικός Στρατός θα νικήση!".

Μεθ’ ο εν τη εξαφανίσει Της οι οφθαλμοί μου εθαμβώθησαν.
Εν τέλει συνήλθον εν μέρει και κατηυθύνθην αμέσως εις την σκηνήν υμών, όπου έξωθι ταύτης ανέφερον υμίν το συμβάν προφορικώς.

(Ο Ανθυπασπιστής Νικόλαος Γκάτζιαρος, αφηγείται το συγκλονιστικό θαύμα της Παναγίας που έζησε ο ίδιος στο Αλβανικό Μέτωπο το 1940. Η μαρτυρία του ηλικιωμένου μαχητή αξιωματικού, είναι καταγεγραμμένη αναφορά, στο βιβλίο του Στρατηγού Κατσιμήτρου,
«Η ΗΠΕΙΡΟΣ ΠΡΟΜΑΧΟΥΣΑ»)

Ο θάνατος είναι το πιο βέβαιο γεγονός στην ιστορία του κόσμου. Γεγονός που όλοι θα δοκιμάσουμε. Το εδοκίμασαν όλοι όσοι έζησαν σ’ αυτή τη ζωή. Κανένας δεν κατόρθωσε να διαφύγει. Όλοι μας πορευόμεθα προς την ώρα του και, δια της ώρας αυτής, πορευόμεθα προς την αιωνιότητα. Η ώρα, όμως, αυτή είναι άδηλη και άγνωστη. Βέβαιο γεγονός ο θάνατος, αλλά αβέβαιη η ώρα του.
   Θα είναι όπως η ώρα της Δευτέρας Παρουσίας, την οποία δεν γνωρίζει κανείς άνθρωπος. Η Αγία Γραφή χρησιμοποιεί ορισμένες εκφράσεις για να μας δείξει το αιφνίδιο της επελεύσεως του θανάτου. «Ως κλέπτης, έρχεται εν νυκτί» . Δηλαδή, όπως το βράδυ έρχεται ένας κλέπτης την ώρα κατά την οποία όλοι κοιμούνται, έτσι θα έλθει και η ώρα του θανάτου. Ο Ιερός Χρυσόστομος λέγει ότι ο θάνατος έρχεται χωρίς να προειδοποιεί.
   Έχουμε, λοιπόν, οι άνθρωποι την εντύπωση ότι υποκείμεθα σ’ ένα αιφνιδιασμό. Και όπως όταν έχουμε δυο αντίπαλα στρατόπεδα και προσπαθεί το ένα να αιφνιδιάσει το άλλο, διότι ο αιφνιδιασμός είναι ένα προτέρημα προς την πλευρά εκείνου ο οποίος τον μετέρχεται και χάρις σ’ αυτόν πολλές φορές έρχεται και η νίκη, έτσι είναι και ο θάνατος. Έχουμε την εντύπωση ότι ο θάνατος είναι ένας εχθρός που μας αιφνιδιάζει, που προσπαθεί να μας βρει κοιμωμένους και όχι αγρυπνούντες. Νιώθουμε ότι υποκείμεθα σε εχθρική ενέδρα. Αυτή την αίσθηση έχουμε όταν αντιμετωπίζουμε τον θάνατο.
   Θα τόνιζε, βέβαια, κανείς ότι μερικές φορές έχουμε κάποια προειδοποίηση για την φοβερή επέλευση του θανάτου. O Θεός ο οποίος θέλησε επιμελώς να μας κρύψει την ημέρα και την ώρα του θανάτου, εν τούτοις ευδοκεί ώστε για ορισμένους ανθρώπους να προηγούνται μερικά προειδοποιητικά σημεία όπως π.χ. μία ασθένεια, που γνωρίζομε πως είναι θανατηφόρος. Έτσι, ο άνθρωπος προειδοποιείται, κατά κάποιο τρόπο, ότι επίκειται η επέλευση αυτού το οποίο ονομάζουμε «μοιραίο» και το ονομάζουμε έτσι γιατί θεωρούμε ότι δεν μπορούμε να το αποτρέψουμε, παρ’ όλο που ο άνθρωπος κάνει χίλιες δυο προσπάθειες προκειμένου ν’ αποφύγει τον θάνατο- καταφεύγει σε γιατρούς, συντηρείται με υγιεινές τροφές, φροντίζει να μην κουράζεται, ελέγχει την πορεία της υγείας του, με κάθε τρόπο, δηλαδή, προσπαθεί να προεκτείνει τον χρόνο της ζωής του. Ωστόσο κι αυτοί οι οποίοι μετέρχονται όλες αυτές τις μεθοδείες προκειμένου να αναστείλουν ή να αναβάλουν την χρονική στιγμή της επελεύσεως του θανάτου τους, τελικά δεν κατορθώνουν τίποτε. Αν ήταν δυνατόν με τέτοιες μεθοδεύσεις ν’ απέφευγε κανείς τον θάνατο, τότε είναι βέβαιο ότι ορισμένοι ισχυροί άνθρωποι, είτε με την δόξα, είτε με τον πλούτο που διαθέτουν, θα κατέβαλλαν αμύθητα ποσά και πλούτο πολύ, προκειμένου με κάθε τρόπο να δυσωπήσουν τον αδυσώπητο θάνατο. Όμως, η αλήθεια είναι διαφορετική. Με κανένα τρόπο δεν κατέστη μέχρι τώρα δυνατόν ν’ αποφύγουμε την επέλευση του «μοιραίου».

(«η μετά Θάνατον ζωή», μακαριστού αρχιεπισκόπου Χριστοδούλου, εκδ. Χρυσοπηγή, σελ. 53-55)

Η κ. Χριστίνα Μ. από την Αθήνα γράφει: Υπέφερα από πόνους στην σπονδυλική μου στήλη. Ένα βράδυ όμως οι πόνοι έγιναν αφόρητοι και έφταναν μέχρι τον αυχένα. Τότε επήγα στο δωμάτιό μου και με μεγάλο παράπονο παρακαλούσα κλαίγοντας να με βοηθήση ο Θεός με τον Άγιό Του Εφραίμ. Φαίνεται ότι ο πόνος της ψυχής μου ήταν δυνατός και για μια στιγμή νοιώθω την παρουσία του Αγίου και το χεράκι του το αγιασμένο να με χαϊδεύη απαλά στο μέτωπο. Εκείνη την στιγμή έγινα παιδί τεσσάρων ετών. Άγιέ μου, είπα, κλαίγοντας, λυπήσου με. Εκείνος άρχισε να με παρηγορή, όχι για τον πόνο που ένοιωθα τον σωματικό, αλλά για τον πόνο της ψυχής. Τι έχεις παιδί μου και κλαις! Σταμάτησε να κλαις και άκουσέ με. Είμαι ο Άγιος Εφραίμ. Την αγάπη που ζητάς παιδί μου, την πραγματική αγάπη, την έχει ο Θεός, και την χαρίζει εις τα πλάσματά του, αυτά που Τον αγαπούν και τους αγαπά. Εγώ αυτή την στιγμή ήλθα να σου αναγγείλω την αγάπη του Θεού προς εσένα. Και όταν έχης αυτή την αγάπη δεν πρέπει να φοβάσαι από τίποτα, ούτε ακόμη και τον θάνατο. Διότι η αγάπη του Θεού μπορεί να σε σώση και να σε προστατεύση από κάθε ασθένεια, από κάθε δυστυχία και να περιφρουρήσει την ψυχή σου με αδιαπέραστο τείχος, ώστε κανείς να μην μπορέση ποτέ να το παραβιάση. Πρόσεξε όμως έως το τέλος της ζωής σου να μην χάσης την αγάπη του Θεού και αναζητήσης των ανθρώπων. Και έφυγε.
Φώναξα: Άγιέ μου μην φεύγεις. Κάθησε ακόμη λίγο, σε παρακαλώ. Δεν έχω κανένα σ’ αυτόν τον κόσμο εκτός του Θεού και εσένα. Λυπήσου με, σε παρακαλώ. Φύλαξέ με από την αχαριστία. Φύλαξέ με από την αμαρτία. Προστάτευσέ με, ώστε να διαφυλάξω την αγάπη του Θεού μέσα μου, για να είμαι καλά.
Από εκείνη την στιγμή έπαψα να υποφέρω. Κλωστή και κόπηκε. Έφυγε και το παράπονο...

("ΟΠΤΑΣΙΑΙ ΚΑΙ ΘΑΥΜΑΤΑ του Οσιομάρτυρος και θαυματουργού ΕΦΡΑΙΜ ΤΟΥ ΝΕΟΦΑΝΟΥΣ", βιβλίο Α΄, εκδ. "Ιερά μονή Ευαγγελισμού Θεοτόκου, Νέα Μάκρη Αττικής, 1981, σ. 122)

«Πρέπει να προσέχετε με ακρίβεια σ’ αύτα πού λέγονται. Υπάρχει γκρεμός και χαράδρα βαθειά και από τις δύο πλευρές, αν δεν διαβάσουμε το ρητό προσεκτικά…. Γιατί δεν πρέπει να εξετασουμε μόνο το «δεν είναι ο άνθρωπος κύριος των πράξεών του»,
αλλά και όλη τη συνέχεια,
και για ποιούς ειπώθηκε
και από ποιόν
και για ποιόν
και γιατί,
και πότε
και με ποιό τρόπο.
Γιατί δεν αρκεί να λέμε, ότι στις Γραφές είναι γραμμένο, ούτε γενικά
αποσπώντας λόγια
και μαδώντας τα μέλη του σώματος των θεόπνευστων Γραφών,
και παίρνοντάς τα έρημα και ξένα προς τη συναφειά τους,
να τα παραποιούμε όπως εμείς θέλουμε και χωρίς φόβο. Γιατί έτσι πολλές διδασκαλίες μπήκαν στη ζωή μας παραποιημένες, με το να πείθει ο διάβολος τους πιο ράθυμους να απαγγέλλουν παραποιημένα τα κείμενα των Γραφών, ή προσθέτοντας ή αφαιρώντας να επισκοτίζουν την αλήθεια.
Δεν αρκεί λοιπόν να πούμε, ότι είναι γραμμένο στη Γραφή, αλλά πρέπει να διαβάσουμε και όλη τη συνέχεια· γιατί, αν διακόπτουμε τη μεταξύ τους συνέχεια και συνάφεια, θα προκύψουν με τον τρόπο αυτό πολλές πονηρές διδασκαλίες…
Και όχι μόνο δεν πρέπει να τα αποκόπτουμε από τη συνάφειά τους, αλλά και να τα προφέρουμε σωστα, και να μην προσθέτουμε τίποτα. Πολλοί λοιπόν περιφέρουν και άλλα χωρία των Γραφών, απαγγέλλοντάς τα παραποιημένα… Περιφέρουν επίσης και άλλο ρητό, χωρίς να διαστρέφουν το νόημά του, αλλά προσθέτοντας και άλλο που δεν είναι γραμμένο.
Γιατί τέτοια είναι η πανουργία του διαβόλου να εισάγει τα ολέθρια διδάγματα του ή με πρόσθεση ή με αφαίρεση ή με διαστροφή ή με παραποίηση των κειμένων….
Δεν πρέπει τα χωρία της Γραφής να τα λέμε έτσι αόριστα,
ούτε να τα αποκόπτουμε από τη συνάφειά τους,
ούτε να τα αποσπούμε από την ενότητά τους,
ούτε να τα παίρνουμε απομονώνοντάς τα
και απογυμνώνοντάς τα από τη βοήθεια των επομένων και των προηγουμένων, και να συκοφαντούμε αόριστα και να επιδρούμε δυσμενώς.
Γιατί δεν είναι άτοπο, όταν δικαζόμαστε στο δικαστήριο για βιοτικά πράγματα, να διεκδικούμε όλα τα δικαιώματά μας, και τόπους και καιρούς και αιτίες και πρόσωπα, και να προσκομίζουμε μύρια άλλα στοιχεία, ενώ όταν έχουμε αγώνες για την αιώνια ζωή, να αναφέρουμε έτσι γενικά και τυχαία τα χωρία των Γραφών;
Και ένα νόμο βασιλικό δεν τον αναφέρει κανείς γενικά και αόριστα, και αν δεν πει και τον χρόνο και δε δείξει και αυτόν που τον εξέδωσε και δεν τον παρουσιάσει σωστό και ολόκληρο, δικάζεται και τιμωρείται με την έσχατη ποινή, ενώ εμείς αναφέροντας, όχι νόμο ανθρώπινον, αλλά αυτόν που ήρθε από πάνω, από τον ουρανό, τον χρησιμοποιούμε με τόσο μεγάλη επιπολαιότητα, ώστε να αποσπούμε τμήματα ή μέρη του; Και που αυτά είναι άξια δικαιολογίας και συγγνώμης;» (ΕΠΕ,8Α,479-485)