ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΤΘΑΙΟΝ

(Αποσπάσματα από τα ερμηνευτικά Υπομνήματα στα Ευαγγέλια του Π.Ν. Τρεμπέλα.
Τα αποσπάσματα μεταφράστηκαν και μεταγλωττίστηκαν στη δημοτική γλώσσα από τον π. Νικόλαο Πουλάδα)
 
Α.  Η ΠΕΡΙΚΟΠΗ ΤΟΥ ΜΑΤΘΑΙΟΥ  κδ 1-44 – κε 31-46
(Υπόμνημα στο κατά Ματθαίον, Π.Ν.Τρεμπέλα σελ. 421-436 και 447-452 εκδόσεις «ο Σωτήρ», μεταφρασμένο & μεταγλωττισμένο στη δημοτική γλώσσα!
Οι αριθμοί στις λέξεις του αρχαίου κειμένου παραπέμπουν στην αντίστοιχη ερμηνεία και ανάλυσή τους)
 
ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
(Πατέρες Εκκλησίας & Εκκλησιαστικοί συγγραφείς)
Α = Αθανάσιος ο Μέγας                 Ζ = Ζιγαβηνός Ευθύμιος
Απ = Απολλινάριος                       Θφ = Θεοφύλακτος Βουλγαρίας
Αυ = Αυγουστίνος                        Ιε = Ιερώνυμος
Β = Βασίλειος ο Μέγας                  Κ = Κύριλλος Αλεξανδρείας
Γ = Γρηγόριος Ναζιανζηνός            Χ = Χρυσόστομος Ιωάννης
Γν = Γρηγόριος Νύσσης                Ω = Ωριγένης
Δ = Δαμασκηνός Ιωάννης             DB=Dict. Of the Bible,Hastings
Ε = Ευσέβιος Καισαρείας

(Σύγχρονοι Θεολόγοι ερμηνευτές)
The New-Century Bible, St Matthew Edited by G.H. Box on the basis of the earlier edition by Prof  W.F. Slater, Edirburgh 1922 (σημειώνεται με το S)
M.J. Lagrange.   Evangile selon s. Matthieu, Deuxieme edition      Paris 1923 (σημειώνεται με το L.)
Alf. Plummer.   An exegetical commentary on the Gospel according to S. Matthew, London 1911 (σημειώνεται με το p).
W. Allen    A critical and exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew Third edition 1922 (σημειώνεται με το a).
A. Commentary critical, expository and practical κ.λ.π by I. Owen, New York 1864 (σημειώνεται με το ο).
L. Cl. Fillion    La sainte Bible commentee VII (σημειώνεται με το F).
J.A. Bengel      Gnomon of the N.T. Testament translated by I. Bryce. Τόμ. Α (σημειώνεται με το b).
C.L. W. Grimm  Lexicon Graeco-Latinum in libros N. Lipsiae 1903. (σημειώνεται με το g).
Ν. Δαμαλά  Ερμηνεία εις την Κ.Δ. τόμ. Β και Γ. Αθηναι 1892. (σημειώνεται με το δ)

ΚΕΙΜΕΝΟ & ΕΡΜΗΝΕΙΑ.
Οι αριθμοί στις λέξεις του αρχαίου κειμένου παραπέμπουν στην αντίστοιχη ερμηνεία και ανάλυσή τους

Ματθ. 24,1        Καὶ ἐξελθὼν ὁ Ἰησοῦς ἐπορεύετο ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ(1)· καὶ προσῆλθον οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ ἐπιδεῖξαι αὐτῷ τὰς οἰκοδομὰς τοῦ ἱεροῦ(2).
Ματθ. 24,1        Και καθώς εξήλθεν ο Ιησούς και έφευγεν οριστικώς πλέον από τον ναόν, τον επλησίασαν οι μαθηταί δια να του δείξουν τας ωραίας οικοδομάς του ναού.
Τα δύο αυτά κεφάλαια περιλαμβάνουν τον μεγάλο εσχατολογικό λόγο του Κυρίου, ο οποίος μπορεί να διαιρεθεί όπως ακολούθως: 1) κδ 1-3 αφορμή του λόγου, 2) 4-14, συμβάντα που θα προηγηθούν από την τελική αποστασία, 3) 15-28, η θλίψη που θα προηγηθεί από την δεύτερη έλευση, 4) 29-31 η δεύτερη έλευση, 5) 32-51 προτροπές για εγρήγορση, 6) κε 1-46 τρεις παραβολές που διεγείρουν την προσοχή για εγρήγορση και επιμέλεια, όπου στην τρίτη περιγράφεται η τελική κρίση (a.S).
Η γραμματεία της εποχής που προηγήθηκε και επακολούθησε στη γέννηση του Χριστού δείχνει, ότι οι διάνοιες πολλών Ιουδαίων ασχολούνταν με ενδιαφέρον για το τέλος του κόσμου, το οποίο πιστευόταν ότι πλησίαζε. Το ενδιαφέρον αυτό είχε δύο πηγές: από τη μία τις παρερμηνευόμενες προφητείες των ψαλμωδών και των προφητών και ειδικά του Δανιήλ και του Ιεζεκιήλ, και από την άλλη κάποια στοιχεία εθνικών θρησκειών και ειδικά της θρησκείας των Περσών. Τις αντιλήψεις αυτές των συγχρόνων του ο Κύριος είχε υπ’ όψη, όταν δίδασκε για τις έσχατες ημέρες τους μαθητές. Και βεβαίως δεν ήταν δυνατόν παρά να υιοθετήσει τη διδασκαλία που απέρρεε από τους ψαλμούς και τους προφήτες.
Για αυτό λοιπόν την αποκαλυπτική παράδοση περί εσχάτων χρόνων, την καθάρισε και την κατέστησε πνευματική, αφού την απάλλαξε από τα παχυλά στοιχεία, με τα οποία οι σύγχρονες ιουδαϊκές αντιλήψεις είχαν παραμορφώσει αυτήν, προσδίδοντας χρωματισμό πολιτικό και σαρκικό στις λεπτομέρειες της κρίσης που πλησίαζε. Σύμφωνα με τις επικρατούσες τότε αντιλήψεις ο Μεσσίας ως πράκτορας του Ιεχωβά θα εμφανιζόταν πάνω στα σύννεφα επικεφαλής θριαμβευτικού πλήθους, για να καταρρίψει τις ρωμαϊκές αρχές και να ιδρύσει το βασίλειό του, ένα από τα χαρακτηριστικά του οποίου θα ήταν ένα αδιάκοπο δείπνο, στο οποίο θα παρακάθονταν οι απόγονοι του Αβραάμ πάνω σε θρόνους δόξας. Από τις σαρκικές αυτές αντιλήψεις είναι απαλλαγμένα τα αποκαλυπτικά χωρία των ευαγγελίων. Η χρησιμοποιούμενη όμως σε αυτά γλώσσα είναι συμβολική σε μεγάλο μέρος και δεν πρέπει να εκληφθεί κατά γράμμα (p)

1) Προφητεία της καταστροφής του ναού (κδ 1-3)

(1)   Αυθεντική γραφή: ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ ἐπορεύετο, οπότε το «από του ιερού» εξαρτάται από το εξελθών και μένει το επορεύετο αόριστο· βάδιζε κατ’ ευθείαν προς το όρος των ελαιών. Ιερόν= ο ναός και ο περίβολός του με όλα τα υπόλοιπα κτίσματα (L).
(2)   «Επειδή δηλαδή είπε ότι «ο οίκος σας θα ερημωθεί» και προφήτευσε σε αυτούς προηγουμένως πάρα πολλές συμφορές, ακολούθως οι μαθητές όταν άκουσαν αυτά, από έκπληξη μάλλον, τον πλησίασαν για να του δείξουν το κάλλος του ναού, και επειδή απορούσαν, εάν πράγματι θα εξαφανιστούν τόσο ωραία πράγματα και πολυτελή υλικά και ποικίλα απερίγραπτα καλλιτεχνήματα» (Χ).

Ματθ. 24,2        ὁ δὲ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτοῖς· οὐ βλέπετε(1) ταῦτα πάντα(2); ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐ μὴ ἀφεθῇ ᾧδε λίθος ἐπὶ λίθον, ὃς οὐ καταλυθήσεται(3).
Ματθ. 24,2        Ο δε Ιησούς τους είπεν• “δεν βλέπετε με θαυμασμόν όλα τα ωραία αυτά κτίρια; Σας διαβεβαιώνω, ότι δεν θα μείνη εδώ πέτρα επάνω στην πέτρα, που να μη μεταβληθή εις συντρίμματα”.
(1)   «Δεν τα βλέπετε όλα αυτά και θαυμάζετε και μένετε κατάπληκτοι;» (Χ). «Ρωτά πρώτα αυτούς, δεν βλέπετε όλα αυτά τα θαυμαστά;» (Ζ).
(2)   Οι οικοδομές του ιερού ως σύνολο δεν ήταν δυνατόν να φανούν παρά από κάποιο ύψος του όρους των Ελαιών και από κάποια τοποθεσία αυτού, από την οποία έβλεπαν συγχρόνως ολόκληρη την πόλη (L).
(3)   «Δεν τους μιλά πλέον απλώς για ερήμωση, αλλά προφητεύει ολοκληρωτικό τον αφανισμό» (Χ). «Λένε όμως κάποιοι, ότι και όμως, σε κάποια μέρη, αφέθηκε λίθος πάνω σε λίθο ο οποίος δεν γκρεμίστηκε. Προς τους οποίους λέμε και εμείς με τη σειρά μας, ότι όλα αυτά τα αξιοθαύμαστα που τους έδειξε ο Κύριος γκρεμίστηκαν μέχρι θεμελίων σύμφωνα με την δεσποτική απόφαση. Αλλά και αν έμεινε κάποιο λείψανο από τους Ρωμαίους, και αυτό από τους επόμενους γκρεμίστηκε, για να μεταφερθεί σε άλλες οικοδομές» (Ζ).
Άλλωστε ο Κύριος «το είπε αυτό υπαινισσόμενος την ολοκληρωτική καταστροφή του οικοδομήματος και κάνοντας το λόγο υπερβολικό» (Θφ).

Ματθ. 24,3        καθημένου δὲ αὐτοῦ ἐπὶ τοῦ ὄρους(1) τῶν ἐλαιῶν προσῆλθον αὐτῷ οἱ μαθηταὶ κατ᾿ ἰδίαν(2) λέγοντες· εἰπὲ ἡμῖν πότε ταῦτα ἔσται(3), καὶ τί τὸ σημεῖον(4) τῆς σῆς παρουσίας(5) καὶ τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος(6);
Ματθ. 24,3        Και ενώ αυτός εκάθητο στον όρος των Ελαιών, τον επλησίασαν οι μαθηταί ιδιαιτέρως και του είπαν• “πες μας, πότε θα γίνουν αυτά και ποιό θα είναι το σημείον, που θα προαναγγέλη την ένδοξον παρουσίαν σου και το τέλος του κόσμου;”
(1)   Από όπου ο ναός ήταν ορατός και όπου ήταν προορισμένο να αρχίσουν οι κατά της Ιερουσαλήμ πολιορκητικές επιχειρήσεις (b). Οι προηγούμενοι λοιπόν λόγοι ειπώθηκαν τη στιγμή που ο Κύριός μας απομακρυνόταν από το ναό. Υπερπηδώντας ο Κύριος τον χείμαρρο Κεδρών και ανεβαίνοντας πάνω στο όρος των ελαιών, κάθισε (F).
(2)   «Πλησίασαν ιδιαιτέρως, για να μην γίνει αυτό γνωστό στους Ιουδαίους» (Ζ).
(3)   «Ρωτούν επιθυμώντας πολύ να μάθουν όχι τόσο για τον αφανισμό του ναού, όσο για τον καιρό της δευτέρας παρουσίας του» (Ζ). Η ερώτηση των μαθητών κατ’ ουσίαν είναι αυτή: Πότε η Ιερουσαλήμ και ο ναός της θα καταστραφεί και ποια σημεία θα προηγηθούν της έλευσής σου η οποία θα γίνει για τελική αποκατάσταση των πραγμάτων, η οποία μπορεί να αποκληθεί το τέλος του παρόντος κόσμου; (ο).
(4)   Το σημάδι με το οποίο θα γνωρίσουμε την επικείμενη αμέσως παρουσία σου (δ). Σημάδια συχνά προστέθηκαν σε προφητείες σπουδαίων συμβάντων. Για αυτό και η ερώτηση των μαθητών, που αφορούσε στο σημάδι του καιρού εκείνου (b).
(5)   Εδώ για πρώτη φορά στο ευαγγέλιο συναντιέται η λέξη, η οποία μόνο στον Ματθαίο από τους ευαγγελιστές βρίσκεται και μόνο στο κεφάλαιο αυτό, όπου 4 φορές χρησιμοποιείται (στίχοι 3,27,37,39). Συναντιέται σε όλες τις επιστολές του Παύλου, εκτός από τις ποιμαντικές. Φαίνεται να ήταν σχεδόν τεχνικός όρος για δήλωση της έλευσης του Χριστού με δόξα, που εισήχθη σε κοινή χρήση, κάποιο χρόνο πριν ακόμη τα 4 ευαγγέλια συγγραφούν. Υπονοεί, ότι η επάνοδος του Μεσσία με δόξα δεν θα είναι όπως η πρώτη, μεταβατική και προσωρινή, αλλά θα εγκαινιάσει μόνιμη και διαρκή παρουσία. Η φράση δευτέρα παρουσία δεν συναντιέται στη Γραφή, αλλά βρίσκεται στον Ιουστίνο (p).
(6)   Δες ιγ 40,49. «Επειδή νόμισαν, ότι η καταστροφή του ναού και η δευτέρα παρουσία του Χριστού θα γίνουν και τα δύο μαζί ταυτόχρονα, έκαναν την ερώτηση και για τα δύο» (Ζ).

2) Συμβάντα που θα προηγηθούν του τέλους (κδ 4-14)

Ματθ. 24,4  καὶ ἀποκριθεὶς ὁ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτοῖς(1)· βλέπετε μή τις ὑμᾶς(2) πλανήσῃ.
Ματθ. 24,4  Και απεκρίθη ο Ιησούς και τους είπε• “προσέχετε μήπως τυχόν σας πλανήση κανείς.
(1)   «Δεν απάντησε τίποτα σε αυτές τις ερωτήσεις, αλλά προηγουμένως τούς λέει εκείνα, τα οποία πρώτα έπρεπε αυτοί να μάθουν, διότι αυτά επρόκειτο να τους συναντήσουν πριν από εκείνα που ρωτούσαν» (Ζ).
(2)   Αυτό λέχθηκε όχι τόσο προς τους Αποστόλους, οι οποίοι εντός ολίγου θα έπαιρναν το Άγιο Πνεύμα, όσο προς ολόκληρο το ποίμνιο των πιστών, τους οποίους εκείνη την στιγμή εκπροσωπούσαν οι Απόστολοι, έτσι ώστε οι πιστοί αυτοί να μην παραπλανηθούν από τους μέγιστους κινδύνους, στους οποίους θα ήταν εκτεθειμένοι (b).
«Διότι, λέει, θα είναι διπλός ο πόλεμος, και ο εκ μέρους των απατεώνων και ο εκ μέρους των εχθρών» (Χ).

Ματθ. 24,5  πολλοὶ γὰρ ἐλεύσονται(1) ἐπὶ τῷ ὀνόματί μου(2) λέγοντες(3), ἐγώ εἰμι ὁ Χριστός, καὶ πολλοὺς πλανήσουσι(4).
Ματθ. 24,5  Διότι πολλοί θα έρθουν με το ιδικόν μου όνομα και θα λέγουν• εγώ είμαι ο Χριστός και θα παρασύρουν πολλούς στον δρόμον της πλάνης.
(1)   Στην αρχή θα έλθουν ψευδόχριστοι· στο μέσο θα έλθουν ψευδοπροφήτες (σ.11) και στο τέλος και οι δύο (σ. 22,24). Διπλό κλιμακωτό (b). Ο Ιώσηπος μιλά για κάποιον Αιγύπτιο ψευδοπροφήτη, ο οποίος στην ηγεμονία του Φήλικος παρέσυρε 30.000 προς το όρος των Ελαιών, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων κατασφάχτηκε ή αιχμαλωτίστηκε κατά την σύγκρουση με τους Ρωμαίους στρατιώτες. Μιλά επίσης για τον Θευδά. Ο Σίμων ο μάγος, ο Δοσίθεος και άλλοι μπορούν να μνημονευτούν μεταξύ των συγχρόνων (εκείνη την εποχή) απατεώνων (ο).
(2)   Δεν θα λένε ότι στάλθηκαν από εμένα, αλλά ότι ο καθένας από αυτούς είναι ο Μεσσίας (b). Θα έλθουν αξιώνοντας τον τίτλο του Μεσσία (p), φέροντας το όνομα του Μεσσία (δ).
(3)   «Και λέγοντας ο καθένας ότι εγώ είμαι ο Χριστός» (Ζ).
(4)   Το κύριο σημείο δεν είναι τόσο η μέθοδός τους, με την οποία θα απατούν, όσο η μεγάλη τους επιτυχία, διότι θα πλανήσουν πολλούς (p).

Ματθ. 24,6  μελλήσετε(1) δὲ ἀκούειν πολέμους καὶ ἀκοὰς πολέμων(2)· ὁρᾶτε μὴ θροεῖσθε(3)· δεῖ(4) γὰρ πάντα γενέσθαι(5), ἀλλ᾿ οὔπω ἐστὶ τὸ τέλος(6).
Ματθ. 24,6  Θα ακούσετε δε πολέμους και φήμες περί πολέμων, που γίνονται μακράν. Προσέχετε, μη ταράσσεσθε, νομίζοντες ότι αυτά είναι σημεία του τέλους. Διότι πρέπει όλα να πραγματοποιηθούν, αλλά ακόμα δεν θα έλθη το τέλος.
(1)   Ή, η προφητεία αυτή αναφέρεται σε ολόκληρη την εποχή την μετά Χριστόν (δ).
Ή, «νόμιζαν οι μαθητές ότι μαζί με την καταστροφή (των Ιεροσολύμων) θα συμβεί και η συντέλεια… Διότι το ότι έτσι σκέπτονταν, μάθε το από την ερώτησή τους. Τι δηλαδή ρώτησαν; Πότε θα γίνουν αυτά; Δηλαδή, πότε θα καταστραφούν τα Ιεροσόλυμα; Και ποιο είναι το σημάδι της παρουσίας σου και της συντέλειας του αιώνα; Αυτός όμως δεν απάντησε τίποτα αμέσως στην ερώτησή τους αυτή, αλλά προηγουμένως λέει εκείνα τα κατεπείγοντα και τα οποία έπρεπε πρώτα να μάθουν. Διότι ούτε για τα Ιεροσόλυμα είπε κάτι αμέσως, ούτε για τη δευτέρα παρουσία του, αλλά για τα κακά που θα συναντούσαν ευθύς αμέσως» (Χ). Και οι δύο εκδοχές σοβαρές.
(2)   Ή, «πολέμους λέει αυτούς που θα γίνονταν στα Ιεροσόλυμα» (Χ), «ενώ ακοές πολέμων εννοεί αυτές που ακούγονταν στις άλλες πόλεις των Ιουδαίων, τους οποίους πολέμους εξιστορεί ο Ιώσηπος ότι έγιναν πριν την άλωση των Ιεροσολύμων» (Ζ).
Ή, αναφέρεται γενικώς στους πολέμους που θα συμβούν σε ολόκληρη την μετά Χριστόν εποχή. Διότι αυτή είναι η παντοτινή κατάσταση της ανθρωπότητας που ζει μέσα στην αμαρτία και την αδικία· διότι ο πόλεμος είναι παιδί της αδικίας (δ).
(3)   Το ρήμα θροέομαι είναι ιδιαιτέρως εύστοχο εδώ, διότι το θρόος παράγεται από το θρέω, το οποίο σημαίνει φωνάζω ή μιλώ με θόρυβο (b). «Μην πτοηθείτε σαν να έφτασε ήδη το τέλος» (Ζ).
(4)   Στα Ευαγγέλια και τις Πράξεις το «δεῖ (=πρέπει)» χρησιμοποιείται συχνά για αυτό που αποφασίστηκε από το Θεό (p). Πρέπει να εκπληρωθούν όλες οι αποφάσεις του Θεού για τιμωρία των αμαρτωλών (δ).
(5)   Ή, «πρόκειται να γίνουν όλα τα σχετικά με αυτούς τους πολέμους» (Ζ).
Ή, «πρέπει να γίνουν όλα, όσα προείπα εγώ, και η έφοδος των πειρασμών σε τίποτα δεν θα διακόψει τα όσα ειπώθηκαν από εμένα· αλλά θα συμβεί μεν θόρυβος και ταραχή, τίποτα όμως δεν θα διασαλεύσει τα προφητικά λόγια μου» (Χ). Μάλλον η πρώτη ερμηνεία πιο σωστή.
(6)   Ή, το τέλος του κόσμου (δ)= «διότι δεν θα συμβεί ταυτόχρονα μαζί με την κατασκαφή της Ιερουσαλήμ και η κοινή συντέλεια» (Θφ) ή, «η καταστροφή του ναού και της πόλης» (Ζ).
 
Ματθ. 24,7  ἐγερθήσεται γὰρ ἔθνος ἐπὶ ἔθνος καὶ βασιλεία ἐπὶ βασιλείαν(1), καὶ ἔσονται λιμοὶ καὶ λοιμοὶ καὶ σεισμοὶ κατὰ τόπους(2)·
Ματθ. 24,7  Διότι θα ξεσηκωθή το ένα έθνος ενάντιον του άλλου έθνους, και το ένα βασίλειον εναντίον του άλλου βασιλείου και θα συμβούν στερήσεις και πείνες και επιδημικές αρρώστιες και σεισμοί εις διαφόρους τόπους.
(1)   Ή, «τα έθνη που συμμαχούν με τους Ρωμαίους εναντίον των εθνών που συμμαχούν με τους Ιουδαίους και οι βασιλείες που συμπράττουν με τους Ρωμαίους εναντίον αυτών που συμπράττουν με τους Ιουδαίους. Και για αυτό θα γίνουν δυνατοί πόλεμοι ανάμεσά τους» (Ζ).
Ο Alford από πληροφορίες του Ιώσηπου και του Φίλωνα αναφέρεται στις ταραχές των Ιουδαίων στην Αλεξάνδρεια, την σφαγή 50.000 Ιουδαίων στην Σελεύκια και κάποια παρόμοια επανάσταση κοντά στην Ιόππη (ο).
Ή, αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό των εσχατολογικών περιγραφών το ότι ο παγκόσμιος πόλεμος θα προαναγγείλει το τέλος (S) και συνεπώς οι πόλεμοι αυτοί δεν είναι μόνο αυτοί που θα προηγηθούν από την καταστροφή των Ιεροσολύμων, αλλά και οι προ του τέλους του κόσμου. Δες Αποκ. κεφάλαια στ και η (δ).
(2)   Υπήρξαν πάντοτε λιμοί (=πείνες) και λοιμοί (=επιδημίες) και σεισμοί, αλλά όχι τόσο πυκνοί όπως τώρα (b). Ή, «στα μέρη των Ιουδαίων» (Ζ), ή απλώς τοπικούς, διότι εάν είχαν γενικό χαρακτήρα, μπορούσαν να καταστρέψουν τον κόσμο (δ).
Η επί Καίσαρος Κλαυδίου πείνα, που διήρκεσε αρκετά χρόνια, υπήρξε ένας από τους λιμούς αυτούς που έπληξε όχι μόνο την Ιουδαία αλλά και τις γειτονικές χώρες. Και επιδημίες σημειώθηκαν, μία από τις οποίες κατά τον Ιώσηπο ερήμωσε την Βαβυλώνα επί Καλιγούλα και άλλη που αναφέρεται από τον Τάκιτο έπληξε την Ιταλία γύρω στο 66 μ.Χ. Αλλά και σεισμοί αναφέρονται. Ένας κατά τον Τάκιτο έγινε στα χρόνια του Κλαυδίου. Στη Μ. Ασία άλλος στα χρόνια του Νέρωνα κατέστρεψε πολλές πόλεις. Η Πομπηΐα επίσης καταστράφηκε από παρόμοια φυσική έκρηξη (ο).

Ματθ. 24,8   πάντα δὲ ταῦτα ἀρχὴ ὠδίνων(1).
Ματθ. 24,8  Όλα όμως αυτά θα είναι αρχή των ταλαιπωριών και πόνων.
(1)   Ή, παριστάνει την εποχή της παρουσίας του σαν τη γέννηση του νέου κόσμου, ενώ τις πληγές και τιμωρίες αυτές σαν αρχή των πόνων του τοκετού, οι οποίοι θα εξακολουθήσουν μέχρις ότου συμπληρωθεί το μέτρο της οργής του Θεού (δ).
«Όπως ακριβώς δηλαδή οι πόνοι έρχονται στην έγκυο και έτσι γεννάει, έτσι και ο τωρινός αιώνας μετά τις συγχύσεις και τους πολέμους θα γεννήσει τα μελλοντικά» (Θφ).
Ή, «αυτά θα είναι αρχή των κακών, προοίμια των συμφορών, που θα έλθουν στους Ιουδαίους» (Ζ). Το ωδίνων ίσως να μην κρύβει την ιδέα των πόνων του τοκετού, οι οποίοι προηγούνται μιας ευτυχέστερης εποχής. Η λέξη μπορεί να σημαίνει απλώς πόνους χωρίς την ιδέα του τοκετού. Πράγματι μερικές φορές χρησιμοποιείται για δήλωση των αγωνιών του θανάτου, όπως στο Ψαλμ. ιζ 5, ριδ 3 (p). Μπορεί λοιπόν εδώ να σημαίνει δεινά βιαιότατα (F).

Ματθ. 24,9  τότε(1) παραδώσουσιν ὑμᾶς εἰς θλῖψιν(2) καὶ ἀποκτενοῦσιν ὑμᾶς(3), καὶ ἔσεσθε μισούμενοι ὑπὸ πάντων τῶν ἐθνῶν(4) διὰ τὸ ὄνομά μου(5).
Ματθ. 24,9 Τότε θα σας παραδώσουν εις θλίψεις και βασανιστήρια και θα σας φονεύσουν, και θα είσθε οι μισούμενοι από όλα τα έθνη, διότι θα πιστεύετε και θα κηρύττετε το όνομά μου.
(1)   Ο Κύριος προχωρά ήδη από τα φυσικά σημάδια στα σημάδια του ηθικού κόσμου (ο). «Τότε. Πότε; Πριν την αποστασία… Διότι πολλά δεινά προκάλεσαν τότε μετά την ανάληψη του Σωτήρα οι Ιουδαίοι στους Αποστόλους· άλλοτε μεν τους παρέδιδαν στους αρχισυναγώγους για να τους βασανίσουν, άλλοτε πάλι τους οδηγούσαν στους βασιλιάδες, όπως στον Ηρώδη και στον Αγρίππα και στους ηγεμόνες και στους στρατηγούς των πόλεων» (Ζ).
Αλλά η αποστολική εποχή χρησιμεύει ως τύπος και σύμβολο και εικόνα όλων όσων θα συμβούν μετά από αυτά μέχρι την παρουσία του Σωτήρα μας, και για αυτό σε αυτήν την εποχή αποκαλυπτικά αποδίδονται όλα όσα θα γίνουν μέχρι την φανέρωση του Σωτήρα (δ).
(2)   Λέξη που έχει ευρεία σημασία και χρησιμοποιείται συχνά στους ψαλμούς για να δηλώσει τις δοκιμασίες των δούλων του Θεού (L).
(3)   Μερικούς από εσάς (b). «Αυτό το λέει για μόνους όσους πρόκειται να φονευτούν εξ’ αιτίας της κακεντρέχειας των Ιουδαίων, όπως ήταν ο Στέφανος και ο Ιάκωβος, ο αδελφός του Ιωάννου και όποιος άλλος τυχόν» (Ζ). Αναφέρεται σε κάποιους από τους Αποστόλους, αλλά και από τους μελλοντικούς κήρυκες και πιστούς γενικά (δ).
(4)   Υπονοεί την μετέπειτα ανάπτυξη και διάδοση του Χριστιανισμού (S). Θα είστε μισητοί «από συγγενείς, από φίλους, από ομόφυλους, από γνωστούς, από ξένους, από άρχοντες, από αρχομένους, και για να μιλήσουμε απλά από όλους όσους είναι ξένοι με το κήρυγμα» (Ζ). «Προλέγει τα κακά που θα συμβούν, δίνοντας θάρρος στους μαθητές με το να τα προλέγει. Διότι το απροσδόκητο συνηθίζει να φοβίζει και να ταράζει. Εξομαλύνει λοιπόν από πριν τον φόβο με το να προφητεύει τα μελλοντικά δεινά» (Θφ).
Η χριστιανική θρησκεία έχει κάτι το ιδιαίτερο· μισείται από τον διεφθαρμένο κόσμο, ο οποίος ανέχεται όλες τις άλλες θρησκείες και συστήματα (b).
(5)   «Εξ’ αιτίας μου» (Ζ).

Ματθ. 24,10 καὶ τότε σκανδαλισθήσονται(1) πολλοὶ(2) καὶ ἀλλήλους(3) παραδώσουσι καὶ μισήσουσιν ἀλλήλους(3).
Ματθ. 24,10  Και τότε θα κλονισθούν πολλοί εις την πίστιν και θα παραδώσουν στους διώκτας ο ένας τον άλλον και θα μισηθούν μεταξύ των.
(1)   Θα υποστούν ναυάγιο στην πίστη τους (b).
(2)   Θα αποστατήσουν.
(3)   Αυτό είναι το πιο δυσάρεστο από όλα (b).
«Αυτό είναι μεγαλύτερο κακό, όταν ο πόλεμος είναι και εμφύλιος· διότι πολλοί ψευδάδελφοι παρουσιάστηκαν. Είδες που είναι τριπλός ο πόλεμος, από τους πλάνους, από τους εχθρούς, από τους ψευδαδέλφους» (Χ).
Δεν εννοεί, ότι τα θύματα θα ανταποδώσουν κακό αντί κακού (L).

Ματθ. 24,11 καὶ πολλοὶ ψευδοπροφῆται(1) ἐγερθήσονται(2) καὶ πλανήσουσι πολλούς(3),
Ματθ. 24,11 Και πολλοί ψευδοπροφήται θα ξεπροβάλλουν και θα παρασύρουν εις την πλάνην πολλούς.
(1)   Δηλαδή ψευδοδιδάσκαλοι. Δες Α΄ Ιω. δ 1 και Διδαχή κεφ. VI,ΧΙ 8 (S).
(2)   Ο χρόνος Μέλλοντας είναι αποκαλυπτικός και δεν σημαίνει ότι θα παρουσιαστούν από το Θεό (L).
(3)   «Διότι οι παρόμοιοι άνθρωποι είναι ψευδαπόστολοι, εργάτες δόλιοι, που μετασχηματίζονται σε Αποστόλους Χριστού» (Χ).

Ματθ. 24,12  καὶ διὰ τὸ πληθυνθῆναι τὴν ἀνομίαν(1) ψυγήσεται(2) ἡ ἀγάπη(3) τῶν πολλῶν(4).
Ματθ. 24,12  Και επειδή θα έχη πληθυνθή η αμαρτία και η κακία, θα κρυώση η αγάπη των πολλών.
(1)   Η περιφρόνηση και παράβαση του νόμου, η κακότητα, η διαφθορά (g).
(2)   Χαρακτηριστικό της αγάπης είναι η θερμότητα και η φλόγα (b). Αυτό δεν σημαίνει απροκάλυπτη αποστασία, αλλά απλώς κατάπτωση της πνευματικότητας, ψυχρότητα και σχετική αδιαφορία για τα θρησκευτικά καθήκοντα (ο).
(3)   Πρέπει να είναι η προς τον Θεό αγάπη, η μεγάλη εντολή που περιλαμβάνει και την προς τον πλησίον αγάπη (L). Η ψύξη της προς το Θεό αγάπης θα επιφέρει και την επικράτηση της ιδιοτέλειας και του εγωισμού. Για αυτό λοιπόν «δεν θα έχουν ούτε την παρηγοριά που προέρχεται από την αγάπη» (Χ).
«Θα γίνουν σαν θηρία οι άνθρωποι, ώστε δεν θα τους απομένει κάποια ικμάδα αγάπης ούτε για τους πολύ δικούς τους» (Θφ).
Ανομία και αγάπη δύο αντίθετα. Διότι πλήρωμα του νόμου είναι η αγάπη (b).
(4)   Του πλήθους των κοινών και συνηθισμένων και κατ’ όνομα Χριστιανών (δ).
 
Ματθ. 24,13 ὁ δὲ ὑπομείνας εἰς τέλος(1), οὗτος σωθήσεται.
Ματθ. 24,13  Εκείνος όμως, ο οποίος κατά το διάστημα των δοκιμασιών αυτών θα δείξη μέχρι τέλους υπομονήν, αυτός θα σωθή.
(1)   Έως ότου μπει τέλος στα δεινά αυτά (g). Μέχρι τέλους του πειρασμού (b). «Αυτός που μέχρι τέλους υπομένει και καρτερικά αντέχει και δεν υποχωρεί μπροστά σε αυτά που του έρχονται» (Θφ). Ή, και πιθανότερο αναφέρεται στο πλήρες της υπομονής.

Ματθ. 24,14 καὶ κηρυχθήσεται(1) τοῦτο(2) τὸ εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας ἐν ὅλῃ τῇ οἰκουμένῃ(3) εἰς μαρτύριον(4) πᾶσι τοῖς ἔθνεσι, καὶ τότε ἥξει τὸ τέλος.
Ματθ. 24,14   Και θα κηρυχθή αυτό το Ευαγγέλιον της βασιλείας του Θεού εις όλην την οικουμένην, ώστε να είναι η καλή μαρτυρία προς σωτηρίαν δι' όλα τα έθνη, και τότε θα έλθη το τέλος.
(1)   «Από εδώ δίδαξε, ότι κανένα από τα δεινά δεν θα νικήσει το κήρυγμα» (Ζ). Παρά τους εξωτερικούς διωγμούς και τις εσωτερικές προδοσίες το ευαγγέλιο εξακολουθεί να διαδίδεται (p).
(2)   Ή, το ευαγγέλιο της βασιλείας του Θεού, του οποίου δηλαδή μέρος αποτελεί και η εσχατολογική αυτή προφητεία (δ). Ή, το ευαγγέλιο, το οποίο ο Ιησούς τότε κήρυττε (b), το ευαγγέλιο, όπως σας αναγγέλλω αυτό τη στιγμή αυτή δηλαδή την προσεχή εγκαθίδρυση της βασιλείας του Θεού πάνω στα ερείπια του παλαιού ιουδαϊκού καθεστώτος (L).
(3)   Ή, σε όλο τον κόσμο γενικά και τα έθνη και όχι μόνο το ρωμαϊκό κράτος (δ).
Ή, σε όλο τον ρωμαϊκό κόσμο (L). Εξαρτάται από την έννοια την οποία θα αποδώσουμε στο «θα έλθει το τέλος». Εάν πάρουμε αυτό ως «το τέλος όχι της συντέλειας αλλά των Ιεροσολύμων» (Χ), τότε το σε όλη την οικουμένη= σε όλο το ρωμαϊκό κράτος.
«Για το ότι πριν την άλωση των Ιεροσολύμων κηρύχτηκε το ευαγγέλιο, άκουσε τι λέει ο Παύλος· «σε όλη τη γη έφθασε η φωνή τους»· και πάλι «του ευαγγελίου που κηρύχτηκε σε όλη την κτίση κάτω από τον ουρανό»»(Χ).
(4)   Για μαρτυρία της απολύτρωσης που έγινε από τον Κύριό μας Ιησού Χριστό έτσι ώστε εάν τα έθνη δεν πιστέψουν, να είναι αναπολόγητα (F).
«Θα είναι για μαρτυρία εκείνων που δεν πίστεψαν· δηλαδή για έλεγχο, για κατηγορία. Διότι εκείνοι που πίστεψαν θα είναι μάρτυρες κατηγορίας εναντίον εκείνων που δεν πίστεψαν και θα τους καταδικάσουν» (Χ).
«Για να μην μπορούν να λένε την ημέρα της κρίσεως, ότι δεν άκουσαν το κήρυγμα» (Ζ).
«Για αυτό λοιπόν μετά την κήρυξη του ευαγγελίου σε όλη την οικουμένη καταστρέφονται τα Ιεροσόλυμα, ώστε να μην έχουν ούτε σκιά απολογίας όσοι ήταν αχάριστοι. Διότι αυτοί που είδαν τη δύναμή του να λάμπει παντού και να κατακυριεύει αστραπιαία την οικουμένη, ποια συγχώρηση θα ήταν δυνατόν να έχουν πλέον, παραμένοντας στην ίδια αχαριστία τους;» (Χ).

3) Η ερήμωση της Ιουδαίας (κδ 15-28)

Ματθ. 24,15 Ὅταν οὖν(1) ἴδητε τὸ βδέλυγμα τῆς ἐρημώσεως(2) τὸ ῥηθὲν διὰ Διανιὴλ τοῦ προφήτου(3) ἑστὼς ἐν τόπῳ ἁγίῳ -ὁ ἀναγινώσκων νοείτω(4)-
Ματθ. 24,15   Όταν λοιπόν θα ιδήτε το μισητόν και αηδές σύχαμα, που θα επιφέρη την ερήμωσιν και τον όλεθρον της Ιερουσαλήμ, όπως έχει προφητευθή από τον Δανιήλ, να στέκεται στον άγιον τόπον-κάθε αναγνώστης ας καταλάβη καλά αυτό•
(1)   Αναφέρεται στο «θα έλθει το τέλος» που είναι αμέσως παραπάνω (δ). Εάν το τέλος= «θα έλθει στους Ιουδαίους ο παντελής αφανισμός» (Ζ), με το ακόλουθο οὖν (=λοιπόν) έρχεται ο Κύριος να δώσει τα σημάδια με τα οποία θα προειδοποιηθούν οι πιστοί για τον χρόνο της έλευσης του τέλους αυτού. Εάν όμως το τέλος= το τέλος του κόσμου, του οποίου τύπος είναι το τέλος των Ιεροσολύμων, τότε το οὖν= επειδή αργεί ακόμη το τέλος του κόσμου, δίνω σε σας τώρα σημάδια του για εσάς μερικού τέλους, της καταστροφής των Ιεροσολύμων (δ).
(2)   Κάτι βδελυκτό (μισητό, σιχαμερό), το οποίο προκαλεί την ερήμωση. Το βδέλυγμα της βεβήλωσης επακολουθήθηκε από το βδέλυγμα της ερήμωσης (b). Η φράση στο Δανιήλ ια 31,ιβ 11 και θ 27. Σύμφωνα με κάποιους ερμηνευτές βδέλυγμα ερημώσεως = οι ζηλωτές και σικάριοι που κυρίευσαν το ιερό (66 μ.Χ.) με αρχηγό τον Ελεάζαρο και το καταμόλυναν όπως κανείς ποτέ εθνικός δεν έκανε (δ). Για αυτούς ο Ιώσηπος (Ιουδ. Πολ. IV,6,3) γράφει: «αυτά αφού τα παρέβησαν οι ζηλωτές έκαναν να εκπληρωθεί η προφητεία εναντίον της πατρίδας» (L). Σύμφωνα με άλλους ερμηνευτές «βδέλυγμα είναι ο ανδριάντας του Τίτου, τον οποίο αφού κυρίευσε την πόλη, έστησε στα άδυτα του ναού» (Ζ).
Αλλά ο μεν ναός αμέσως μετά την άλωση της πόλης κατακάηκε (δ), και δεν συμβιβάζονται επίσης με την εκδοχή αυτή όσα λέγονται στους στίχους 16-18. Σύμφωνα με άλλους, τόπος άγιος = η Ιουδαία και η Παλαιστίνη ως σύνολο (p), και όχι ο ναός ή τα άγια των αγίων, διότι θα ήταν πολύ αργά πλέον να φύγουν οι κάτοικοι της Ιουδαίας μετά την βεβήλωση του ναού. Τόπος άγιος = μία ορισμένη θέση έξω και κοντά στην αγία Πόλη, και ακριβώς η θέση εκείνη, την οποία ο Κύριος τη στιγμή αυτή αγίαζε λέγοντας τους λόγους του εκείνους. Και βδέλυγμα της ερημώσεως είναι το ρωμαϊκό στράτευμα, το αποτελούμενο από όλα τα έθνη και η σημαία του οποίου θεωρούνταν ως είδωλο (b).
Σύμφωνα με την εκδοχή αυτή η φράση πρέπει να ερμηνευτεί = όταν δείτε τα ρωμαϊκά στρατεύματα, τα οποία θα φέρουν την ερήμωση, να στέκονται στον άγιο τόπο του όρους των Ελαιών. Η πρώτη και η τρίτη εκδοχή είναι πιο σοβαρές.
(3)   «Τους παρέπεμψε στον Δανιήλ» (Χ), «που προφήτευσε για αυτού του είδους το βδέλυγμα» (Ζ). Οι λόγοι αυτοί του Δανιήλ αναφέρονταν κατά τους Αλεξανδρινούς Ιουδαίους στον Αντίοχο τον Επιφανή που βεβήλωσε το ναό. Δες Α΄ Μακ. α 54. Εάν δεχτούμε αυτό, τότε ο Κύριος προλέγει εδώ και δεύτερη εκπλήρωση του προφητικού αυτού λόγου. Η από τον Αντίοχο βεβήλωση ήταν κάποια προτύπωση της από τους Ρωμαίους σιχαμερής βεβήλωσης (ο).
(4)   Το «ἀναγινώσκων νοείτω» είναι προσθήκη στα λόγια του Σωτήρα· είτε του Ματθαίου είτε του μεταφραστή που αποσκοπεί να καταδείξει, ότι το σημάδι αυτό του Σωτήρα, το βδέλυγμα της ερήμωσης στεκόταν ήδη σε τόπο άγιο (δ). = Όλοι οι αναγνώστες πρέπει ήδη να είναι άγρυπνοι, διότι η από τον Κύριο προφητευμένη καταστροφή είναι κοντά (p).

Ματθ. 24,16  τότε(1) οἱ ἐν τῇ Ἰουδαίᾳ(2) φευγέτωσαν(3) ἐπὶ τὰ ὄρη(4),
Ματθ. 24,16  Τότε, όταν θα δήτε αυτήν την βεβήλωσιν του ιερού, όσοι ευρίσκονται εις την Ιουδαίαν, ας φύγουν εις τα βουνά, δια να κρυβούν.
(1)   «Τότε, όταν το βδέλυγμα στηθεί» (Ζ). «Για αυτό μου φαίνεται ότι εννοεί τα στρατόπεδα (των Ρωμαίων)» (Χ).
(2)   Όσοι είναι στην Ιουδαία χώρα, αυτοί δηλαδή που κατοικούν στις πόλεις της (δ).
(3)   «Αφού δεν θα έχουν καμία ελπίδα σωτηρίας με το να περιμένουν» (Ζ).
(4)   Τα όρη στην Ιουδαία παρείχαν πολλά σπήλαια και τόπους για απόκρυψη. Δες Α΄Μακ. β 28 (S).

Ματθ. 24,17   (1)ὁ ἐπὶ τοῦ δώματος μὴ καταβαινέτω ἆραι(2) τὰ ἐκ τῆς οἰκίας αὐτοῦ(3),
Ματθ. 24,17  Όποιος είναι επάνω εις την ταράτσα, ας μη κατεβή στο σπίτι, δια να πάρη τα πράγματά του, αλλά ας φύγη αμέσως.
(1)   Ο τρομερός κίνδυνος από την εισβολή των εθνικών θα είναι τόσο μεγάλος, ώστε ούτε στιγμή δεν πρέπει να χάνεται, όταν δοθεί το σύνθημα του κινδύνου (p).
(2)   Διότι αν θελήσει να σώσει αυτά κινδυνεύει μαζί τους να χαθεί (δ).
(3)   Δεν υπάρχει καιρός να σώσει τα υπάρχοντά του (S). Ας φεύγει και αυτός από το δώμα ή από την εξωτερική σκάλα ή από τις στέγες (δ), χωρίς να κατέβει καθόλου από το δώμα, αλλά από εκεί να μεταπηδά στα γειτονικά δώματα και από αυτά στα άλλα που βρίσκονται κοντά έως ότου φθάσει στα τείχη της πόλης (ο).

Ματθ. 24,18  καὶ ὁ ἐν τῷ ἀγρῷ μὴ ἐπιστρεψάτω(1) ὀπίσω ἆραι τὰ ἱμάτια(2) αὐτοῦ(3).
Ματθ. 24,18 Και εκείνος που με το πουκάμισο εργάζεται στο χωράφι, ας μη γυρίση πίσω να πάρη τα ενδύματά του.
(1)   «Διότι εάν αυτοί που είναι μέσα φεύγουν, πολύ περισσότερο οι έξω δεν πρέπει να καταφεύγουν εκεί» (Σχ).
(2)   Αυθεντική γραφή το ιμάτιον= αναφέρεται στην εργασία στον αγρό με μόνο τον χιτώνα. Έχει λοιπόν ανάγκη αυτός, προκειμένου να φύγει την απειλή του κινδύνου, να πάρει και το ιμάτιό του (δ). «Είναι προτιμότερο να σωθούν με γυμνό το σώμα λοιπόν» (Χ).
(3)   «Υπαινισσόμενος την αναπόφευκτη υπερβολή των συμφορών, λέει, ότι πρέπει να φεύγουν χωρίς επιστροφή, χωρίς να φροντίζουν για κανένα από τα υπάρχοντα της οικίας, ούτε ρούχα ούτε άλλα σκεύη» (Θφ).

Ματθ. 24,19   οὐαὶ δὲ ταῖς ἐν γαστρὶ ἐχούσαις καὶ ταῖς θηλαζούσαις(1) ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις.
Ματθ. 24,19  Αλλοίμονο δε εις τας εγκύους και εις όσας θα θηλάζουν μικρά παιδιά κατά τας ημέρας εκείνας, διότι δεν θα τους είναι εύκολον να τρέξουν να σωθούν.
(1)   «Στις μεν έγκυες διότι θα είναι βραδυκίνητες και δεν θα μπορούν να φύγουν εύκολα, επειδή θα κουβαλάνε το φορτίο του εμβρύου» (Χ)· «διότι είναι επιβαρυμένες από το βάρος των εμβρύων» (Ζ).
«Στις άλλες που θηλάζουν, διότι θα κατέχονται από τον δεσμό της συμπάθειας προς τα παιδιά τους, αλλά δεν θα μπορούν να διασώσουν μαζί με τον εαυτό τους και εκείνα. Διότι τα χρήματα και τα ρούχα είναι εύκολο να τα καταφρονήσουν και να προνοήσουν για αυτά» (Χ)·
«το να γίνει όμως η έγκυος ανάλαφρη και αυτή που θηλάζει να απορρίψει το παιδί της που θηλάζει, είναι εντελώς αδύνατον λόγω του δεσμού της φύσης. Αλίμονο λοιπόν σε αυτές που εύκολα θα τις πιάσουν και θα τις σκοτώσουν μαζί με τα έμβρυα και τα παιδιά που θηλάζουν» (Ζ). Με το ουαί δεν εκφέρει απαγόρευση κατά της γεννήσεως τέκνων, αλλά προφητεία αθλιότητας (b).

Ματθ. 24,20  προσεύχεσθε δὲ ἵνα μὴ γένηται ἡ φυγὴ ὑμῶν χειμῶνος(1) μηδὲ σαββάτῳ(2).
Ματθ. 24,20  Προσεύχεσθε δε να μη γίνη η φυγή σας αυτή εις καιρόν χειμώνος ούτε εις ημέραν Σαββάτου.
(1)   Με αυτό σημαίνεται όχι απλώς η εποχή τους έτους, αλλά η κατάσταση του καιρού (b). «Γιατί όχι σε χειμώνα; Λόγω της δυσκολίας από τον καιρό» (Χ). Βεβαίως ο χρόνος και η εποχή, κατά την οποία θα συνέβαιναν αυτά, ήταν ήδη καθορισμένα από το Θεό, πάντοτε όμως τακτοποιήθηκαν αυτά όχι άσχετα με τις προσευχές των πιστών, τις οποίες τώρα ο Κύριος παραγγέλλει και τις οποίες ο Θεός είχε προΐδει. Οι προσευχές αυτές προγνώστηκαν πριν από όλους τους αιώνες από τον Θεό και επέδρασαν στο θείο σχέδιο (ο).
(2)   «Όχι το Σάββατο λόγω του νόμου που δεν επέτρεπε να βαδίζουν το Σάββατο παραπάνω από τα καθορισμένα βήματα» (Ζ). Μεταγενέστερες παραδόσεις επέτρεπαν μόνο 2.000 πήχεις, πέντε ή έξι στάδια κατά τον Ιώσηπο (Ιουδ. Πολιτ. 5,2,3, Αρχαιολ. 20,8,6) (δ).
«Είναι φανερό και από εδώ, ότι αν και τα λόγια αυτά τα απηύθυνε προς τους Αποστόλους, αλλά βεβαίως προς τους Ιουδαίους απέβλεπαν αυτά» (Ζ).
Οι πρώτοι Χριστιανοί των Ιεροσολύμων, πιστοί ακόμη στο νόμο, τηρούσαν το Σάββατο (L). Υποδηλώνουν τα λόγια αυτά ότι το ευαγγέλιο γράφτηκε σε χρόνο, κατά τον οποίο το Σάββατο τηρούνταν ακόμη από τους εξ’ Ιουδαίων Χριστιανούς (p).

Ματθ. 24,21 ἔσται(1) γὰρ τότε θλῖψις μεγάλη(2), οἵα οὐ γέγονεν ἀπ᾿ ἀρχῆς κόσμου ἕως τοῦ νῦν οὐδ᾿ οὐ μὴ γένηται(3).
Ματθ. 24,21  Και θα φύγετε τότε με μεγάλην βίαν και τρόμον, διότι θα συμβή θλίψις τόσον μεγάλη, ομοία προς την οποίαν ούτε έχει γίνει από την αρχήν του κόσμου έως τώρα ούτε και θα γίνη.
(1)  Ο Σωτήρας εδώ αποκαλυπτικά μιλώντας, μιλά για την τότε μερική θλίψη ως τύπο της γενικής μεγάλης θλίψης που θα προηγηθεί από την παρουσία του (δ). Η άμεση επαλήθευση των λόγων αυτών έγινε στην άλωση των Ιεροσολύμων από τον Τίτο.
(2)   «Όποιος βρει τα συγγράμματα του Ιωσήπου θα πληροφορηθεί» (Ζ).
«Ούτε μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι επειδή ήταν χριστιανός ο άνθρωπος (ο Ιώσηπος) εξόγκωσε την τραγωδία· διότι ήταν Ιουδαίος και μάλιστα κατ’ εξοχήν Ιουδαίος και ζηλωτής… Τι λέει λοιπόν αυτός; Ότι τα δεινά εκείνου του πολέμου υπερέβαλαν κάθε προηγούμενη τραγωδία και ότι ποτέ δεν είχε βρει το έθνος παρόμοιος πόλεμος. Διότι τόσο μεγάλη ήταν η πείνα, ώστε και οι ίδιες οι μητέρες να φθάνουν να τρώνε τα παιδιά τους, και να γίνονται μάχες για αυτό» (Χ).
(3)   «Πρόσεξε την υπερβολή των κακών, όταν τα κακά εκείνα είναι χειρότερα όταν συγκριθούν όχι μόνο με τα δεινά του προηγούμενου χρόνου, αλλά και με όλο τον χρόνο που ακολουθεί. Διότι ούτε σε ολόκληρη την οικουμένη, ούτε σε όλους τους αιώνες, αυτούς που πέρασαν και αυτούς που θα έλθουν, θα μπορέσει κανείς να ισχυριστεί ότι συνέβησαν τόσο μεγάλα δεινά» (Χ). Αυτό αληθεύει για μεν την Ιουδαία τοπικά, γενικά όμως και καθολικά για τον κόσμο κατά την εποχή την προ της δευτέρας παρουσίας (δ).

Ματθ. 24,22  καὶ εἰ μὴ ἐκολοβώθησαν(1) αἱ ἡμέραι ἐκεῖναι(2), οὐκ ἂν ἐσώθη πᾶσα σάρξ(3)· διὰ δὲ τοὺς ἐκλεκτοὺς(4) κολοβωθήσονται αἱ ἡμέραι(5) ἐκεῖναι.
Ματθ. 24,22  Και εάν δεν ωλιγόστευαν αι ημέραι εκείναι, δεν θα εσώζετο κανένας άνθρωπος εις την περιοχήν εκείνην. Αλλά χάριν των εκλεκτών θα περιορισθή ο αριθμός των ημερών εκείνων της τρομεράς θλίψεως.
(1)   «Αν δεν ελαττώνονταν οι ημέρες εκείνες κατ’ οικονομίαν από το Θεό» (Ζ).
(2)   «Ημέρες εννοεί τις ημέρες του πολέμου και της πολιορκίας εκείνης» (Ζ).
«Αν κρατούσε παραπάνω, λέει, ο πόλεμος των Ρωμαίων κατά της πόλης, όλοι οι Ιουδαίοι θα αφανίζονταν» (Χ). Μπορεί να αναφέρεται και στον περιορισμό της περιόδου του κράτους του αντιχρίστου (S).
(3)   «Λέει κάθε σάρκα αντί να πει καμία» (Ζ). «κάθε σάρκα εννοεί ιουδαϊκή. Και οι εντός και οι εκτός της πόλεως» (Χ).
«Δεν θα ξέφευγε τον θάνατο καμία ιουδαϊκή σάρκα. Διότι όλοι θα φονεύονταν και οι εντός και οι εκτός· οι μεν από την πείνα, οι δε από την επιδημία· άλλοι πάλι από ξίφος και από κάθε είδους τρόπους θανάτου» (Ζ).
(4)   «Εκλεκτούς ονομάζει τους εξ’ Ιουδαίων πιστούς» (Ζ), «αυτούς που ξεχώρισαν ανάμεσα σε αυτούς» (Ζ). Δεν θα κατέστη δυνατόν όλοι οι Χριστιανοί να διαφύγουν από τα Ιεροσόλυμα. Όπως μπορεί κάποιος να εικάσει, πολλοί ασθενείς, γέροντες και φτωχοί θα έμειναν από ανάγκη. Κάποιοι επίσης θα έμειναν από ζήλο, για να κηρύξουν κατά την κρίσιμη αυτή στιγμή το ευαγγέλιο στους συμπολίτες τους (ο). Οι εκλεκτοί, είτε αυτοί που ήδη επέστρεψαν (στο Θεό) είτε αυτοί που θα επιστρέψουν στο μέλλον, είτε και αυτοί που δεν γεννήθηκαν ακόμη, είναι αναμιγμένοι με το υπόλοιπο της ανθρωπότητας (b).
(5)   Για τους εκλεκτούς «ταχύτερα έπαυσε τον πόλεμο, για να μην χαθούν μαζί με τους απίστους, αλλά μάλλον έτσι ώστε και κάποιοι από τους απίστους να σωθούν μαζί με αυτούς» (Ζ).

Ματθ. 24,23  τότε(1) ἐάν τις ὑμῖν(2) εἴπῃ, ἰδοὺ ὧδε ὁ Χριστὸς ἢ ὧδε, μὴ πιστεύσητε(3)·
Ματθ. 24,23  Τότε εάν κανείς σας πη• Ιδού ο Χριστός είναι εδώ η εκεί, μη πιστεύσετε.
(1)   Ή, κατά τον χρόνο της πτώσης της Ιερουσαλήμ (b). Κατά την εποχή εκείνη της μεγάλης θλίψης, δηλαδή της μερικής και της γενικής που προτυπώνεται από αυτήν (δ).
Ή, «με το «τότε» δηλώνει όχι όσα θα συμβούν αμέσως μετά από αυτά, αλλά εκείνα που θα συμβούν στον καιρό κατά τον οποίο πρόκειται να γίνουν, όσα θα πει… Αφού προσπέρασε όλο το χρόνο που θα μεσολαβήσει από την άλωση των Ιεροσολύμων μέχρι τις αρχές της συντέλειας του κόσμου, αναφέρεται στον λίγο πριν τη συντέλεια χρόνο» (Χ).
«Επομένως αυτό που λέει σημαίνει το εξής· Τότε, δηλαδή όταν πρόκειται να έλθει ο αντίχριστος» (Θφ). Και οι δύο εκδοχές σοβαρές.
(2)   «Φαίνονται και αυτά ότι ειπώθηκαν προς τους Αποστόλους, επαληθεύονται όμως στους Χριστιανούς που θα ζουν τότε» (Ζ).
(3)   Διότι από τον χρόνο εκείνο ο υιός του ανθρώπου δεν θα φανεί μέχρι την δεύτερη έλευσή του (b). Πιστευόταν γενικώς, ότι ο Μεσσίας θα εμφανιζόταν κατά τον καιρό της έσχατης συμφοράς, για αυτό και ο λαός παρείχε ευκολόπιστο το αυτί του σε αγύρτες και απατεώνες (ο).
 
Ματθ. 24,24 ἐγερθήσονται(1) γὰρ ψευδόχριστοι καὶ ψευδοπροφῆται(2) καὶ δώσουσι σημεῖα(3) μεγάλα καὶ τέρατα(4), ὥστε πλανῆσαι, εἰ δυνατόν(5), καὶ τοὺς ἐκλεκτούς.
Ματθ. 24,24  Διότι θα αναφανούν ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήται και θα δώσουν μεγάλα σημεία και θα κάμουν καταπληκτικά έργα, ώστε να πλανήσουν, εάν είναι δυνατόν, και αυτούς ακόμη τους εκλεκτούς.
(1)   «Αντί να πει θα έλθουν» (Ζ). Λέει τον λόγο για τον οποίο δεν πρέπει να πιστέψουν.
(2)   Ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήτες δεν πρέπει να μπερδεύονται (S). Οι ψευδομεσσίες αυτοί θα συνοδεύονται από ψευδοπροφήτες, οι οποίοι θα είναι μαθητές τους και απόστολοί τους (L). «Και πριν την άλωση των Ιεροσολύμων είπε ότι θα υπάρξουν ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήτες, αλλά αυτοί, οι πριν τη δευτέρα παρουσία του θα είναι πολύ χειρότεροι από αυτούς τους πριν την άλωση των Ιεροσολύμων» (Ζ).
(3)   Αναφέρεται στην αιτία που προκαλεί αυτό, την υπερφυσική δύναμη= σημάδι που μαρτυρεί θεία δύναμη.
(4)   Δηλώνει την προκαλούμενη στους ανθρώπους εντύπωση και τον φόβο που τους εμπνέει το σημάδι. Τα θαύματα αυτά θα μπορούσαν μάλλον ως ψευδή να χαρακτηριστούν. Είναι ξεκάθαρος ο χαρακτήρας τους σε σχέση με τα αληθινά θαύματα, των οποίων εκείνα θα είναι χονδροειδής και γελοία απομίμηση (ο).
(5)   «Αν θα μπορούσε να γίνει δυνατόν σε αυτούς. Από αυτούς τους ψευδόχριστους ένας είναι και ο λεγόμενος αντίχριστος, του οποίου προφήτες θα είναι οι αναφερόμενοι αυτοί ψευδοπροφήτες» (Ζ).

Ματθ. 24,25   Ἰδοὺ(1) προείρηκα(2) ὑμῖν.
Ματθ. 24,25   Ιδού σας τα προείπα, ώστε να λάβετε τα μέτρα σας.
(1)   «Δίνει μαρτυρία για να τους ασφαλίσει» (Ζ).
(2)   Ο παρακείμενος δηλώνει την εξακολούθηση του αποτελέσματος· τα προείπα έτσι ώστε, όταν γίνουν, κανείς από σας να μην εξαπατηθεί από αυτά (δ).

Ματθ. 24,26   ἐὰν οὖν εἴπωσιν(1) ὑμῖν, ἰδοὺ ἐν τῇ ἐρήμῳ(2) ἐστί, μὴ ἐξέλθητε, ἰδοὺ ἐν τοῖς ταμείοις(3), μὴ πιστεύσητε·
Ματθ. 24,26    Εάν λοιπόν σας πουν• Ιδού εις την έρημον ευρίσκεται ο Χριστός, μη βγήτε• η εάν σας πουν ότι ο Χριστός ευρίσκεται εις τα πλέον απόμερα και ασφαλή δωμάτια, μη πιστεύσετε.
(1)   «Οι προπομποί και υπηρέτες του αντιχρίστου» (Ζ) και γενικά κάθε ψευδόχριστου.
(2)   Ώστε να πορευθείτε αρκετό δρόμο για να τον συναντήσετε (δ). Εφαρμόζεται σε εκείνους, οι οποίοι σύρουν όχλους με θόρυβο πίσω τους (b).
(3)   «Ταμεία να εννοήσεις εδώ τα πιο εσωτερικά δωμάτια των σπιτιών» (Ζ), τους ενδότερους θαλάμους οποιασδήποτε οικίας, όπου κατ’ ιδίαν και εύκολα μπορείτε να τον συναντήσετε (δ). Έρημος-ταμεία, αντίθεση= είτε δημόσια ανακηρύσσεται ο Μεσσίας αυτός είτε κρυφά και κατ’ ιδίαν αποκαλύπτεται (S).

Ματθ. 24,27  ὥσπερ γὰρ(1) ἡ ἀστραπὴ(2) ἐξέρχεται ἀπὸ ἀνατολῶν καὶ φαίνεται ἕως δυσμῶν(3), οὕτως ἔσται καὶ ἡ παρουσία(4) τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου(5)·
Ματθ. 24,27 Διότι όπως η αστραπή βγαίνει από την ανατολή και αμέσως φαίνεται έως την δύσιν, έτσι αμέσως αισθητή εις όλους θα γίνη και η ένδοξος παρουσία του Υιού του ανθρώπου.
(1)   Εξηγεί τον λόγο για τον οποίο δεν πρέπει να βγουν ούτε να πιστέψουν.
«Διότι όχι όπως ακριβώς στην προηγούμενη παρουσία στη Βηθλεέμ φάνηκε και σε μια μικρή γωνία της οικουμένης και χωρίς κανείς να το ξέρει από την αρχή, έτσι και τότε θα γίνει, λέει, αλλά θα έλθει φανερά και με κάθε δόξα και δεν θα χρειαστεί κάποιος να τον εξαγγείλει» (Χ).
(2)   «Πώς λοιπόν φαίνεται η αστραπή; Δεν χρειάζεται κάποιον να την εξαγγείλει, δεν έχει ανάγκη κήρυκα, αλλά και σε αυτούς που κάθονται στα σπίτια, και σε αυτούς που είναι στα δωμάτια, φαίνεται ακαριαία σε ολόκληρη την οικουμένη» (Χ).
(3)   Με τη φράση από ανατολών έως δυσμών δείχνει τα δύο αντίθετα σημεία του ορίζοντα, στο ένα από τα οποία αφού γεννιέται η αστραπή αμέσως και ακαριαία φαίνεται και στο άλλο = με τη μία φωτίζει όλο τον ορίζοντα από τη μία άκρη στην άλλη (δ). Η ιδέα που εκφράζεται με την εικόνα φαίνεται να είναι, ότι η παρουσία του υιού του ανθρώπου δεν θα είναι τοπική, αλλά ορατή παντού (a).
(4)   «Έτσι θα είναι και η παρουσία εκείνου, θα φαίνεται σε όλους ταυτόχρονα λόγω της υπερβολικής λαμπρότητας που έχει, και η ίδια θα εξαγγείλει τον εαυτό της στους ανθρώπους» (Ζ). Ο Μεσσίας δεν θα παραμένει κρυμμένος ώστε να γίνεται σιγά σιγά γνωστός. Η εμφάνισή του με τη μία θα προκαλέσει σε όλους πληροφορία για το ποιος είναι ο Μεσσίας και δεν θα είναι ανάγκη να μάθει κάποιος αυτό από άλλους (p).
(5)   Από το χωρίο αυτό μέχρι το στίχο 44 ειδικά αποκαλείται συχνά υιός του ανθρώπου (b). Η έλευση αυτή αναφέρεται πρώτον μεν στην έλευση για εκδίκηση του ιουδαϊκού έθνους, και έπειτα και με κυριότερη έννοια στην τελική έλευση για να κρίνει τον κόσμο (ο).

Ματθ. 24,28  ὅπου γὰρ ἐὰν ᾖ τὸ πτῶμα, ἐκεῖ συναχθήσονται οἱ ἀετοί(1).
Ματθ. 24,28   Διότι όπου είναι το πτώμα, εκεί θα μαζευτούν αετοί•
(1)   Παροιμιακός λόγος. Ίσως μία φράση που χρησιμοποιούνταν τότε. Εκφράζει εδώ το αναπόφευκτο (S). Διάφοροι με διάφορους τρόπους ερμήνευσαν.
Ή, παρομοίασε «με πτώμα τον εαυτό του επειδή μαζεύει τους αετούς και επειδή είναι τροφή πνευματική τους και ζωή αιώνια. Ο Λουκάς ονόμασε σώμα το πτώμα» (Ζ), και αετοί είναι «το πλήθος των αγγέλων, των μαρτύρων, των αγίων όλων» (Χ).
Ή, όπως όταν η ζωή εγκαταλείπει το σώμα γίνεται αυτό πτώμα και οι αετοί αμέσως πέφτουν εναντίον του, έτσι όταν ο κόσμος σαπίσει από το κακό, ο Υιός του ανθρώπου θα έλθει μαζί με τους αγγέλους του να επιφέρει την κρίση (a).
Ή, ο παροιμιακός λόγος επιδέχεται διάφορες εφαρμογές, αλλά εδώ φαίνεται να αναφέρεται στους ψευδόχριστους και ψευδοπροφήτες. Καιρός μεγάλης κρίσης ηθικής είναι κατάλληλη ευκαιρία για απατεώνες. Όταν ο φανατισμός αντικαταστήσει τη θρησκεία, θα είναι πάντοτε απατεώνες έτοιμοι να εκμεταλλευτούν για όφελός τους την διαφθορά του αρίστου. Αλλά μπορεί να εφαρμοστεί και στην κρίση του Θεού που έρχεται σε διεφθαρμένη κατάσταση της κοινωνίας και ως ειδικό παράδειγμα επαλήθευσης της αρχής αυτής, εφαρμόζεται στους Ρωμαίους που επέλασαν κατά της ιουδαϊκής συναγωγής και του ιουδαϊκού έθνους (p).
Οι τελευταίες αυτές ερμηνείες είναι πιθανότερες.

4) Προφητεία για τη συντέλεια των αιώνων (κδ 29-31)

Ματθ. 24,29 Εὐθέως(1) δὲ μετὰ τὴν θλῖψιν τῶν ἡμερῶν ἐκείνων(2) ὁ ἥλιος σκοτισθήσεται(3) καὶ ἡ σελήνη οὐ δώσει τὸ φέγγος αὐτῆς, καὶ οἱ ἀστέρες πεσοῦνται(4) ἀπὸ τοῦ οὐρανοῦ, καὶ αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν(5) σαλευθήσονται(6).
Ματθ. 24,29  Αμέσως δε, έπειτα από την θλίψιν των ημερών εκείνων ο ήλιος θα σκοτισθή και το φεγγάρι δεν θα δώση το φως του και τα άστρα θα πέσουν από τον ουρανόν και αι ουράνιαι δυνάμεις, αι συγκρατούσαι την αρμονίαν του σύμπαντος, θα σαλευθούν.
(1)   Το ευθέως ή λέγεται κατά το ύφος των αποκαλυπτικών συγγραφέων, οι οποίοι χρησιμοποιούν το ταχύ ή ευθύς ή ιδού αίφνης, για να εκφράσουν τις μεταβολές καθώς εμφανίζονται αυτές στις διαδοχικές εικόνες των οπτασιών τους (L) ή αναφέρεται σε αυτά που ακολουθούν μετά την θλίψη… = «Αμέσως μετά την θλίψη των ημερών εκείνων. Θλίψη λέει των ημερών του αντιχρίστου και των ψευδοπροφητών» (Χ).
Αναφέρεται αυτό στην τέλεια μεγάλη και γενική θλίψη, της οποίας τύπος μόνο ήταν η τότε μερική των Ιεροσολύμων (δ). «Διότι αν ο ιουδαϊκός πόλεμος περιορίστηκε σε χρόνο για τους εκλεκτούς, πολύ περισσότερο αυτός ο πειρασμός θα περιοριστεί για αυτούς τους ίδιους» (Χ), «τους εκλεκτούς που θα υπάρχουν στον τότε καιρό της συντέλειας του κόσμου» (Σχ).
(2)   Δεν αποκλείεται και αυτοί οι Απόστολοι να παρανόησαν τα λόγια του Σωτήρα νομίζοντας, ότι μετά την θλίψη της πολιορκίας και άλωσης των Ιεροσολύμων θα επακολουθούσε αμέσως η δευτέρα παρουσία (δ,a).
(3)   Ή «θα αμαυρωθεί» (Θφ), «δεν θα αφανιστεί αλλά θα νικηθεί από το φως της παρουσίας του Χριστού» (Ζ), ή, πιο σωστά «θα μετασχηματιστεί λοιπόν αυτή η κτίση» (Χ)· θα επέλθει το τέλος του κόσμου με την καταστροφή των στοιχείων και τη μεταβολή του κόσμου αυτού του παλαιού σε καινούργιο (δ).
(4)   «Διότι τι ανάγκη θα υπάρχει για αυτά (τη σελήνη και τα αστέρια), αφού δεν θα υπάρχει νύχτα;» (Χ). Διαταραχή των ουρανίων σωμάτων είναι μόνιμο χαρακτηριστικό των ιουδαϊκών εσχατολογικών περιγραφών για το τέλος των καιρών. Δες Ησ. ιγ 10,κδ 21,23,λδ 4,Ιεζ. λβ 7,Ιωήλ δ 15,Αποκ. στ 12 (S).
(5)   Οι από τον Θεό τοποθετημένες αγγελικές δυνάμεις, με τις οποίες συγκρατείται και διατηρείται ο κόσμος (δ).
(6)   «Και πολύ λογικά· αφού θα δουν να γίνεται τέτοια μεταβολή. Διότι αν όταν έγιναν τα άστρα, τόσο πολύ έφριξαν και θαύμασαν· (διότι, λέει, όταν γεννήθηκαν τα άστρα, με δόξασαν με φωνή μεγάλη όλοι οι άγγελοι)· πολύ περισσότερο όταν θα βλέπουν όλα να μεταρρυθμίζονται και τους συνδούλους τους να απολογούνται και την οικουμένη όλη να στέκεται σε φοβερό δικαστήριο» (Χ). 

Ματθ. 24,30 καὶ τότε φανήσεται τὸ σημεῖον(1) τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῷ οὐρανῷ, καὶ τότε κόψονται πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς(2) καὶ ὄψονται τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου ἐρχόμενον ἐπὶ τῶν νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ(3) μετὰ δυνάμεως(4) καὶ δόξης πολλῆς(5).
Ματθ. 24,30  Και τότε θα φανή στον ουρανόν το σημείον του υιού του ανθρώπου, και τότε όλαι αι φυλαί της γης, που δεν επίστευσαν, θα οδύρωνται σπαρακτικά, και θα ίδουν τον υιόν του ανθρώπου να έρχεται επάνω εις τας νεφέλας του ουρανού με δύναμιν μεγάλην και δόξαν πολλήν.
(1)   Το σημάδι, με το οποίο δείχνεται, ότι ο Μεσσίας μετά από λίγο ή αμέσως θα έλθει και στα μάτια όλων θα φανερωθεί (g). Το σημάδι φαίνεται να είναι ξεχωριστό από την παρουσία και να προηγείται αυτής (a).
Τι είναι το σημάδι αυτό; Είναι αμφίβολο. Μπορεί η φράση να σημαίνει το σημάδι ότι ο υιός του ανθρώπου πρόκειται να φανεί, οπότε οι λόγοι θα ήταν απάντηση στην ερώτηση των μαθητών. Ποιο είναι το σημάδι της παρουσίας σου;
Ή, είναι δυνατόν αυτός ο ίδιος ο Υιός του ανθρώπου να είναι το σημάδι ότι η συντέλεια των αιώνων ήλθε, οπότε αναφέρεται άμεσα στο Δανιήλ ζ 13: «Και να μαζί με τα σύννεφα του ουρανού ερχόταν ως υιός ανθρώπου» (p). Σημάδι είναι η θριαμβευτική συνοδεία του Υιού του ανθρώπου που έρχεται μέσα στη δόξα του (b).
Ή, «σημάδι του λέει τον σταυρό, που θα λάμπει τότε πολύ πιο λαμπρά από τον ήλιο» (Ζ)· «αφού βεβαίως εκείνος μεν (ο ήλιος) θα σκοτιστεί και θα κρυφτεί, ενώ αυτός θα φαίνεται· δεν θα φαινόταν, εάν δεν ήταν πολύ πιο λαμπερός από τις ακτίνες του ηλίου» (Χ).
(2)   «Θα θρηνήσει όλο το γένος των απίστων· οι μεν επειδή σταύρωσαν το Χριστό, οι δε επειδή τιμώρησαν τους Χριστιανούς, και οι άλλοι επειδή δεν πίστεψαν. Θα είναι όμως ανώφελος σε αυτούς ο τότε θρήνος» (Ζ). Παράλληλο χωρίο το Ζαχαρίου ιβ 12 «και θα θρηνήσει η γη κατά φυλές», μόνο που το πένθος της γης Ιερουσαλήμ θα επεκταθεί τώρα σε όλη τη γη (L).
(3)   «Θα έρθει σε σύννεφο όπως αναλήφθηκε» (Χ), όπως στο Δανιήλ ζ 13 σύμφωνα με τους Ο΄ (L).
(4)   Με μεγάλο σμήνος αγγέλων (S). Η θεία του δύναμη φανερώνεται και με την παρουσία όλων των μύριων μυριάδων αγγέλων που έρχονται μαζί του για την κρίση (δ).
(5)   Η εξωτερική λαμπρότητα και μεγαλειότητα της θείας του φύσης (δ).

Ματθ. 24,31 καὶ ἀποστελεῖ τοὺς ἀγγέλους(1) αὐτοῦ μετὰ σάλπιγγος φωνῆς μεγάλης(2), καὶ ἐπισυνάξουσι(3) τοὺς ἐκλεκτοὺς αὐτοῦ ἐκ τῶν τεσσάρων ἀνέμων(4) ἀπ᾿ ἄκρων οὐρανῶν ἕως ἄκρων αὐτῶν(5).
Ματθ. 24,31  Και θα στείλη τους αγγέλους του, οι οποίοι με φωνήν μεγάλην, σαν από ισχυράν σάλπιγγα, θα συγκεντρώσουν τους εκλεκτούς του από τα τέσσαρα σημεία του ορίζοντος, από την μίαν άκρην του ουρανού έως την άλλην.
(1)   Εδώ οι άγγελοι στέλνονται για να μαζέψουν τους εκλεκτούς. «Και για ποιο λόγο τους καλεί μέσω αγγέλων, αφού έρχεται ο ίδιος τόσο φανερά; Τιμώντας τους και με αυτόν τον τρόπο» (Χ). Στο Ματθ. ιγ 41 οι άγγελοι εξαποστέλλονται για όλεθρο των κακών, ενώ εδώ για να μαζέψουν τους εκλεκτούς (S).
(2)   Με σάλπιγγα μεγαλόφωνη (δ). Δες Α΄Θεσ. δ 16, Α΄Κορ. ιε 52 και Αποκ. α 10. «Και τι χρειάζονται οι σάλπιγγες και ο ήχος; Για ξεσήκωμα, για ευφροσύνη, για την εμφανή παρουσίαση του εκπληκτικού γεγονότος, για την οδύνη αυτών που θα απομείνουν πίσω» (Χ).
(3)   «Πρόσεξε όμως, ότι η μεν σάλπιγγα θα αναστήσει τους νεκρούς· έπειτα αφού αναστηθούν, θα τους μαζέψουν οι άγγελοι και αφού μαζευτούν, θα τους αρπάξουν τα σύννεφα, όπως είπε ο Παύλος» (Α΄Θεσ. δ 17) (Ζ).
(4)   «Με τους τέσσερεις ανέμους δήλωσε τα τέσσερα πέρατα της οικουμένης, ανατολή δύση βορρά και νότο· διότι από κάθε πέρας πνέει ιδιαίτερος άνεμος και αυτοί οι τέσσερεις είναι οι κυρίως άνεμοι. Με τα πέρατα όμως δήλωσε μαζί και τα ενδιάμεσα» (Ζ).
(5)   «Είναι ερμηνευτικό της φράσης «από τους τέσσερεις ανέμους», και σημαίνει ότι δηλώνουν τα άκρα και άκρα είναι τα πέρατα που αναφέρθηκαν» (Ζ)= από το ένα άκρο του ορίζοντα, όπου ακουμπά ο ουρανός τη γη, δηλαδή από τη μία εσχατιά της γης στην άλλη (δ).

5) Το από τη συκιά μάθημα και το αβέβαιο του χρόνου της παρουσίας (κδ 32-41)

Ματθ. 24,32 Ἀπὸ δὲ τῆς συκῆς(1) μάθετε τὴν παραβολήν(2). ὅταν ἤδη ὁ κλάδος αὐτῆς γένηται ἁπαλὸς καὶ τὰ φύλλα ἐκφύῃ, γινώσκετε ὅτι ἐγγὺς τὸ θέρος(3)·
Ματθ. 24,32 Από την συκήν δε μάθετε την παρομοίωσιν• όταν πλέον ο κλάδος της γίνη μαλακός και αναβλαστάνη τα φύλλα, γνωρίζετε ότι πλησιάζει το θέρος.
(1)   Ίσως κάποια συκιά ήταν εκεί που και χρησίμευσε αυτή σαν παράδειγμα. Ή, και οποιοδήποτε άλλο δέντρο μπορούσε να δώσει αφορμή για χρήση του παραδείγματος (S).
(2)   Εδώ σημαίνει την σύγκριση, την ομοιότητα του ενός πράγματος με το άλλο (g).
«Παραβολή λέει το παράδειγμα, το οποίο πρόκειται να πει για να αποδείξει ότι δεν είναι μεγάλο το διάστημα μεταξύ του σημαδιού της δευτέρας παρουσίας που δηλώθηκε και αυτής της ίδιας της παρουσίας» (Ζ).
(3)   «Εδώ προφητεύει και κάτι άλλο, καλοκαίρι πνευματικό, και ότι εκείνη την ημέρα από τον χειμώνα του παρόντος θα επικρατήσει γαλήνη χάριν των δικαίων… Δεν ανέφερε όμως την παραβολή της συκιάς μόνο για αυτό, για να φανερώσει το χρόνο… αλλά για να επιβεβαιώσει και με αυτόν τον τρόπο όσα είπε, ότι οπωσδήποτε θα συμβούν. Διότι όπως αυτό είναι αναγκαίο επακόλουθο, έτσι και εκείνο. Γιατί πράγματι όπου τυχόν θέλει να τονίσει ότι αυτό που λέει θα συμβεί οπωσδήποτε, φέρνει στη μέση φυσικές αναγκαιότητες» (Χ).

Ματθ. 24,33  οὕτω καὶ ὑμεῖς ὅταν ἴδητε ταῦτα πάντα(1), γινώσκετε ὅτι ἐγγύς ἐστιν ἐπὶ θύραις(2).
Ματθ. 24,33 Έτσι και σεις, όταν ίδετε όλα αυτά, μάθετε ότι έφθασε ο καιρός της κρίσεως του Θεού, που θα τιμωρήση τους Ιουδαίους με καταστροφήν.
(1)   Όλα αυτά τα σημάδια, τα οποία προανέφερα για την καταστροφή των Ιεροσολύμων (δ).
(2)   Να γνωρίζετε, ότι είναι κοντά η κρίση του Θεού η μερική. Το εγγύς εστίν αναφέρεται άμεσα μεν στην κρίση του Θεού στα Ιεροσόλυμα, εμμέσως δε στην μεγάλη κρίση, το αντίτυπο της μικρής (δ).

Ματθ. 24,34 ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐ μὴ παρέλθῃ ἡ γενεὰ αὕτη(1) ἕως ἂν πάντα ταῦτα(2) γένηται.
Ματθ. 24,34 Σας διαβεβαιώνω, ότι δεν θα περάση η γενεά αυτή, έως ότου γίνουν όλα όσα σας προείπα δια την καταστροφήν της Ιερουσαλήμ.
(1)   Η γενεά προς την οποία μιλούσε· αυτό έγινε, διότι και Απόστολοι και πιστοί και Ιουδαίοι είδαν και επέζησαν της καταστροφής των Ιεροσολύμων (δ).
Λιγότερο πιθανή ερμηνεία: «γενεά δεν εννοεί την τότε, αλλά αυτήν των πιστών· διότι συνηθίζει να χαρακτηρίζει την γενιά όχι μόνο από τους χρόνους, αλλά και από το είδος της θρησκείας και του τρόπου ζωής, όπως όταν λέει· «Αυτή η γενιά εκείνων που ζητούν τον Κύριο»»(Χ).
«Για να μην θεωρήσουν δηλαδή οι Απόστολοι, ότι τα αναφερθέντα δεινά θα εξαφανίσουν από τη ρίζα του το κήρυγμα και τους πιστούς, πληροφορεί αυτούς, ότι δεν θα αφανιστεί η θρησκεία των πιστών, μέχρι τη δευτέρα παρουσία, αλλά θα διαμείνει μέχρι τη συντέλεια του κόσμου» (Ζ).
(2)   Κυρίως «όσα προείπε για την άλωση των Ιεροσολύμων» (Ζ). Πολλοί από τους τότε ζωντανούς θα έβλεπαν το βδέλυγμα της ερήμωσης και την καταστροφή των Ιεροσολύμων που θα ακολουθούσε αυτό.

Ματθ. 24,35  (1)ὁ οὐρανὸς(2) καὶ ἡ γῆ(3) παρελεύσονται(4), οἱ δὲ λόγοι μου οὐ μὴ παρέλθωσι(5).
Ματθ. 24,35  Ο ουρανός και η γη θα παρέλθουν, οι λόγοι μου όμως δεν θα παρέλθουν, αλλά θα πραγματοποιηθούν εξ ολοκλήρου.
(1)   Η έννοια του όλου στίχου: «αυτά τα στερεοποιημένα και τα ακίνητα ευκολότερα θα αφανιστούν, παρά θα διαψευστεί κάτι από τα λόγια μου» (Χ).
(2)   Του οποίου η κίνηση κανονίζεται από τους πλέον αλάνθαστους νόμους (b).
(3)   Η οποία είναι αμετακίνητα θεμελιωμένη (b). «Τα στοιχεία του κόσμου τα παρενέβαλε στο λόγο, αφ’ ενός για να δηλώσει ότι η Εκκλησία είναι προτιμότερη και του ουρανού και της γης, αφ’ ετέρου για να δείξει και από εδώ ότι είναι δημιουργός του παντός» (Χ).
(4)   Θα εξαφανιστούν, θα καταστραφούν, θα εκλείψουν (δ).
(5)   Θα επαληθευτούν επακριβώς με τα γεγονότα που θα γίνουν. Ο ουρανός και η γη θα αντικατασταθούν από νέο ουρανό και νέα γη, τα οποία περιγράφτηκαν με τα λόγια μου (b).

Ματθ. 24,36 Περὶ δὲ(1) τῆς ἡμέρας ἐκείνης(2) καὶ ὥρας(3) οὐδεὶς οἶδεν, οὐδὲ οἱ ἄγγελοι τῶν οὐρανῶν(4), εἰ μὴ ὁ πατήρ μου μόνος(5).
Ματθ. 24,36  Ως προς δε την ημέραν εκείνην και την ώραν της δευτέρας παρουσίας και της μεγάλης κρίσεως κανείς δεν γνωρίζει τόποτε, ούτε οι άγγελοι των ουρανών, ει μη μόνον ο Πατήρ.
(1)   Ο σύνδεσμος «δε» είναι αντιθετικός. Ο Κύριος δείχνει το χρόνο της καταστροφής του ναού και της πόλης των Ιεροσολύμων στους στίχους 32-34, αρνείται όμως στον στίχο αυτό, ότι η ώρα και η ημέρα της συντέλειας του κόσμου είναι γνωστή (b).
(2)   Την γνωστή, την μεγάλη και φοβερή ημέρα της φανέρωσης του Σωτήρα (δ). Μερικοί από εκείνους, οι οποίοι άκουγαν τα λόγια του Σωτήρα θα ζούσαν, για να δουν ένα τρομακτικό παράδειγμα που πείθει για το τι είναι η κρίση του Θεού· αλλά όλοι πρέπει να θυμούνται ότι απομένει κάτι τρομακτικότερο, που αφορά στην όλη ανθρωπότητα, η χρονολογία όμως του οποίου είναι μόνο στο Θεό γνωστή (p).
(3)   Ημέρα είναι το σύνολο, ώρα είναι ένα τμήμα αυτής (b).
(4)   «Εάν οι άγγελοι οι ουράνιοι αγνοούν αυτές, πολύ περισσότερο οι άνθρωποι οι γήινοι δεν πρέπει να γνωρίζουν αυτές» (Ζ).
(5)   Οι κώδικες σιναϊτικός και βατικανός και κάποιοι άλλοι έχουν: ουδέ ο υιός ει μη ο πατήρ μόνος. Οποιαδήποτε και αν είναι η αυθεντική γραφή, εφ’ όσον προστίθεται η λέξη «μόνος», η έννοια του χωρίου παραμένει ούτως ή άλλως η ίδια. = «Ούτε ο υιός δεν ξέρει την ημέρα εκείνη και ώρα ως άνθρωπος· διότι ως Θεός γνωρίζει ακριβώς το ίδιο με τον Πατέρα» (Ζ).
«Διότι όλα όσα έχει ο Πατέρας είναι του Υιού· και την γνώση όμως έχει της ημέρας ο Πατέρας. Και ο Υιός άρα έχει αυτήν» (Θφ).
«Διότι αν γνωρίζει καλά τον Πατέρα (ο Υιός), πώς αγνοεί την έσχατη ημέρα; Διότι κανείς δεν γνωρίζει τον Πατέρα παρά μόνο ο Υιός… Και αν το Πνεύμα το Άγιο γνωρίζει όλα τα του Θεού, πώς ο Υιός αγνοεί την ημέρα την οποία δημιούργησε; Και αν οι αιώνες από αυτόν έγιναν και οι χρόνοι, είναι φανερό ότι και η έσχατη ημέρα βρίσκεται στους αιώνες και τους χρόνους και είναι αδύνατον να την αγνοεί αυτός» (Α).
«Αλλά, αν και ο ίδιος, μολονότι είναι Θεός Λόγος, έγινε και χρημάτισε άνθρωπος, ο οποίος αγνοεί αυτά που θα γίνουν σύμφωνα με τη δική του φύση και το μέτρο της ανθρωπότητας, αλλά δέχεται πολλές φορές τη γνώση με αποκάλυψη του Θεού. Και να μην απορήσεις αν καταδέχεται την μικροπρέπεια της άγνοιας. Γιατί, αν και είναι δεσπότης, ονομάζεται δούλος ως άνθρωπος, και ενώ είναι Κύριος της δόξας, ζητά δόξα από τον Πατέρα σαν να μην έχει δόξα, και ενώ ο ίδιος είναι πραγματικά η ζωή και ζωογονεί τα πάντα, λέγεται ότι αναστήθηκε με τη δύναμη του αγίου Πνεύματος… τι το παράδοξο αν και αυτό που υπάρχει κατά φύση, δηλαδή το να αγνοήσει κάτι από αυτά που υπάρχουν, θεώρησε άξιο ενδεχομένως να το οικειωθεί και αυτό μαζί με τα άλλα ιδιώματα;… Σκεπτόμενοι λοιπόν σωστά, θα πούμε ότι γνωρίζει ο Υιός κατά το ότι είναι και νοείται Θεός, όσον αφορά όμως την ανθρώπινη φύση του, επειδή έγινε και άνθρωπος, δεν ψεύδεται καθόλου όταν λέει, ότι δεν γνωρίζει, και να μην αποδώσουμε το πράγμα στα ιδιώματα της θεότητας, αλλά στη μορφή του δούλου και στη δική μας πτωχεία. … Διότι δεν ήρθε και εγκαταστάθηκε σε κάποιον άνθρωπο, σύμφωνα με την ανοησία κάποιων, αλλά έγινε ο ίδιος αληθινά άνθρωπος, μαζί με το ότι είναι και από τη φύση του Θεός» (Κ).
Μιλά σύμφωνα με την ανθρώπινη φύση στην κατάσταση της ταπείνωσης και αποδίδει στη θεία φύση και θεότητα, και κατά συνέπεια στον Πατέρα που έχει την πρωτοβουλία σε κάθε έργο της θεότητας, την εξουσία του να ορίσει την μεγάλη εκείνη ημέρα, όπως και την γνώση αυτής (δ). Προβλήθηκε το χωρίο αυτό για άρνηση του δόγματος της θεότητας του Χριστού. Καμία σημασία όμως δεν έχει αυτό, όταν κάποιος έχει την αληθινή έννοια για τις δύο φύσεις στον Χριστό που ενώθηκαν στον Θεάνθρωπο κατά τρόπο ασύγχυτο. Κατά την ανθρώπινη φύση του ο Κύριος αγνοούσε, αυτό όμως δεν είναι περισσότερο εκπληκτικό από την βεβαίωση, ότι ο Ιησούς αύξανε κατά την σοφία (Λουκ. β 52) ή είχε ψυχή που ταραζόταν και κυριευόταν από αγωνία (Ματθ. κστ 38,Μάρκ. ιδ 34,Ιω. ιβ 27,ιγ 31)(ο).
 
Ματθ. 24,37 (1)ὥσπερ(2) δὲ αἱ ἡμέραι τοῦ Νῶε, οὕτως ἔσται καὶ ἡ παρουσία τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου(3).
Ματθ. 24,37  Όπως δε υπήρξαν αι ημέραι του Νώε, έτσι θα είναι και η παρουσία του υιού του ανθρώπου.
(1)   Με τον στίχο αυτόν «φανερώνει με το παράδειγμα το αιφνίδιο και απροσδόκητο της παρουσίας» (Ζ), «δηλώνοντας ότι θα έλθει αστραπιαία και απροσδόκητα και ενώ οι περισσότεροι θα επιδίδονται σε απολαύσεις» (Χ).
(2)   Οι συνθήκες θα είναι ανάλογες με αυτές προ του κατακλυσμού. Εξηγεί αυτό αμέσως στον επόμενο στίχο.
(3)   Το σημείο που τονίζεται είναι το απροετοίμαστο των ανθρώπων. Η παρουσία εδώ εκλαμβάνεται ότι έρχεται απροειδοποίητα, χωρίς να προηγηθούν σημάδια (S).

Ματθ. 24,38 ὥσπερ γὰρ(1) ἦσαν ἐν ταῖς ἡμέραις ταῖς πρὸ τοῦ κατακλυσμοῦ τρώγοντες καὶ πίνοντες(2), γαμοῦντες καὶ ἐκγαμίζοντες(3), ἄχρι ἧς ἡμέρας εἰσῆλθε Νῶε εἰς τὴν κιβωτόν,
Ματθ. 24,38 Διότι, όπως κατά τας ημέρας που προηγήθησαν από τον κατακλυσμό οι άνθρωποι έτρωγαν και έπιναν ασυλλόγιστοι, ενυμφεύοντο και υπάνδρευαν τα παιδιά των μέχρι της ημέρας, που μπήκε ο Νώε εις την κιβωτόν,
(1)   «Κάνοντας πιο σαφές το παράδειγμα, δίδαξε, ότι θα έλθει ενώ οι πολλοί θα τρυφούν και θα είναι αμέριμνοι» (Ζ).
(2)   «Αν όμως τότε θα υπάρχει απόλαυση, πώς είπε «μετά την θλίψη των ημερών εκείνων»; Θλίψη μεν θα είναι για τους ευσεβείς και δίκαιους· ενώ απόλαυση για τους πονηρούς και αναίσθητους» (Ζ).
«Με αυτά δείχνει, ότι όταν έλθει ο αντίχριστος, θα αυξηθούν οι ανάρμοστες ηδονές μεταξύ εκείνων οι οποίοι είναι παράνομοι και έχουν χάσει την ελπίδα της σωτηρίας τους. Τότε θα υπάρχει γαστριμαργία, διασκεδάσεις και μεθύσια» (Χ).
(3)   Αυθεντική γραφή γαμίζοντες. «Εκγαμίζω» και γαμίζω «σημαίνει παντρεύω την κόρη με άνδρα» (Ζ). Αυτά που απαριθμούνται εδώ (τρώγοντες, πίνοντες, γαμούντες, εκγαμίζοντες) δεν είναι από μόνα τους κακά. Αλλά οι άνθρωποι της εποχής εκείνης βρισκόμενοι σε αμέριμνη ασφάλεια ζούσαν βίο παχυλής σαρκικότητας και δεν απασχολούνταν με τίποτα πνευματικότερο παρά μόνο πώς να υπηρετήσουν την σάρκα (ο).

Ματθ. 24,39 καὶ οὐκ ἔγνωσαν(1) ἕως ἦλθεν ὁ κατακλυσμὸς καὶ ἦρεν ἅπαντας, οὕτως(2) ἔσται καὶ ἡ παρουσία τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου.
Ματθ. 24,39 και δεν κατάλαβαν, έως ότου ήλθε ο κατακλυσμός και τους παρέσυρε όλους, έτσι έξαφνα και απροσδόκητα θα γίνη και η παρουσία του υιού του ανθρώπου.
(1)   «Διότι όπως δεν πίστευαν όταν κατασκευαζόταν η κιβωτός, και ενώ βρισκόταν ανάμεσά τους προαναγγέλλοντας τα δεινά που επρόκειτο να συμβούν» (Χ), «και η οποία προμήνυε την εντός ολίγου καταστροφή» (Ζ), «εκείνοι όμως βλέποντας αυτήν, σαν να μην επρόκειτο να συμβεί κανένα κακό, έτσι τρυφούσαν» (Χ), και «δεν αισθάνονταν» (Ζ), δεν κατάλαβαν· «κυριευμένοι από τη μέθη της κακίας δεν καταλάβαιναν τον φόβο όσον θα γίνονταν» (Χ). Η άγνοιά τους ήταν θεληματική (b).
(2)   «Έτσι και αυτοί, ενώ θα βλέπουν τον αντίχριστο να ενεργεί και τα σημάδια της συντέλειας, δεν θα δείχνουν καμία φροντίδα» (Ζ).

Ματθ. 24,40 τότε δύο ἔσονται ἐν τῷ ἀγρῷ(1), ὁ εἷς παραλαμβάνεται(2) καὶ ὁ εἷς ἀφίεται(3)·
Ματθ. 24,40 Τότε δύο θα είναι στον αγρόν, ο ένας, ο δίκαιος, παραλαμβάνεται από τους αγγέλους στον ουρανόν και ο άλλος αφήνεται, δια να τιμωρηθή.
(1)   Επιτελώντας την καθημερινή τους εργασία (ο).
Ή, «με αυτούς μεν που είναι στους αγρούς δηλώνει τους πλούσιους, ενώ με αυτές που θα αλέθουν στο μύλο τους φτωχούς, και διδάσκει ότι και από τους πλούσιους και από τους φτωχούς κάποιοι μεν σώζονται κάποιοι πάλι χάνονται» (Ζ).
Ή, πιο σωστά «για αυτό είπε και δύο στον αγρό, για να δηλώσει αυτό, ότι δηλαδή θα έλθει τόσο απροσδόκητα και ενώ θα είναι αυτοί τόσο αμέριμνοι· και το «δύο που αλέθουν», το οποίο και αυτό είναι δείγμα αμεριμνησίας» (Χ).
(2)   Με ασφάλεια και με προστασία (b). Αναφέρεται στο παραπάνω λεγόμενο «θα μαζέψουν τους εκλεκτούς του» (σ. 31)(δ).
«Θα τους πάρουν για να συναντήσουν τον Κύριο, επειδή είναι γνωστοί σε αυτόν» (Ζ). Όσοι αναφέρουν και τα λόγια αυτά στην άλωση της Ιερουσαλήμ ερμηνεύουν= Ο ένας συλλαμβάνεται και παραδίδεται σε θάνατο ή σε αιχμαλωσία (ο).
(3)   Αφήνεται μέσα στους κινδύνους οσοιδήποτε θα συμβούν (b), «Αφήνονται κάτω ως ανάξιοι περιμένοντας εδώ τον δικαστή» (Ζ).
Ή, σύμφωνα με αυτούς που αναφέρουν τα λόγια στην άλωση των Ιεροσολύμων: διαφεύγει σώος και αβλαβής. Σημαίνεται λοιπόν με αυτά η εξόχως ευεργετική παρέμβαση της θείας πρόνοιας, που λυτρώνει με θαυμαστό τρόπο από τον βέβαιο κίνδυνο αυτούς που προστατεύει (ο).
 
Ματθ. 24,41 δύο ἀλήθουσαι(1) ἐν τῷ μυλῶνι(2), μία παραλαμβάνεται καὶ μία ἀφίεται.
Ματθ. 24,41  Δυο αλέθουν στον μύλον, η μία παραλαμβάνεται και η άλλη αφίνεται.
(1)   Το άλεσμα του σίτου ήταν έργο των γυναικών (b).
(2)   Ο τόπος, στον οποίο ο μύλος στρέφεται (g). Δες ιη 6, όπου ερμηνεύεται το ρήμα. Το οικοδόμημα στο οποίο είναι ο μύλος, Ιερεμία νβ 11. Όπως δύο άνδρες θα είναι στον αγρό εργαζόμενοι, έτσι και δύο γυναίκες θα αλέθουν (δ).

6) Δύο παρομοιώσεις για την ανάγκη της εγρήγορσης (κδ 42-51)

Ματθ. 24,42  γρηγορεῖτε οὖν(1), ὅτι οὐκ οἴδατε(2) ποίᾳ ὥρᾳ ὁ Κύριος ὑμῶν ἔρχεται(3).
Ματθ. 24,42 Να είσθε λοιπόν άγρυπνοι και προσεκτικοί και πάντοτε έτοιμοι, διότι δεν γνωρίζετε την ώρα κατά την οποίαν ο υιός του ανθρώπου έρχεται.
(1)   Συμπέρασμα των στίχων 36-41= Επειδή λοιπόν κανείς δεν ξέρει την ημέρα ούτε την ώρα, και η παρουσία θα γίνει  σε ημέρες αφρόντιστης ασφάλειας και ο χωρισμός των πιστών και απίστων, που θα ασχολούνται στα συνηθισμένα τους έργα θα είναι τελείως αιφνίδιος, για αυτό να είστε άγρυπνοι (δ). «Εγρήγορση και αγρυπνία να εννοήσεις, όχι μόνο την εγκράτεια από τον ύπνο, αλλά και την κάθε είδους προσοχή και εξέταση» (Ζ).
(2)   «Δεν είπε δεν ξέρω, αλλά δεν ξέρετε». Ένα πράγμα είναι βέβαιο, ότι δεν γνωρίζουμε το χρόνο της έλευσης του Κυρίου· το μόνο λοιπόν, το οποίο μπορεί να μας ασφαλίσει είναι η διαρκής εγρήγορση. «Διότι θα κατέβει από τον ουρανό και θα είναι σαν ο κόσμος να κοιμάται τη νύχτα κατά κάποιο τρόπο και να ροχαλίζει μέσα σε πολλή αμαρτία» (Κ).
(3)   Μπορεί κάποιος να ρωτήσει, γιατί αυτοί που ζουν τόσο μακριά από την έσχατη ημέρα, προτρέπονται για την έσχατη αυτή ημέρα να είναι άγρυπνοι; Απαντώ. Αυτοί που ζουν σε ένα ορισμένο χρόνο εκπροσωπούν εκείνους, οι οποίοι θα ζουν κατά το τέλος του κόσμου. Τα στοιχεία της θείας κρίσης και της αβεβαιότητας της ώρας του θανάτου μοιάζουν σε κάθε εποχή με την έσχατη ημέρα· και η ώρα του θανάτου ισοδυναμεί με την ώρα της ανάστασης και της κρίσης, σαν να μην παρεμβαλλόταν κάποιος χρόνος. Το συναίσθημα των αγαθών, που βιάζονται να συναντήσουν τον Κύριο, είναι το ίδιο είτε σε μακρά είτε σε σύντομη αναμονή (b).

Ματθ. 24,43 Ἐκεῖνο δὲ γινώσκετε(1) ὅτι εἰ ᾔδει ὁ οἰκοδεσπότης ποίᾳ φυλακῇ(2) ὁ κλέπτης ἔρχεται(3), ἐγρηγόρησεν ἂν καὶ οὐκ ἂν εἴασε(4) διορυγῆναι(5) τὴν οἰκίαν αὐτοῦ(6).
Ματθ. 24,43  Γνωρίζετε δε από την πείρα σας και τούτο• ότι δηλαδή, εάν ήξερε ο οικοδεσπότης, ποία ώρα έρχεται ο κλέπτης, θα αγρυπνούσε και δεν θα άφινε να διαρρήξουν το σπίτι του.
(1)   Αντιτίθεται στο «δεν ξέρετε» του προηγούμενου στίχου. Για αυτό μάλλον ως οριστική πτώση πρέπει να το πάρουμε.= Τουλάχιστον όμως γνωρίζετε αυτό. Συνήθως όμως αποδίδεται ως προστακτική.
(2)   «Φυλακή είναι το ένα τέταρτο μέρος της νύχτας» (Ζ).
(3)   Υποτίθεται ότι ο οικοδεσπότης έχει ειδοποιηθεί ότι πρόκειται κλέφτης να επιτεθεί στο σπίτι του (b). Ο υιός του ανθρώπου συγκρίνεται με κλέφτη μόνο και μόνο ως προς το απροσδόκητο της έλευσής του. Ποιος από τους μαθητές θα τολμούσε να επινοήσει τέτοια σύγκριση ή να κάνει λόγο για αυτήν, εάν ο ίδιος ο Κύριος δεν χρησιμοποιούσε αυτήν; (L).
(4)   Με το να παραδοθεί στον ύπνο (b).
(5)   Το οποίο θα απαιτούσε κάποιο χρόνο για να συντελεστεί (b).
(6)   Ένας τρόπος λοιπόν απομένει για ασφαλή φρούρηση της οικίας: η συνεχής φύλαξη.
«Εδώ λοιπόν νομίζω ότι μαλώνει τους ράθυμους, διότι δεν δείχνουν τόσο ενδιαφέρον για την ψυχή τους, όσο ενδιαφέρον δείχνουν για τα χρήματά τους εκείνοι που περιμένουν κλέφτη. Διότι εκείνοι μεν όταν περιμένουν κλέφτη αγρυπνούν και δεν αφήνουν τίποτα από όσα υπάρχουν μέσα να αρπαχτεί· ενώ εσείς, αν και γνωρίζετε ότι θα έλθει, και θα έλθει οπωσδήποτε, δεν μένετε άγρυπνοι, λέει, και προετοιμασμένοι, ώστε να μην αρπαχτείτε από εδώ ανέτοιμοι» (Χ).
   
Ματθ. 24,44  διὰ τοῦτο(1) καὶ ὑμεῖς γίνεσθε ἕτοιμοι(2), ὅτι ᾗ ὥρᾳ οὐ δοκεῖτε ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἔρχεται(3).
Ματθ. 24,44  Δια τούτο και σεις πρέπει να γίνεσθε πάντοτε έτοιμοι, διότι εις ώραν που δεν φαντάζεσθε έρχεται ο υιός του ανθρώπου.
(1)   «Για ποιό; Για το ότι δεν ξέρετε τον καιρό» (Ζ).
(2)   «Τους λέει να είναι ξάγρυπνοι, για να είναι πάντα έτοιμοι. Για αυτό λέει, όταν δεν το περιμένετε, τότε θα έλθει, επειδή θέλει να βρίσκονται σε διαρκή αγωνία και πάντοτε στην αρετή» (Χ).
(3)   «Στο μεν παγκόσμιο τέλος είναι φανερό, ότι ο Κύριος έρχεται» (Ζ). Για την έλευση του Κυρίου ειδικά για τον καθένα από εμάς «αυτό που λέει σημαίνει το εξής· εάν γνώριζαν οι πολλοί πότε θα πεθάνουν, οπωσδήποτε θα έδειχναν φροντίδα κατά την ημέρα εκείνη» (Χ). Για τον καθένα από εμάς ο Κύριος έρχεται κατά την ώρα, κατά την οποία ο καθένας θα πεθάνει.

Η έσχατη κρίση (κε 31-46)

Δεν πρόκειται κυριολεκτικά για παραβολή, αλλά για εικόνα της κρίσης, η οποία σχηματίζει μεγαλοπρεπή κλίμακα στην τελευταία από τις πέντε μεγάλες εκθέσεις των διδασκαλιών του Κυρίου, οι οποίες περιλαμβάνονται στο κατά Ματθαίον (S).

Ματθ. 25,31 Ὅταν δὲ(1) ἔλθῃ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου(2) ἐν τῇ δόξῃ(3) αὐτοῦ καὶ πάντες οἱ ἅγιοι ἄγγελοι(4) μετ᾿ αὐτοῦ, τότε(5) καθίσει ἐπὶ θρόνου δόξης αὐτοῦ(6),
Ματθ. 25,31 Όταν δε έλθη ο υιός του ανθρώπου με όλην την δόξαν αυτού και μαζή με αυτόν όλοι οι άγγελοί του, τότε θα καθίση στον θρόνον του, τον λαμπρόν και ένδοξον.
(1)   «Στη συνέχεια διηγείται και τα σχετικά με την δευτέρα του παρουσία, για φόβο και διόρθωση των ακροατών» (Ζ).
(2)   Όχι με μόνη τη θεία του φύση θα ενεργήσει την τελική κρίση, αλλά ως ο Θεός που φάνηκε με σάρκα, στο πρόσωπο του ταπεινού και άσημου Ιησού του Ναζωραίου (ο). Είναι βάσιμο να δεχτούμε, ότι ένας από τους λόγους, οι οποίοι οδήγησαν τον Κύριο να πάρει τον τίτλο «υιός του ανθρώπου» ήταν και το ότι θεωρούσε τον εαυτό του κατά μοναδικό τρόπο ως αντιπρόσωπο της ανθρωπότητας.
Ό,τι ενεργούσε και έπασχε ενεργούσε και έπασχε ως αρχηγός του ανθρωπίνου γένους και θα μπορούσε να θεωρηθεί σε κάποιο μέτρο ως έργο της ανθρωπότητας. Εδώ έχουμε την άλλη πλευρά της μυστηριώδους ενότητας ανάμεσα στον Μεσσία και την ανθρωπότητα. Ό,τι οι άνθρωποι πράττουν ή παραλείπουν να πράξουν μεταξύ τους, το πράττουν ή το παραλείπουν προς τον Χριστό.
(3)   «Διότι τώρα ήλθε περιφρονημένος και μέσα σε ύβρεις και προσβολές· τότε όμως θα κάτσει πάνω στο θρόνο της δόξας του» (Χ). «Δόξα του λέει αυτήν που του πρέπει πάρα πολύ ως Θεός» (Ζ).
(4)   Δεν πρέπει να υπονοήσουμε από έξω το «έλθουν». Η ονομαστική πρέπει να εκληφθεί απόλυτα σύμφωνα με το εβραϊκό ιδίωμα και πρέπει να ερμηνευτεί= όλοι οι άγιοι άγγελοι συνοδεύοντας αυτόν (b).
«Όλοι οι άγγελοι θα παραβρίσκονται μαζί του και θα μαρτυρούν και αυτοί όσα έκαναν, όταν στέλνονταν από τον Δεσπότη για τη σωτηρία των ανθρώπων» (Χ).
(5)   Τότε, όπως προλέχθηκε. Οι μαθητές νόμισαν ότι αυτό θα γινόταν αμέσως (b).
(6)   «Θρόνος δόξας είναι ο ένδοξος, ο βασιλικός» (Ζ).

Ματθ. 25,32 καὶ συναχθήσεται ἔμπροσθεν αὐτοῦ πάντα τὰ ἔθνη(1), καὶ ἀφοριεῖ αὐτοὺς ἀπ᾿ ἀλλήλων(2) ὥσπερ ὁ ποιμὴν(3) ἀφορίζει(4) τὰ πρόβατα ἀπὸ τῶν ἐρίφων,
Ματθ. 25,32 Και θα συναχθούν εμπρός του όλα τα έθνη της γης από της δημιουργίας του Αδάμ μέχρι της συντελείας του κόσμου και θα χωρίση αυτούς μεταξύ των με όσην ευκολίαν χωρίζει ο ποιμήν τα πρόβατα από τα ερίφια.
(1)   «Δηλαδή όλη η φύση των ανθρώπων». «Παρουσιάζει όλη την οικουμένη» (Χ). «Όλα τα έθνη, αφού θα έχουν αναστηθεί, εννοείται, από τους νεκρούς» (Ζ).
(2)   «Διότι τώρα μεν δεν είναι χωρισμένοι αλλά ανακατεμένοι όλοι· ο διαχωρισμός όμως τότε θα γίνει με κάθε ακρίβεια» (Χ). «Ο λόγος λοιπόν εδώ είναι για τους Χριστιανούς» (Ζ).
(3)   Ο χωρισμός θα συντελεστεί τόσο εύκολα και με ασφάλεια όπως και στην περίπτωση του ποιμνίου. Τα πρόβατα στην Παλαιστίνη συνήθως θα ήταν λευκά και τα γίδια μαύρα. Δες Άσμα δ 1,στ 5 (S).
(4)   «Διαχωρίζει αυτούς, χωρίς να χρειάζεται μάρτυρες, αλλά ο ίδιος είναι και μάρτυρας και κριτής» (Ζ).

Ματθ. 25,33 καὶ στήσει τὰ μὲν πρόβατα(1) ἐκ δεξιῶν(2) αὐτοῦ, τὰ δὲ ἐρίφια(1) ἐξ εὐωνύμων(2).
Ματθ. 25,33 Και θα θέση τα μεν πρόβατα εις τα δεξιά του τα δε ερίφια εις τα αριστερά.
(1)   «Οι δίκαιοι παρομοιάζονται με πρόβατα, λόγω της πραότητας και της ευταξίας και για το ότι καρποφορούν στις αρετές όπως εκείνα στο γάλα και στο μαλλί» (Ζ).
«Διότι πράγματι τα έσοδα των προβάτων είναι πολλά και από το μαλλί και από το γάλα και από αυτά που γεννούν» (Χ).
«Με τα πρόβατα δηλώνεται το πλήθος όσων ζουν με ευσέβεια, που είναι καταφορτωμένος σαν με κάποιο μαλλί με τον καρπό της δικαιοσύνης» (Κ).
«Με γίδια από την άλλη (παρομοιάζονται) οι αμαρτωλοί, διότι είναι άγριοι και άτακτοι και άκαρποι, θα μπορούσες όμως να πεις και για τη δυσωδία της αμαρτίας και επειδή δεν πορεύονται ευθεία αλλά παρεκκλίνουν και επειδή βαδίζουν στους γκρεμούς» (Ζ).
«Αλλά τα μεν άλογα ζώα από τη φύση τους έχουν την ακαρπία ή την καρποφορία, ενώ εκείνοι από ελεύθερη επιλογή. Για αυτό και εκείνοι μεν τιμωρούνται ενώ αυτοί στεφανώνονται» (Χ).
(2)   Δεξιά και αριστερά ήταν θέσεις τιμής και παραγκωνισμού σύμφωνα με τις αντιλήψεις των αρχαίων (S).

Ματθ. 25,34 τότε(1) ἐρεῖ ὁ βασιλεὺς(2) τοῖς ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ· δεῦτε(3) οἱ εὐλογημένοι(4) τοῦ πατρός(5) μου, κληρονομήσατε(6) τὴν ἡτοιμασμένην ὑμῖν βασιλείαν ἀπὸ καταβολῆς κόσμου(7).
Ματθ. 25,34 Τότε θα στραφή ο βασιλεύς εις εκείνους που θα ευρίσκωνται εις τα δεξιά του και θα πη• “ελάτε σεις οι ευλογημένοι του Πατρός μου και κληρονομήσατε την βασιλείαν των ουρανών, η οποία έχει ετοιμασθή για σας από τότε που εθεμελιώνετο ο κόσμος.
(1)   «Δεν τους τιμωρεί από την αρχή, μέχρις ότου τους δικάσει. Για αυτό αφού τους τοποθέτησε στη θέση τους, λέει τις κατηγορίες» (Χ).
(2)   Δεν υπάρχει τίποτα το εκπληκτικό στη μεταβολή από το «ο υιός του ανθρώπου» στο «ο βασιλιάς». Ο υιός του ανθρώπου έρχεται στη δόξα του, καθισμένος πάνω στο θρόνο του και όλα τα έθνη συγκεντρώνονται μπροστά του (p).
(3)   «Εγκωμιάζοντας αυτούς που κατόρθωσαν την αρετή, δείχνει πόσο μεγάλη ήταν η αγάπη του για αυτούς ανέκαθεν. Διότι ελάτε, λέει, οι ευλογημένοι του Πατέρα μου» (Χ).
(4)   «Οι επαινετοί, οι εκλεκτοί» (Ζ). «Με πόσα αγαθά είναι αντάξιος ο χαρακτηρισμός αυτός, το να είναι ευλογημένοι, και από τον πατέρα ευλογημένοι;» (Χ).
(5)   Εκλέχτηκαν εν Χριστώ (b). Και δόθηκαν στο Χριστό από τον Πατέρα του (Ιω. στ 37)(ο).
(6)   «Δεν είπε πάρτε, αλλά κληρονομήστε, ως οικογενειακά, ως πατρικά, ως δικά σας, ως κάτι που σας οφείλεται από παλιά» (Χ).
(7)   «Ετοιμάστηκε για σας από τότε που φτιάχτηκε ο κόσμος» (Ζ). «Διότι πριν ακόμη γεννηθείτε, λέει, εσείς, αυτά είχαν ετοιμαστεί και τακτοποιηθεί για χάρη σας, επειδή γνώριζα ότι θα γίνεται τέτοιοι (δίκαιοι)» (Χ). «Η φράση από καταβολής κόσμου ή προ καταβολής κόσμου, δηλώνει αυτό που έχει καθοριστεί από την πρόγνωση» (Ω).

Ματθ. 25,35  (1)ἐπείνασα γάρ, καὶ ἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα, καὶ ἐποτίσατέ με(2), ξένος ἤμην, καὶ συνηγάγετέ με(3),
Ματθ. 25,35  Διότι πείνασα και μου δώσατε να φάγω, δίψασα και με ποτίσατε, ήμουν ξένος που δεν είχα τόπον να μείνω, και με επήρατε στο σπίτι σας.
(1)   Οτιδήποτε που είναι το ευγενέστερο στον χριστιανικό πολιτισμό –η πρόνοια για τον ασθενή και τον δυστυχή, η συμπάθεια σε αυτόν που ατύχησε- απηχείται σε αυτούς τους στίχους (S).
(2)   Στις χώρες της Ανατολής, όπου το νερό συμβαίνει να είναι σπάνιο, ήταν ευεργετική και μερικές φορές ουσιώδης πράξη αγάπης το να δώσει κάποιος ποτήρι δροσερού νερού στον διψασμένο διαβάτη. Δες Ιω. δ 7 (ο).
(3)   Ήμουν ξένος, προερχόμενος από άλλη χώρα, και με οδηγήσατε στο σπίτι σας (ο).
«Μιλά για μόνη τη φιλανθρωπία… όχι επειδή τα υπόλοιπα, των δικαίων μεν κατορθώματα και των αμαρτωλών αμαρτήματα, πρόκειται να τα αφήσει χωρίς εξέταση· διότι σε όλους θα τα εξετάσει όλα… Αλλά τώρα μιλά μόνο για αυτήν, επειδή θέλει να βεβαιώσει ότι αυτήν κατ’ εξοχήν ζητά και αυτήν απαιτεί πριν από όλα, μιας και είναι αναγκαιότατη στους Χριστιανούς. Διότι χαρακτηριστικό κάθε Χριστιανού είναι η αγάπη. Διότι από αυτό, λέει, θα γνωρίσουν όλοι ότι είστε μαθητές μου, εάν έχετε αγάπη μεταξύ σας… Κατά τρόπο εξαιρετικό λοιπόν ασχολείται με το εξαιρετικό για τους Χριστιανούς κατόρθωμα, εκφοβίζοντας έτσι και πείθοντάς μας, μιας και είμαστε άνθρωποι, να γίνουμε φιλάνθρωποι, αφού τότε θα χρειαστούμε την φιλανθρωπία από αυτόν» (Ζ).

Ματθ. 25,36 γυμνός(1), καὶ περιεβάλετέ με, ἠσθένησα, καὶ ἐπεσκέψασθέ με, ἐν φυλακῇ ἤμην, καὶ ἤλθετε πρός με(2).
Ματθ. 25,36 Ημουν γυμνός και με ενεδύσατε, αρρώστησα και με επισκεφθήκατε, εις την φυλακήν ήμουν και ήλθατε να με ιδήτε”.
(1)   Όχι με την έννοια της πλήρους γυμνότητας, αλλά σημαίνει τον ημίγυμνο ή τον πενιχρά ντυμένο (ο).
(2)   Ήλθατε για να με συντρέξετε στις ανάγκες μου και να με ενισχύσετε με την εκδήλωση της συμπάθειάς σας (ο). «Λέει με τη σειρά διάφορα μέρη της φιλανθρωπίας, ώστε, αν μεν είναι δυνατόν, όλα να τα κατορθώσουμε, αν όμως όχι, έστω αυτά που μπορούμε» (Ζ).

Ματθ. 25,37 τότε ἀποκριθήσονται αὐτῷ οἱ δίκαιοι λέγοντες(1)· κύριε, πότε σε εἴδομεν πεινῶντα καὶ ἐθρέψαμεν, ἢ διψῶντα καὶ ἐποτίσαμεν;
Ματθ. 25,37 Τότε θα αποκριθούν προς αυτόν οι δίκαιοι και θα πουν• “Κυριε, πότε σε είδαμε πεινασμένον και σε εθρέψαμε η διψασμένον και σου εδώσαμε νερό;
(1)   Η αλήθεια που διακηρύσσεται στο Ησ. νε 8-9 δηλώνεται φανερά στη σκηνή αυτή:
«Διότι δεν είναι οι βουλές μου όπως είναι οι βουλές σας, ούτε οι δρόμοι μου όπως είναι οι δρόμοι σας, λέει ο Κύριος· αλλά όπως απέχει ο ουρανός από τη γη, έτσι απέχει ο δρόμος μου από τους δρόμους σας και οι σκέψεις σας από την σκέψη μου».
Τόσο οι δίκαιοι, όσο και οι πονηροί βρίσκουν ότι η θεία εκτίμηση της διαγωγής τους είναι διαφορετική από τη δική τους, και εκπλήσσονται μπροστά στην άποψη που μπαίνει μπροστά τους. Οι δίκαιοι δεν θεωρούν ότι οι αγαθοεργίες τους γίνονταν στους αδελφούς του Μεσσία, πολύ δε περισσότερο στον ίδιο τον Μεσσία. Ούτε οι κακοί φαντάζονται, ότι επέδειξαν αμέλεια ή σκληροκαρδία στον Μεσσία (p). Αξιοσημείωτη η ταπεινοφροσύνη των δικαίων, οι οποίοι καμία ιδέα δεν έχουν ότι υποχρέωσαν τον Σωτήρα, παρόλο που τους θλιμμένους τούς βοήθησαν για την αγάπη του (L).

Ματθ. 25,38 πότε(1) δέ σε εἴδομεν ξένον καὶ συνηγάγομεν, ἢ γυμνὸν καὶ περιεβάλομεν;
Ματθ. 25,38 Ποτε δε σε είδαμεν ξένον και σε περιμαζέψαμε η γυμνόν και σε ενεδύσαμεν;
(1)   Επαναλαμβάνουν το πότε τρεις φορές για μεγαλύτερη έμφαση και για να δείξουν την απορία τους για αυτό που άκουσαν (δ).

Ματθ. 25,39       πότε δέ σε εἴδομεν ἀσθενῆ ἢ ἐν φυλακῇ(1), καὶ ἤλθομεν πρός σε;
Ματθ. 25,39       Ποτε δε σε είδαμε ασθενή η φυλακισμένον και ήλθαμε εις επίσκεψίν σου;”
(1)   Ενώνουν οι δίκαιοι τα δύο (ασθενή-σε φυλακή) σε ένα, διότι πρόκειται για έλευση και επίσκεψη και στις δύο περιπτώσεις (δ).

Ματθ. 25,40 καὶ ἀποκριθεὶς ὁ βασιλεὺς(1) ἐρεῖ αὐτοῖς· ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐφ᾿ ὅσον(2) ἐποιήσατε ἑνὶ(3) τούτων(4) τῶν ἀδελφῶν μου(5) τῶν ἐλαχίστων(6), ἐμοὶ(7) ἐποιήσατε.
Ματθ. 25,40 Και θα αποκριθή εις αυτούς ο βασιλεύς• “Αληθινά σας λέγω, κάθε τι που εκάματε, δια να εξυπηρετήσετε ένα από τους αδελφούς μου, που φαίνονται άσημοι και ελάχιστοι μέσα εις την κοινωνίαν, το εκάματε εις εμέ”
(1)   «Ονόμασε βασιλιά τον εαυτό του, επειδή όλοι είναι υποταγμένοι σε αυτόν» (Ζ).
(2)   «Λέει «εφ’ όσον» αντί να πει «καθ’ όσον(=επειδή)»» (Ζ). Λείπει η φράση «σε τέτοιο βαθμό» (g).
(3)   Τίποτα δεν παραλείπεται αλλά όλα καταλογίζονται με ακρίβεια. Και μια μεμονωμένη περίπτωση συχνά είναι μεγάλης σημασίας (b).
(4)   Δείχνει αυτούς με το δάχτυλο (δ).
(5)   Το ότι ο Χριστός τους φτωχούς και πάσχοντας θεωρεί αδελφούς του είναι τελείως σύμφωνο με τον χαρακτήρα του ως Υιού του ανθρώπου και ως Υιού του Θεού. Ο Θεός είναι πατέρας του και πατέρας τους (p). Ως υιός του ανθρώπου συνδυάζει μαζί με τη δόξα και τον ανθρώπινο χαρακτήρα ως πρόσωπο τρυφερής αγάπης και συμπάθειας προς την ανθρωπότητα στην ασθένειά της (S). «Διότι για αυτό είναι αδελφοί μου, επειδή είναι ταπεινοί, επειδή είναι φτωχοί, επειδή είναι περιφρονημένοι» (Χ).
(6)   Αυτούς που ο κόσμος θεωρεί ελάχιστους (δ). Στην εκτίμηση των ανθρώπων ελαχίστων (g), αυτών που είναι πάρα πολύ ταπεινοί και μέσα σε ανάγκες και περιφρονούνται από τους ομοίους τους (ο).
(7)   «Διότι αυτός που έπαιρνε μέσω των φτωχών ήταν ο Θεός» (Χ). Βρίσκει κανείς στην Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία, καθώς και στους Έλληνες και Λατίνους φιλοσόφους πολλά ρητά, τα οποία εκθειάζουν τις διάφορες εκδηλώσεις της αγαθοεργίας ως αρεστές στους θεούς. Το πρωτότυπο εδώ είναι, ότι οι εκδηλώσεις αυτές παρουσιάζονται ως πράξεις αγάπης προς τον Θεό, προς τον Χριστό που έπαθε και πέθανε υπέρ των ανθρώπων, τον Σωτήρα και Κύριο, έτσι ώστε ο ευεργετούμενος από εμάς δεν είναι μόνο πρόσωπο της συμπάθειάς μας αλλά και του σεβασμού μας (L).

Ματθ. 25,41 τότε ἐρεῖ καὶ τοῖς ἐξ εὐωνύμων· πορεύεσθε ἀπ᾿ ἐμοῦ οἱ κατηραμένοι(1) εἰς τὸ πῦρ(2) τὸ αἰώνιον τὸ ἡτοιμασμένον τῷ διαβόλῳ(3) καὶ τοῖς ἀγγέλοις(4) αὐτοῦ.
Ματθ. 25,41 Τότε θα πη και εις εκείνους, που στέκονται εις τα αριστερά του• “φύγετε μακρυά από εμέ σεις οι καταράμενοι και πηγαίνετε στο αιώνιον πυρ, που έχει ετοιμασθή δια τον διάβολον και τους πονηρούς αγγέλους του.
(1)   Δεν λέει καταραμένοι από τον Πατέρα, όπως είπε οι ευλογημένοι του Πατέρα μου. Δεν καταριέται ο Θεός κανέναν (L).
«Φύγετε από εμένα οι καταραμένοι· δεν λέει πλέον από τον Πατέρα· διότι δεν καταράστηκε αυτός αυτούς, αλλά τα δικά τους έργα» (Χ). Η καταδίκη και η κατάρα των αμαρτωλών προέρχεται από τις κακές τους πράξεις, ενώ η σωτηρία των δικαίων είναι έργο της χάρης, για αυτό και προστίθεται το «του Πατέρα μου» στο ευλογημένοι (ο). Το αντίθετο του ευλογώ. Επικαλούμαι κακά πάνω σε κάποιον (g).
(2)   Αυτό δεν υπονοεί φωτιά υλική, αλλά επειδή η φωτιά είναι η πηγή των πιο δυνατών πόνων των θνητών σωμάτων μας, εκλέχτηκε σαν το σύμβολο των φοβερών δεινών, τα οποία επιφυλάσσονται στους αμαρτωλούς και τα οποία υπερβαίνουν την αντίληψή μας. Από όσα βλέπουμε μερικές φορές στον κόσμο αυτόν και από όσα συμπεραίνουμε από την ίδια τη φύση της αμαρτίας, μπορούμε να συμπεράνουμε, ότι το σώμα και η ψυχή ενωμένα στην ανάσταση θα έχουν φλογερές επιθυμίες, πάθη και ορέξεις, οι οποίες ουδέποτε θα ικανοποιούνται. Επιπλέον θα έχουν οι αμαρτωλοί κακεντρεχή πόθο να κακοποιούν ο ένας τον άλλον και επιπροσθέτως θα έχουν και την άμεση έλευση της οργής του Θεού (ο).
(3)   «Το ετοιμασμένο όχι για σας, αλλά για τον διάβολο και τους αγγέλους του. Διότι για μεν την βασιλεία όταν έλεγε, Ελάτε οι ευλογημένοι κληρονομήστε τη βασιλεία, πρόσθεσε, την ετοιμασμένη για σας πριν τη δημιουργία του κόσμου· για τη φωτιά όμως δεν λέει πλέον το ίδιο, αλλά λέει την ετοιμασμένη για τον διάβολο. Εγώ δηλαδή την βασιλεία μεν την ετοίμασα για σας, τη φωτιά όμως όχι πλέον για σας, αλλά για τον διάβολο και τους αγγέλους του· επειδή όμως εσείς περιελάβατε και τους εαυτούς σας, υπολογίζετε και τους εαυτούς σας» (Χ).
(4)   Όσοι από τους αγγέλους εξέπεσαν από το αξίωμά τους και παραδόθηκαν στο να αμαρτάνουν και τώρα πείθονται στον διάβολο (g).

Ματθ. 25,42 ἐπείνασα γάρ(1), καὶ οὐκ(2) ἐδώκατέ μοι φαγεῖν(3), ἐδίψησα, καὶ οὐκ(2) ἐποτίσατέ με,
Ματθ. 25,42  Διότι επείνασα και δεν μου εδώσατε να φάγω, εδίψασα και δεν με εποτίσατε.
(1)   «Με τα επόμενα λόγια, σαν κατά κάποιο τρόπο να απολογείται σε αυτούς, αναφέρει και τις αιτίες» (Χ).
(2)   Όλες οι απαριθμούμενες αμαρτίες είναι αμαρτίες από παράλειψη. Είναι ένοχοι διότι δεν έπραξαν το αγαθό. «Διότι δεν κατηγορείται ο άρπαγας εκεί, αλλά ο ακοινώνητος (=δεν κοινωνεί(συμμετέχει) στις ανάγκες των άλλων) κατακρίνεται» (Β). «Όχι επειδή φονεύσατε, λέει, ή πορνεύσατε ή είπατε ψέμματα ή κάποιον αδικήσατε ή πράξατε κάτι άλλο από τα απαγορευμένα, έστω και το πιο μικρό, αλλά τι; Επειδή αμελήσατε τα αγαθά έργα» (Β).
(3)   «Δεν ζητούσε πολυτελή τράπεζα, αλλά την απαραίτητη μόνο και την αναγκαία τροφή» (Χ).

Ματθ. 25,43  ξένος ἤμην, καὶ οὐ συνηγάγετέ με, γυμνός, καὶ οὐ περιεβάλετέ με(1), ἀσθενὴς καὶ ἐν φυλακῇ, καὶ οὐκ ἐπεσκέψασθέ με(2).
Ματθ. 25,43  Ξένος ήμουν και δεν με επήρατε στο σπίτι σας, γυμνός και δεν με ενεδύσατε, άρρωστος και φυλακισμένος και δεν με επισκεφθήκατε”.
(1)   Δεν είπε ότι δεν με απαλλάξατε από τη φτώχεια και την ασθένεια και την φυλακή, αλλά ότι δεν δείξατε τα αναγκαία, ότι δεν πράξατε τα εύκολα» (Ζ).
(2)   «Και δες πώς διατάζει εύκολα. Δεν είπε ήμουν στη φυλακή και με απαλλάξατε, ήμουν άρρωστος και με σηκώσατε· αλλά με επισκεφτήκατε και ήλθατε σε μένα» (Χ).

Ματθ. 25,44 τότε ἀποκριθήσονται(1) αὐτῷ καὶ αὐτοὶ λέγοντες· κύριε, πότε σε εἴδομεν πεινῶντα ἢ διψῶντα ἢ ξένον ἢ γυμνὸν ἢ ἀσθενῆ ἢ ἐν φυλακῇ, καὶ οὐ διηκονήσαμέν σοι(2);
Ματθ. 25,44 Τότε θα αποκριθούν και αυτοί λέγοντες, “Κυριε, πότε σε είδαμε πεινασμένο η διψασμένον η ξένον η γυμνόν η ασθενή η φυλακισμένον και δεν σε υπηρετήσαμεν;”
(1)   Είτε όλοι μαζί είτε με έναν που εκπροσωπεί όλους (b).
(2)   Πόσο διαφορετικό είναι το πνεύμα της δικαιολογίας τους από την ταπεινοφροσύνη και την συναίσθηση της αναξιότητας, τα οποία εκδηλώνουν οι δίκαιοι! (ο). Η άγνοια των πονηρών και η προσπάθειά τους να δικαιολογήσουν τους εαυτούς τους θα εξακολουθήσει έως τότε να παραμένει (b).

Ματθ. 25,45 τότε ἀποκριθήσεται αὐτοῖς λέγων· ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐφ᾿ ὅσον οὐκ ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἐλαχίστων(1), οὐδὲ ἐμοὶ ἐποιήσατε(2).
Ματθ. 25,45 Τότε θα αποκριθή εις αυτούς και θα είπη• “αλήθεια σας λέγω• εφ' όσον δεν εκάματε τα καλά αυτά εις ένα από αυτούς, που ο κόσμος θεωρεί πολύ μικρούς, ούτε εις εμέ εκάματε”.
(1)   Ο Κύριός μας δεν προσθέτει «των αδελφών μου», όπως στο στίχο 40. Οι πονηροί αγνοούν τη σχέση, την οποία ο δίκαιος έχει με το Χριστό, και θα εξακολουθήσουν να αγνοούν αυτήν (b).
(2)   Στην κατηγορία ότι παραμέλησαν τον φτωχό και αδιαφόρησαν για κάθε ακόλουθο του Χριστού, τίποτα δεν απαντούν οι αμαρτωλοί. Κάθε στόμα φράχτηκε (Ρωμ. γ 19) και το δίκαιο της απόφασης αναγνωρίστηκε (ο).

Ματθ. 25,46 καὶ ἀπελεύσονται(1) οὗτοι εἰς κόλασιν αἰώνιον(2), οἱ δὲ δίκαιοι(3) εἰς ζωὴν αἰώνιον(4).
Ματθ. 25,46 Και θα απέλθουν αυτοί μεν εις την αιωνίαν κόλασιν μαζή με τον διάβολον, οι δε δίκαιοι εις την αιωνίαν ζωήν μαζή με τον Θεόν.
(1)   Ο τόπος, όπου θα γίνει η κρίση, διακρίνεται από τους τόπους, στους οποίους οι δύο τάξεις χωριστά θα μεταβούν (b).
(2)   Αιώνιο είναι αυτό που υπερβαίνει τα όρια του πεπερασμένου χρόνου (b). Οτιδήποτε και αν λεχθεί για την λέξη αιώνιον, πρέπει σύμφωνα με όλους τους νόμους της ερμηνευτικής να έχει αυτή την ίδια σημασία, την οποία έχει και στη φράση του ίδιου στίχου «εις ζωήν αιώνιον». Εάν λοιπόν η κόλαση θα έχει τέλος, τότε πρέπει και η ζωή να έχει τέλος. Κανείς όμως δεν αρνείται το ατελείωτο της ουράνιας ζωής των δικαίων. Άρα και η κόλαση θα είναι ατελείωτη (ο).
(3)   Ο βασιλιάς Χριστός θα απευθυνθεί κατ’ αρχάς στους δίκαιους πρώτα, για να ακούσουν οι αμαρτωλοί· αλλά πρώτοι θα φύγουν οι αμαρτωλοί. Έτσι οι κατάδικοι δεν θα δουν τίποτα από την αιώνια ζωή, παρόλο που οι δίκαιοι θα δουν την εκδίκηση, η οποία θα έλθει στους καταδικασμένους (b).
(4)   Η λέξη αιώνιος χρησιμοποιείται 66 φορές στην Καινή Διαθήκη. Από αυτές 51 φορές χρησιμοποιείται για την ευτυχία των δικαίων, 2 φορές για την ύπαρξη του Θεού, 6 φορές για την Εκκλησία και την βασιλεία του Μεσσία και στις υπόλοιπες 7 για την μελλοντική τιμωρία των αμαρτωλών. Εάν στις 7 αυτές περιπτώσεις αποδώσουμε στην λέξη την έννοια της περιορισμένης διάρκειας, τότε και τις υπόλοιπες 55 περιπτώσεις με την ίδια έννοια πρέπει να τις δεχτούμε. Κανείς όμως δεν μπορεί να αρνηθεί ότι στις τελευταίες αυτές βρίσκεται η λέξη με τη σημασία της ατελείωτης διάρκειας (ο).
«Εάν θα υπάρξει κάποτε τέλος της αιώνιας κόλασης, τότε οπωσδήποτε θα έχει τέλος και η αιώνια ζωή. Εάν όμως δεν δεχόμαστε να σκεφτούμε αυτό για την ζωή, ποια λογική έχει το να δώσουμε τέλος στην αιώνια κόλαση; Διότι η προσθήκη της λέξης αιώνιος αναφέρεται εξίσου και στα δύο» (Β όροι κατ’ επιτομήν 267).

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΟ ΚΑΤΑ ΜΑΡΚΟΝ

(Αποσπάσματα από τα ερμηνευτικά Υπομνήματα στα Ευαγγέλια του Π.Ν. Τρεμπέλα.
Τα αποσπάσματα μεταφράστηκαν και μεταγλωττίστηκαν στη δημοτική γλώσσα από τον π. Νικόλαο Πουλάδα

Β.  Η ΠΕΡΙΚΟΠΗ ΤΟΥ ΜΑΡΚΟΥ  ΙΓ 1 - 37
(Υπόμνημα στο κατά Μάρκον, Π.Ν.Τρεμπέλα σελ. 241-258 εκδόσεις «ο Σωτήρ» μεταφρασμένο & μεταγλωττισμένο στη δημοτική γλώσσα!

ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
(Πατέρες της Εκκλησίας & Εκκλησιαστικοί συγγραφείς)
Α = Αθανάσιος ο Μέγας                   Θφ =Θεοφύλακτος Βουλγαρίας
Β = Βασίλειος ο Μέγας                     β = Βίκτωρ Αντιοχείας
Γν = Γρηγόριος Νύσσης                   Κ = Κύριλλος Αλεξανδρείας
Ε = Ευσέβιος Καισαρείας                  Σγ = Σεβηριανός Γαβάλων
Ζ = Ζιγαβηνός εις τον Μάρκον         Χ = Χρυσόστομος Ιωάννης
Ζμ = Ζιγαβηνός εις τον Ματθαιον     Ω = Ωριγένης

(Σύγχρονοι θεολόγοι ερμηνευτές)
The New-Century Bible   St. Mark by S.D.F. Salmond, Edinburgh 1922 (σημειώνεται με το σ).
The International Critical Commentary, Ezra P. Gould, A critical and exegetical Commentary on the Gospel according to S. Mark, Edinburgh 1921 (σημειώνεται με το γ).
J.A. Bengel      Gnomon of the N.T. Testament translated by I. Bryce. Τόμ. Α (σημειώνεται με το b).
C.L. W. Grimm  Lexicon Graeco-Latinum in libros N. Lipsiae 1903. (σημειώνεται με το g).
Ν. Δαμαλά  Ερμηνεία εις την Κ.Δ. τόμ. Β και Γ. Αθηναι 1892. (σημειώνεται με το δ).


ΚΕΙΜΕΝΟ & ΕΡΜΗΝΕΙΑ.
Οι αριθμοί στις λέξεις του αρχαίου κειμένου παραπέμπουν στην αντίστοιχη ερμηνεία και ανάλυσή τους

Μαρκ. 13,1 Καὶ ἐκπορευομένου αὐτοῦ ἐκ τοῦ ἱεροῦ(1) λέγει αὐτῷ εἷς τῶν μαθητῶν(2) αὐτοῦ· διδάσκαλε, ἴδε ποταποὶ(3) λίθοι καὶ ποταπαὶ οἰκοδομαί(4).
Μαρκ. 13,1  Και καθώς έβγαιναν από την αυλή του ναού, του ένας από τους μαθητάς του• “διδάσκαλε, κύτταξε, τι ωραία μάρμαρα και πόσον μεγαλοπρεπή κτίρια είναι αυτά”!
(1)   Με τη λέξη ιερό δηλώνει εδώ ολόκληρο τον περίκλειστο χώρο του ναού μαζί με τις αυλές του. Άφησε τις αυλές του ναού ώστε και πάλι, όπως φαίνεται, να επιστρέψει στη Βηθανία. Αυτή ήταν η τελευταία του δημόσια εμφάνιση και έκκληση προς την Ιερουσαλήμ, που έγινε στο θρησκευτικό κέντρο των Ιουδαίων, στο Ναό, γεγονός το οποίο παρουσίασε ζωηρά ο Ματθαίος με τη συγκινητική φράση προς την Ιερουσαλήμ («Ιερουσαλήμ, Ιερουσαλήμ, εσύ που φονεύεις τους προφήτες…» Ματθ. κγ 37-39)(σ).
Όταν ο Χριστός εγκατέλειψε την Ιερουσαλήμ, όλα πλέον σε αυτήν έγιναν κοινά και ακάθαρτα. Αλλά ο Χριστός δεν εγκατέλειψε αυτήν παρά μόνο όταν εγκαταλείφθηκε από αυτήν. Δεν απέρριψε τους κατοίκους της παρά μόνο όταν αυτοί απέρριψαν αυτόν. Άφησε το ναό, αλλά δεν άφησε τους δώδεκα, οι οποίοι ήταν το νέο σπέρμα, από το οποίο θα προερχόταν η εκκλησία του. Αυτοί τον ακολούθησαν και έμειναν μαζί του. Είναι καλό να εγκαταλείπουμε ό,τι ο Χριστός εγκατέλειψε και να μένουμε εκεί, όπου ο Χριστός μένει.
(2)   Αγνοούμε το ποιος ήταν.
(3)   Με θαυμασμό= τι σπουδαίοι· πόσο λαμπροί και μεγάλοι λίθοι και οικοδομές (δ).
(4)   Παρατήρηση που δείχνει πόσο οι διάνοιές τους ήταν γεμάτες από σκέψεις εθνικών φιλοδοξιών σε σχέση και με τη βασιλεία του Μεσσία. Ο ναός είχε έκτακτη μεγαλοπρέπεια και αρχιτεκτονικό μεγαλείο (σ). Ο Ιώσηπος (Αρχαιολ. XV,11,3) μιλά για τις λευκές και μεγάλες πέτρες του ναού κάθε μία από τις οποίες «είχε μέγεθος 25 πήχεις μήκος, 8 ύψος και 12 πλάτος».
Ο Ferguson σύμφωνα με τον γ. δίνει τα ακόλουθα μέτρα: Ο κυρίως ναός εκτεινόταν σε πήχεις 100 επί 60, με εσωτερικό περίβολο έκτασης 120 πήχεων επί 240, και με άλλο εξωτερικό περίβολο έκτασης 400 τετραγωνικών πήχεων. Οι περίβολοι στολίζονταν με στοές και διόδους έκτακτης μεγαλοπρέπειας.
«Επειδή ο Κύριος έλεγε πολλά για την ερήμωση της Ιερουσαλήμ… οι μαθητές του θαυμάζοντας, πώς τέτοια μεγέθη και κάλλη οικοδομημάτων θα αφανιστούν, δείχνουν σε αυτόν αυτήν την τόση μεγαλοπρέπεια του ναού» (Θφ).

Μαρκ. 13,2  καὶ ὁ Ἰησοῦς ἀποκριθεὶς εἶπεν αὐτῷ· βλέπεις ταύτας τὰς μεγάλας οἰκοδομάς(1); οὐ μὴ ἀφεθῇ ὧδε λίθος ἐπὶ λίθον ὃς οὐ μὴ καταλυθῇ(2).
Μαρκ. 13,2  Και ο Ιησούς απήντησε και του είπε• “βλέπεις αυτάς τας μεγάλας οικοδομάς• δεν θα μείνη εδώ πέτρα επάνω εις την πέτραν, που να μη κρημνισθή”.
(1)   Πόσο διαφορετικό είναι το φως, με το οποίο ο Ιησούς βλέπει τα εξωτερικά αυτά σύμβολα της θρησκείας! (σ). Σε αυτόν που έδειξε «την τόση μεγαλοπρέπεια του ναού, ο Ιησούς προαναγγέλλει ότι θα χαθούν αυτά, και τόσο πολύ, ώστε να μην μείνει ούτε πέτρα πάνω στην πέτρα» (Θφ). Πόσο λίγο ο Χριστός εκτιμά την εξωτερική πομπή, όταν δεν υπάρχει σε αυτήν πραγματική καθαρότητα και λαμπρότητα. Ο ναός ήταν πράγματι μεγαλοπρεπής, αλλά η δόξα του είχε μολυνθεί από την αμαρτία των αρχιερέων και του λαού.
(2)   Ρητορική έκφραση και περιγραφή για την καταστροφή που θα συμβεί. Και αν ακόμη τυχόν απέμειναν κάποια ίχνη της αρχικής οικοδομής, ανεπαρκή να μαρτυρήσουν για την γκρεμισμένη και αφανισμένη οριστικά μεγαλοπρέπεια, δεν θα μπορούσαν να παρουσιαστούν για διάψευση της ολοκληρωτικής εκπλήρωσης της προφητείας αυτής του Κυρίου (γ).
Είναι λοιπόν ανάξιο προσοχής αυτό «που κάποιοι λένε ότι απέμειναν πολλά λείψανα από την Ιερουσαλήμ από την παλαιά πόλη» επιχειρώντας «να δείξουν ότι διαψεύστηκε ο Χριστός» (Θφ). Ο Ιώσηπος άλλωστε μαρτυρεί, ότι, όταν ο Τίτος κυρίευσε την Ιερουσαλήμ, όρισε το έργο της καταστροφής και του γκρεμίσματος να συντελεστεί πλήρως από δέκα λεγεώνες. Και ολοκληρώθηκε αυτό σε τέτοιο βαθμό ώστε κανείς επισκεπτόμενος την πόλη δεν θα πίστευε, ότι ο τόπος εκείνος είχε ποτέ κατοικηθεί (Ιουδ. Πολιτ. 7,1,1)(σ).
Επιπλέον «εξιστορείται ότι ο Αίλιος Αδριανός κατέσκαψε την πόλη και το ιερό από τα θεμέλιά τους, ώστε και αυτό στη δική του περίπτωση να εκπληρωθεί, το ότι δηλαδή δεν έμεινε ούτε πέτρα πάνω σε πέτρα» (Θφ).
Η στερεότητα και μεγαλοπρέπεια της κατασκευής του ναού δεν εξασφάλιζαν αυτόν από την καταστροφή, αλλά ούτε προκαλούσαν την συμπάθεια του Ιησού για την επικείμενη ερείπωσή του. Προβλέπει ο Ιησούς με οίκτο πολύ την κατάρρευση πολύτιμων ψυχών και θρηνεί για αυτές αλλά δεν τον βλέπουμε να ρίχνει βλέμμα οίκτου στα ερείπια μεγαλόπρεπης οικίας που μολύνθηκε από την αμαρτία, διότι η εξωτερική μεγαλοπρέπεια και ο πλούτος και η χλιδή καμία αξία δεν έχουν για αυτόν.
Η πρόβλεψη την οποία μας εμπνέει η πίστη, ότι θα εξαφανιστεί όλη η εγκόσμια δόξα, θα μας βοηθήσει στο να μην θαυμάζουμε και υπερτιμούμε αυτήν. Τα ωραιότερα σώματα μετά από λίγο θα μεταβληθούν σε τροφή των σκουληκιών και τα ωραιότερα οικοδομήματα αργά ή γρήγορα θα ερειπωθούν τελείως. Ας μην ελκύονται τα μάτια μας από εκείνα, τα οποία μετά από λίγο δεν θα υπάρχουν και ας μην εκπλησσόμαστε από εκείνα, τα οποία όχι μετά από πολύ με το να αποσυντεθούν ή ερειπωθούν θα προκαλούν την περιφρόνησή μας.

Μαρκ. 13,3  Καὶ καθημένου αὐτοῦ εἰς τὸ ὄρος τῶν ἐλαιῶν κατέναντι τοῦ ἱεροῦ(1), ἐπηρώτων αὐτὸν κατ᾿ ἰδίαν(2) Πέτρος καὶ Ἰάκωβος καὶ Ἰωάννης καὶ Ἀνδρέας(3)·
Μαρκ. 13,3  Και ενώ εκάθητο στο όρος των Ελαιών απέναντι από τον ναόν, τον ηρώτησαν ιδιαιτέρως ο Πετρος, ο Ιάκωβος, ο Ιωάννης και ο Ανδρέας,
(1)   Τα τείχη του ναού ήταν πολύ κάτω σε σχέση με το όρος των Ελαιών. Συνεπώς το εσωτερικό του ναού έπεφτε ανεμπόδιστα στη θέα των ματιών (b).
(2)   «Ο Μάρκος είπε και τα ονόματα αυτών που ρώτησαν… Διότι πλησίασαν μεν για να μάθουν όλοι· ρώτησαν όμως οι τέσσερεις επειδή είχαν περισσότερο θάρρος. Ρωτούν όμως, ποθώντας να μάθουν όχι τόσο για τον αφανισμό του ναού, όσο για τον καιρό της δευτέρας παρουσίας του. Για αυτό και πλησίασαν ιδιαιτέρως, για να μην γίνει αυτό γνωστό στους Ιουδαίους» (Ζμ).
Ίσως οι μαθητές κατέχονταν από την ιδέα, ότι η καταστροφή του ναού θα ακολουθούνταν και από την καταστροφή του κόσμου. Διότι οι ραββίνοι συνήθιζαν να λένε, ότι ο ναός του θυσιαστηρίου ήταν ένα από τα επτά πράγματα, για τα οποία δημιουργήθηκε ο κόσμος· και συνεπώς νόμιζαν, ότι αν ο ναός καταστρεφόταν, ποιος λόγος πλέον θα υπήρχε για να εξακολουθεί να υφίσταται ο κόσμος;
(3)   Τηρείται και εδώ η ίδια σειρά των ονομάτων, η οποία είναι και στον κατάλογο της εκλογής των δώδεκα στο Μάρκ. γ 13-16 (γ).

Μαρκ. 13,4 εἰπὲ ἡμῖν πότε ταῦτα(1) ἔσται, καὶ τί τὸ σημεῖον(2) ὅταν μέλλῃ πάντα ταῦτα συντελεῖσθαι;
Μαρκ. 13,4 “Πες μας, πότε θα συμβούν αυτά και ποιό θα είναι το σημείον, όταν πρόκειται όλα αυτά να πραγματοποιηθούν;”
(1)   «Δηλαδή τα σχετικά με το ναό, την καταστροφή… Ο Μάρκος λέει ότι ένα είναι το ερώτημα, για το ναό μόνο… Παρόμοια λέει και ο Λουκάς. Τι μπορούμε να πούμε πάνω σε αυτό; Ότι μία μεν ήταν η ερώτηση, όπως έγραψαν ο Μάρκος και ο Λουκάς· σκοπός όμως των μαθητών ήταν να μάθουν και για τα δύο αυτά, και για την καταστροφή του ναού και για την δευτέρα παρουσία του Χριστού. Επειδή θεωρούσαν δηλαδή, ότι θα γίνουν και τα δύο μαζί ταυτόχρονα, έκαναν μία την ερώτηση και για τα δύο. Ο Ματθαίος όμως αποσαφηνίζοντας τον σκοπό τους, διαχώρισε την ερώτηση στα δύο μέρη» (Ζμ).
(2)   Ένα ορισμένο σημάδι, με το οποίο θα μπορούσαν οι μαθητές να γνωρίσουν ότι τα γεγονότα αυτά πλησιάζουν.

Μαρκ. 13,5 ὁ δὲ Ἰησοῦς ἀποκριθεὶς ἤρξατο λέγειν αὐτοῖς(1)· βλέπετε(2) μή τις ὑμᾶς πλανήσῃ(3).
Μαρκ. 13,5  Ο δε Ιησούς απήντησε και ήρχισε να τους λέγη• προσέχετε, μήπως τυχόν κανείς σας παραπλανήση.
(1)   «Κάποιοι τα ερμήνευσαν αυτά με διαφορετικό τρόπο. Άλλοι μεν θεωρούν ότι αυτά ειπώθηκαν για την συντέλεια του αιώνα, άλλοι πάλι για την ερήμωση της Ιερουσαλήμ. Και την μεν πρώτη άποψη υποστηρίζουν ο Απολινάριος και ο Θεόδωρος Μοψουεστίας· ενώ την δεύτερη ο Τίτος και ο ανάμεσα στους αγίους Ιωάννης ο επίσκοπος της βασίλισσας των πόλεων (ο Χρυσόστομος). Επειδή λοιπόν ο Μάρκος λέει ότι για αυτήν μόνη έκαναν την ερώτηση οι μαθητές, αναγκαστικά και εμείς εδώ κυρίως θα ακολουθήσουμε τους δεύτερους» (β).
(2)   «Φυλάξτε τους εαυτούς σας από την τότε απάτη» (Ζ).
«Άλλο ρώτησαν και άλλο απαντά. Θέλησαν να μάθουν τον καιρό της απώλειας της Ιερουσαλήμ. Αυτός όμως πριν την απώλεια της Ιερουσαλήμ ασφαλίζει την διάνοια αυτών που ρώτησαν. Διότι τίποτα δεν τους ωφελούσε ο καιρός, αν δεν είναι ασφαλείς όσον αφορά την πίστη» (β).
Η απάντηση του Κυρίου δεν ικανοποιεί την περιέργεια των μαθητών, αλλά ζητά να διαφωτίσει τη συνείδησή τους και να προφυλάξει αυτούς από τους ηθικούς κινδύνους που κρεμιούνται από πάνω τους. Είναι σαν να τους έλεγε: Η γνώση των χρόνων και των καιρών δεν σας ωφελεί τίποτα. Ενδιαφερθείτε μάλλον να μάθετε, ποιο είναι το καθήκον σας και πώς πρέπει να προφυλαχτείτε. Και για αυτά σάς μιλώ (Henry).
Στρέφει λοιπόν ο Κύριος τις σκέψεις των μαθητών σε περισσότερο ωφέλιμη και καρποφόρα κατεύθυνση. Η πρώτη τους ανάγκη ήταν να προσέξουν τους εαυτούς τους και τους δικούς τους κινδύνους· τον κίνδυνο της ανυπομονησίας εν μέσω των διωγμών και της ευπιστίας απέναντι σε αγύρτες (σ).
(3)   Αρχικά σημάδια της καταστροφής των Ιεροσολύμων θα ήταν οι διάφοροι ψευδομεσσίες, οι οποίοι θα εμφανίζονταν, από την πλάνη των οποίων ζητά ο Κύριος να ασφαλίσει τους μαθητές (γ).

Μαρκ. 13,6 πολλοὶ γὰρ ἐλεύσονται(1) ἐπὶ τῷ ὀνόματί μου(2) λέγοντες ὅτι ἐγώ εἰμι(3), καὶ πολλοὺς πλανήσουσιν(4).
Μαρκ. 13,6  Διότι πολλοί θα έλθουν παίρνοντες ως ιδικόν των το όνομά μου και λέγοντες, ότι εγώ είμαι ο Μεσσίας, και πολλούς θα πλανήσουν.
(1)   Πράγματι ήλθαν, «όπως ήταν ο Ιούδας, όπως ο Θευδάς, οι οποίοι έλεγαν ότι στάλθηκαν από τον Θεό» (Θφ)· «εμφανίστηκαν τέτοιοι πλάνοι ο Σίμων και ο Μένανδρος, οι Σαμαρείτες και άλλοι» (Ζμ).
(2)   Ή, λιγότερο πιθανή ερμηνεία, θα ισχυρίζονται, ότι είναι ο από τη Ναζαρέτ προφήτης που αναστήθηκε από τους νεκρούς, όπως ο Ηρώδης και άλλοι νόμισαν για τον Ιησού ότι ήταν ο Ιωάννης ο Βαπτιστής που επανήλθε στη ζωή (σ).
Ή, πιο σωστά, διεκδικώντας όχι το προσωπικό μου όνομα (Ιησούς ο από Ναζαρέτ), αλλά τον επίσημο τίτλο μου ως Μεσσία. Δεν θα ισχυρίζονται ότι είναι ο Ιησούς που αναστήθηκε από τους νεκρούς, αλλά ο καθένας από αυτούς θα αξιώνει, ότι είναι ο Μεσσίας (γ).
«Επειδή λοιπόν αυτά επρόκειτο να γίνουν και πολλοί σφετερίζονταν το όνομα του Χριστού, λέει από τώρα σε αυτούς, προσέξτε μην πλανηθείτε, μήπως σφάλετε εξαιτίας του ίδιου ονόματος» (β).
(3)   Εξυπακούεται το κατηγορούμενο= Εγώ είμαι ο Χριστός (b).
(4)   Οι πλάνοι είναι πιο επικίνδυνοι εχθροί της εκκλησίας από όσο οι διώκτες της. Όταν λοιπόν βλέπουμε να πλανώνται πολλοί, πρέπει να γινόμαστε άγρυπνοι ώστε να προφυλάξουμε και τους εαυτούς μας από την πλάνη.
 
Μαρκ. 13,7 ὅταν δὲ ἀκούσητε πολέμους(1) καὶ ἀκοὰς πολέμων, μὴ θροεῖσθε(2)· δεῖ(3) γὰρ γενέσθαι, ἀλλ᾿ οὔπω τὸ τέλος(4).
Μαρκ. 13,7 Όταν δε ακούσετε πολέμους και ειδήσεις περί πολέμων, μη ταραχθήτε. Διότι σύμφωνα με το σχέδιον του Θεού πρέπει να γίνουν αυτά, αλλ' ακόμη δεν θα έχη φθάσει το τέλος.
(1)   Ο Κύριος μίλησε πρώτα για τους ψευδομεσσίες. Τώρα έρχεται στις ταραχές εκείνες, οι οποίες μπορούν να θεωρηθούν από τους ανθρώπους που ζουν σε κρίσιμους καιρούς ως προάγγελοι μεγάλων γεγονότων (γ).
«Θα ακούσετε πολέμους, λέει, τους οποίους και ο Ιώσηπος εξιστορεί ότι έγιναν πριν την άλωση. Διότι όντως επαναστάτησε μεν το έθνος και δεν έδινε τους φόρους στους Ρωμαίους. Αυτοί αφού οργίστηκαν ήλθαν εναντίον τους και έκαναν συνεχείς εφόδους, αλλά δεν έφτασε ακόμη το τέλος της Ιερουσαλήμ» (Θφ).
«Διότι πολλές φορές θα γίνει ανακωχή πολέμου… και πολλές φορές οι Ιουδαίοι θα δείξουν την αχαριστία τους» (β). Δες, τι επακολουθεί σε αυτούς που απορρίπτουν το ευαγγέλιο. Εκείνοι οι οποίοι δεν θέλουν να ακούσουν τους κήρυκες της ειρήνης, θα ακούσουν τους κήρυκες του πολέμου. Ο Θεός κρατά σπαθί έτοιμο να ζητήσει εκδίκηση από αυτούς που πολεμούν την διαθήκη του, την διαθήκη της πραγματικής ειρήνης.
(2)   Μην ταράζεστε εκλαμβάνοντας αυτά ως σημάδια που προαναγγέλλουν το επικείμενο τέλος. Είναι δυνατόν να ακούμε δυσάρεστες και τρομερές ειδήσεις και να μην ταραζόμαστε. Όταν οι καρδιές είναι προσκολλημένες με εμπιστοσύνη στο Θεό, φυλάγονται σε ειρήνη και δεν ταράζονται, ούτε από τις ειδήσεις για πολέμους ούτε από τις εκφοβιστικές διαδόσεις για πολεμικές καταστροφές των πανικόβλητων. Εκείνοι οι οποίοι περιφρονούν τα χαμόγελα και τα θέλγητρα του κόσμου δεν φοβούνται και τις συνοφρυώσεις και τα φόβητρά του.
(3)   Πρέπει αυτά να συμβούν. Όπως έχει σήμερα ο κόσμος, τέτοιες ταραχές και πόλεμοι αποτελούν φυσική και αναγκαία εκδήλωση και συνέπεια της όλης ηθικής κατάστασης του κόσμου. Περιλαμβάνονται όμως και αυτά στο θείο σχέδιο όσον αφορά την πρόγνωση του Θεού για αυτά. Η πίστη, ότι αυτά γίνονται σύμφωνα με την σοφά και καλά προδιατεταγμένη απόφαση του Θεού, που κυβερνά τα πάντα, θα διατηρεί σε ειρήνη τις καρδιές μας ο,τιδήποτε και αν συμβεί. Αυτά πρέπει να συμβούν για κάποιο αγαθό τέλος, το οποίο ο Θεός προέβλεψε. Η παλαιά οικία πρέπει να κατεδαφιστεί -και δεν γίνεται αυτό χωρίς θόρυβο και ανωμαλίες και κινδύνους- για να οικοδομηθεί το νέο μεγαλοπρεπές ανάκτορο. Τα σαλευόμενα πρέπει να μετακινηθούν για να μείνουν τα μη σαλευόμενα (Εβρ. ιβ 27).
(4)   Απαραιτήτως μεν θα συμβούν αυτά, αλλά δεν είναι σημάδια που προαναγγέλλουν το τέλος.

Μαρκ. 13,8 ἐγερθήσεται γὰρ ἔθνος ἐπὶ ἔθνος καὶ βασιλεία ἐπὶ βασιλείαν, καὶ ἔσονται σεισμοὶ κατὰ τόπους, καὶ ἔσονται λιμοὶ καὶ ταραχαί(1). ἀρχαὶ ὠδίνων(2) ταῦτα.
Μαρκ. 13,8  Διότι θα εξεγερθή ένα έθνος εναντίου άλλου έθνους και ένα βασίλειον ενάντιον άλλου βασιλείου και θα γίνουν σεισμοί εις διαφόρους περιοχάς και θα συμβούν στερήσεις και πείνες και ταραχές.
(1)    «Δεν έγιναν μόνο πόλεμοι, αλλά και θεόσταλτες πληγές, πείνες και σεισμοί, όπου έδειχνε ολοφάνερα σε αυτούς ο Θεός, ότι αυτός τους πολεμάει» (Θφ).
(2)   Η λέξη ωδίνων ήταν σε κοινή χρήση για δήλωση των συμφορών, οι οποίες θα προηγούνταν της έλευσης του Μεσσία, και ο λόγος της χρήσης αυτού του όρου, που αναφέρεται κυριολεκτικά στον τοκετό, πρέπει να αναζητηθεί όχι μόνο στα δεινά, αλλά και στο περιχαρές γεγονός, το οποίο θα επακολουθούσε στα δεινά αυτά (γ). = Αρχή ωδίνων με τις οποίες η νέα τάξη πραγμάτων, η παλιγγενεσία (Ματθ. ιθ 28), θα γεννηθεί και θα έλθει στο φως (σ).
Αληθεύει όμως ο λόγος και για όλους που αρνούνται το Χριστό και το ευαγγέλιό του, που κατεξοχήν πλήττονται από τις πληγές αυτές της πείνας και των ταραχών και των πολέμων. Πράγματι όταν δούμε την αιώνια αθλιότητα, η οποία τους αναμένει, μπορούμε να πούμε, ότι όλα αυτά δεν είναι παρά αρχή ωδίνων. Αυτές οι εδώ θλίψεις τους, οσοδήποτε σκληρές και ανυπόφορες για αυτούς και αν είναι, είναι αρχή, η συνέχεια της οποίας θα είναι ασύγκριτα χειρότερη.

Μαρκ. 13,9 Βλέπετε δὲ ὑμεῖς ἑαυτούς(1). παραδώσουσι γὰρ ὑμᾶς εἰς συνέδρια(2) καὶ ἐν ταῖς συναγωγαῖς(3) αὐτῶν δαρήσεσθε, καὶ ἐπὶ ἡγεμόνων καὶ βασιλέων(4) σταθήσεσθε ἕνεκεν ἐμοῦ(5) εἰς μαρτύριον αὐτοῖς(6).
Μαρκ. 13,9 Αυτά όμως θα είναι η αρχή πόνων και δεινών. Αλλά σεις προσέχετε τους εαυτούς σας, διότι θα υποστήτε πολλάς δοκιμασίας• οι εχθροί του Ευαγγελίου θα σας παραδώσουν εις συνέδρια και δημοσία εις τας συναγωγάς των θα σας δείρουν και θα σταθήτε ως κατηγορούμενοι εμπρός εις άρχοντας και βασιλείς ένεκα της πίστεώς σας εις εμέ, δια να μαρτυρήσετε ενώπιον αυτών την αλήθεια του Ευαγγελίου.
(1)   Η φράση «Εσείς τους εαυτούς σας» έχει μέσα της πολλή έμφαση. Μην ενδιαφέρεστε και μην απασχολείστε με τίποτα άλλο. Μόνο προσέξτε τον εαυτό σας (b). «Πολύ κατάλληλα έφερε στη συζήτηση τα δικά τους κακά, που θα έχουν παρηγοριά σε σχέση με τα κοινά» (β).
Παρόλο που είναι δυνατόν να διαφύγετε εσείς τα δεινά αυτά ευκολότερα από όσο αυτοί που αγνοούν και απωθούν το ευαγγέλιο δίπλα σας, προσέξτε τους εαυτούς σας μήπως απομακρυνθείτε από εμένα και το ευαγγέλιο λόγω των διωγμών που θα αντιμετωπίσετε για αυτό. Εάν θα διαφύγετε το σπαθί του πολέμου, σας αναμένει όμως το σπαθί της μεροληπτικής δικαιοσύνης των ανθρώπων, η οποία θα συνενώσει εναντίον σας τις μερίδες του κόσμου που αντιμάχονται μεταξύ τους. Προσέξτε λοιπόν τους εαυτούς σας. Προσέχετε, τι λέτε και τι πράττετε, διότι πολλοί θα έχουν δυσμενή τα βλέμματά τους πάνω σας.
(2)   Δεν πρόκειται εδώ για το μεγάλο συνέδριο των Ιεροσολύμων, αλλά για συνέδρια που θα εδρεύουν κατά τόπους και πόλεις.
(3)   Οι συναγωγές ήταν τα εκκλησιαστικά δικαστήρια των πόλεων, όπως τα συνέδρια ήταν τα δικαστήρια των δήμων (γ).
(4)   Τα συνέδρια και οι συναγωγές ήταν ιουδαϊκά δικαστήρια, οι ηγεμόνες και βασιλιάδες ήταν εθνικοί άρχοντες. Οι μαθητές θα οδηγούνταν και σε εκείνα και σε αυτούς (γ). Έτσι ο Πέτρος οδηγήθηκε μπροστά στο βασιλιά Ηρώδη (Πράξ. ιβ 1) και ο Παύλος στάθηκε μπροστά στον Φήλικα και τον Φήστο, όπως και μπροστά στον βασιλιά Αγρίππα και τον αυτοκράτορα Νέρωνα (σ).
(5)   Για εμένα· διότι φέρετε το όνομά μου· διότι επικαλείστε αυτό· διότι το κηρύττετε και ενεργείτε θαύματα με αυτό. Ο κόσμος θα μισεί τους μαθητές, οι οποίοι θα τον αγαπούν και θα επιζητούν την ειρήνη του.
(6)   Αυτός θα ήταν ο σκοπός, προς τον οποίο θα απέβλεπε η εμφάνισή τους στα επίγεια δικαστήρια. Θα οδηγούνταν και θα στέκονταν εκεί για να δώσουν μαρτυρία για τον Ιησού και για να παράσχουν την ευκαιρία σε αυτούς που ήταν στα κριτήρια αυτά να μετανοήσουν και να πιστέψουν σε αυτόν (γ.σ).
«Για κατηγορία και έλεγχό τους, για να μην μπορούν να λένε στον καιρό της παγκόσμιας κρίσης, ότι δεν ακούσαμε το κήρυγμα. Διότι τόσο πολύ θα ακούσουν, ώστε και τους κήρυκές του να τους υποβάλλουν στις έσχατες τιμωρίες» (Ζ). Το ευαγγέλιο είναι μαρτυρία σε μας για τον Χριστό και την ουράνια βασιλεία του. Εάν δεχτούμε την μαρτυρία αυτή, θα είναι αυτή μαρτύριο υπέρ μας, διότι θα μας δικαιώσει και θα μας σώσει. Αλλά εάν την απορρίψουμε, θα αποβεί μαρτυρία κατηγορίας εναντίον μας κατά την μεγάλη ημέρα της κρίσης.

Μαρκ. 13,10 καὶ εἰς πάντα τὰ ἔθνη δεῖ(1) πρῶτον κηρυχθῆναι τὸ εὐαγγέλιον(2).
Μαρκ. 13,10 Σύμφωνα ακόμη με το θείον σχέδιον θα κηρυχθή το Ευαγγέλιον προηγουμένως εις όλα τα έθνη.
(1)   Αυτό αποτελεί μέρος του θείου σχεδίου: Πρέπει να γίνει. «Για να μη νομίσουν, ότι οι κίνδυνοι και οι θλίψεις εμποδίζουν το κήρυγμα, λέει ότι και σε όλα τα έθνη πρέπει να κηρυχτεί το ευαγγέλιο και τότε θα αλωθεί η Ιερουσαλήμ. Για το ότι πριν την άλωση κηρύχτηκε το ευαγγέλιο, άκουσε τον Παύλο· Σε όλη τη γη βγήκε η φωνή τους και στα πέρατα της οικουμένης τα λόγια τους. Και αυτό όμως έγινε για περισσότερη κατηγορία των Ιουδαίων, το ότι δηλαδή πριν την άλωση κηρύχτηκε παντού» (Θφ).
«Για το ότι παντού κηρύχτηκε τότε, άκουσε τι λέει ο Παύλος· το ευαγγέλιο κηρύχτηκε σε όλη την κτίση κάτω από τον ουρανό. Το οποίο ήταν και μέγιστο σημάδι της δύναμης του Χριστού, ότι σε είκοσι μόλις χρόνια ο λόγος έφτασε στα πέρατα της οικουμένης» (β). Σε αυτό περίπου το 55 μ.Χ., έτη ολόκληρα πριν την άλωση της Ιερουσαλήμ, ο Παύλος μπορούσε να πει, ότι «από την Ιερουσαλήμ και κυκλικά μέχρι το Ιλλυρικό» είχε κηρύξει πλήρως και τελείως το ευαγγέλιο του Χριστού (Ρωμ. ιε 19) και ότι σκόπευε να μεταβεί και στην Ισπανία (σ).
Αποτελεί μεγάλη ενίσχυση και παρηγοριά για αυτούς που πάσχουν και διώκονται υπέρ του ευαγγελίου η πληροφορία, ότι παρόλο που αυτοί φυλακίζονται και εξορίζονται και σφαγιάζονται, το ευαγγέλιο δεν παρεμποδίζεται στην θριαμβευτική πορεία του. Διατηρεί το έδαφός του, επεκτείνει ολοένα τις κατακτήσεις του και πάντοτε νικά, έως ότου διαλύσει οριστικά τα σκοτάδια του κόσμου και φέρει σε αυτόν ολόκληρο το φως της ουράνιας ημέρας. Τα παθήματα και οι θλίψεις των εργατών του ευαγγελίου, αντί να καταστρέφουν το έργο τους, το στερεώνουν και το προάγουν.

Μαρκ. 13,11 ὅταν δὲ ἀγάγωσιν(1) ὑμᾶς παραδιδόντες, μὴ προμεριμνᾶτε(2) τί λαλήσητε, μηδὲ μελετᾶτε(3), ἀλλ᾿ ὃ ἐὰν δοθῇ ὑμῖν ἐν ἐκείνῃ τῇ ὥρᾳ, τοῦτο λαλεῖτε· οὐ γὰρ ὑμεῖς ἐστε οἱ λαλοῦντες, ἀλλὰ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον(4).
Μαρκ. 13,11 Οταν δε σας οδηγήσουν και σας παραδώσουν εις δικαστήρια, μη πολυφροντίζετε και μη στενοχωρείσθε εκ των προτέρων τι θα απολογηθήτε, και μη προμελετάτε τίποτε. Αλλά εκείνο το οποίον θα σας δοθή από τον Θεό και θα έλθη στ νου σας κατά την ώρα εκείνην, αυτό να λέγετε. Διότι δεν θα είσθε σεις, εκείνοι που θα ομιλούν, αλλά το Αγιον Πνεύμα.
(1)   Υπάρχει και η γραφή άγωσι, η οποία φαίνεται και πιο σωστή.
(2)   Εκφραστική λέξη. Μην αφήνετε την προσοχή σας να διασκορπιστεί και να αποσπαστεί μακριά από τα σοβαρά ζητήματα που είναι μπροστά σας (γ). Δηλώνει η λέξη την ανησυχία, που προξενείται από την αγωνιώδη σκέψη για το τι μπορεί να συμβεί ή τι πρέπει να γίνει και να λεχθεί από τους μαθητές (σ).
(3)   Και όχι μόνο να μην κυριεύεστε από πριν από αγωνιώδη φροντίδα και σκέψη, αλλά ούτε ακόμη να προμελετάτε (b).
(4)   Όταν θα φτάσει η ώρα να υπερασπίσουν τους εαυτούς τους, το Πνεύμα του Θεού θα τους φωτίσει και θα βάλει μέσα σε αυτούς τι πρέπει να πουν (σ). Εκείνοι, τους οποίους ο Θεός διάλεξε και αξίωσε για να γίνουν μάρτυρές του, θα λάβουν από αυτόν και τον αναγκαίο φωτισμό. Η επιτυχία τους δεν θα εξαρτηθεί από τη δική τους σοφία και μελέτη και σκέψη, αλλά από τον φωτισμό τον οποίο θα τους δώσει πλούσιο στην κρίσιμη ώρα το Άγιο Πνεύμα. Όσοι λοιπόν έχουν κληθεί στην διακονία του Κυρίου, ας εξαρτήσουν τους εαυτούς τους εξ’ ολοκλήρου από την βοήθεια του Παρακλήτου.

Μαρκ. 13,12 (1)παραδώσει δὲ ἀδελφὸς ἀδελφὸν εἰς θάνατον καὶ πατὴρ τέκνον, καὶ ἐπαναστήσονται τέκνα ἐπὶ γονεῖς καὶ θανατώσουσιν αὐτούς(2).
Μαρκ. 13,12  Θα παραδώση δε εις θάνατον ο αδελφός τον αδελφό και ο πατέρας το τέκνον και θα επαναστατήσουν τα άπιστα παιδιά εναντίον των ευσεβών γονέων και θα τους θανατώσουν.
(1)   Δες Ματθ. ι 21-35 και τις εκεί ερμηνευτικές σημειώσεις. «Έπειτα πάλι προλέγει σε αυτούς το χειρότερο από όλα, ότι δηλαδή δεν θα έχουν ούτε την από την αγάπη παρηγοριά, αφού θα συμβαίνει εμφύλιος πόλεμος, και θα καταπατούνται οι δεσμοί της οικειότητας και συγγένειας» (β).
(2)   Δεν θα συμπεριφερθούν προς αυτούς εχθρικά μόνο οι κυβερνήσεις των λαών, αλλά και θα γίνουν θύματα και ιδιωτικού διωγμού, ο οποίος θα εξαπολυθεί εναντίον τους και από μέλη των δικών τους οικογενειών (γ). «Λέει λοιπόν αυτό, έτσι ώστε αφού το ακούσουν από πριν να ετοιμαστούν και επομένως να υπομείνουν πιο ανάλαφρα το δεινό» (Θφ).

Μαρκ. 13,13 καὶ ἔσεσθε μισούμενοι(1) ὑπὸ πάντων διὰ τὸ ὄνομά μου(2)· ὁ δὲ ὑπομείνας εἰς τέλος(3), οὗτος σωθήσεται.
Μαρκ. 13,13 Και θα είσθε οι μισούμενοι από όλους τους ασεβείς, επειδή θα πιστεύετε στο όνομά μου. Αλλά, εκείνος που θα υπομείνη έως το τέλος της ζωής του, αυτός θα σωθή.
(1)   Η περίφραση έσεσθε μισούμενοι σημαίνει ότι οι μαθητές όχι μόνο θα μισηθούν, αλλά το εναντίον τους μίσος θα είναι συνεχές, κλήρος της καθημερινής τους ζωής (σ).
(2)   Το πρώτο και τελευταίο τους έγκλημα θα είναι το γεγονός, ότι είναι Χριστιανοί. Δες Α΄Πέτρ. δ 16 (σ). «Τριπλός λοιπόν θα είναι ο πόλεμος, ο από τους δικούς τους, ο από τους πλάνους, ο από τους εχθρούς. Αλλά θα είναι μεγαλύτερη η παρηγοριά. Διότι για το όνομά του όλα αυτά θα συμβούν. Το οποίο ακριβώς από μόνο του, είναι ικανό να ανακουφίσει όλες τις συμφορές λόγω των μελλοντικών ελπίδων» (β).
(3)   Η φράση «εις τέλος» λιγότερο πιθανώς αναφέρεται στο τέλος των δοκιμασιών δηλαδή την καταστροφή των Ιεροσολύμων ή την συντέλεια του κόσμου, στο τέλος και την κατάπαυση των δεινών αυτών· πιο σωστό είναι να θεωρήσουμε αυτήν ότι σημαίνει το πλήρες της υπομονής, την υπομονή που δείχνει ο Χριστιανός μέχρι τέλους και όχι μέχρις ορισμένο μόνο χρόνο της ζωής του (σ).
Ακατάβλητη υπομονή κερδίζει το στεφάνι της δόξας, το οποίο θα αποζημιώσει και με το παραπάνω αυτούς που διώχτηκαν και έπαθαν για όλες τις θυσίες τους. Διότι η σωτηρία, την οποία υπόσχεται εδώ ο Χριστός είναι κάτι πολύ περισσότερο από την λύτρωση από τα δεινά και τις συμφορές. Είναι αιώνια ευλογία και χαρά, προς την οποία όσοι προσβλέπουν με βλέμμα πίστης και ελπίδας οπλίζονται στο να προτιμούν τους διωγμούς και τον ίδιο το θάνατο παρά να ζουν την πρόσκαιρη ζωή μέσα σε ανάκτορα μαζί με τους διώκτες τους.

Μαρκ. 13,14 Ὅταν δὲ ἴδητε τὸ βδέλυγμα τῆς ἐρημώσεως(1) τὸ ῥηθὲν ὑπὸ Δανιὴλ τοῦ προφήτου ἑστὼς ὅπου οὐ δεῖ(2) -ὁ ἀναγινώσκων νοείτω(3)- τότε οἱ ἐν τῇ Ἰουδαίᾳ φευγέτωσαν(4) εἰς τὰ ὄρη,
Μαρκ. 13,14  Οταν δε θα ιδήτε το μισητόν και αηδές σίχαμα, που θα επιφέρη την καταστροφήν της Ιερουσαλήμ, όπως έχει προαναγγελθή από τον προφήτην Δανιήλ, να στέκεται εκεί που δεν πρέπει-κάθε ένας που θα διαβάζη αυτά τα λόγια, ας καταλάβη περί τίνος πρόκειται, τότε όσοι είναι εις την Ιουδαίαν, ας φεύγουν εις τα όρη, δια να κρυβούν.
(1)   Βδέλυγμα της ερημώσεως= Βδέλυγμα που προκαλεί την ερήμωση. Η εκφραστική λέξη βδέλυγμα συναντιέται με την ίδια περίπου έννοια και στο Αποκ. ιζ 4,5, κα 27. Στην Π.Δ. χρησιμοποιείται ειδικά για πράγματα που ανήκουν στην λατρεία των ειδώλων (Δευτερ. κθ 17,Ιεζεκ. ζ 20,Γ΄Βασ. ια 5,Δ΄Βασ. ιστ 3). Η φράση «βδέλυγμα της ερημώσεως» συναντιέται δύο φορές στον Δανιήλ (ια 31, ιβ 11, δες και θ 27).
Ότι τα χωρία αυτά του Δανιήλ είχε υπ’ όψη και ο Σωτήρας, φαίνεται από το Ματθ. κδ 15. Κάποιοι είπαν, ότι με αυτό σημαίνονται οι ρωμαϊκές σημαίες, οι οποίες επειδή έφεραν το ομοίωμα του αυτοκράτορα και για αυτό μιας και ήταν αντικείμενα λατρείας από τους Ρωμαίους στρατιώτες, ήταν βδέλυγμα για τους Ιουδαίους· η επέλαση λοιπόν στο ιερό έδαφος της Ιουδαίας των στρατευμάτων αυτών μαζί με τα εμβλήματά τους, που ερήμωνε την χώρα, αποτελούσε το βδέλυγμα της ερημώσεως. Αλλά οι σημαίες οι Ρωμαϊκές βλέπονταν ήδη προ πολλού όχι μόνο στην αγία Γη, αλλά και στην ίδια την Αγία Πόλη (σ).
Αλλά ούτε και η από τα στρατεύματα αυτά βεβήλωση του Ναού μετά την άλωση της Ιερουσαλήμ μπορεί να σημαίνεται, αφού άλλωστε και ο Ναός καταστράφηκε κατά την άλωση, αλλά και η βεβήλωση του Ναού σε αυτήν δεν θα ήταν έγκαιρο σημάδι προειδοποίησης για αυτούς που θα βρίσκονταν στην Ιερουσαλήμ, ώστε να προφθάσουν αυτοί να φύγουν στα όρη. Για αυτό πιο σωστή είναι η ερμηνεία, κατά την οποία το βδέλυγμα της ερημώσεως άρχισε με την εγκατάσταση των σικαρίων (=Οι Σικάριοι είναι ένας όρος που εμφανίζεται, στην αμέσως προηγούμενη δεκαετία από την καταστροφή της Ιερουσαλήμ, στο 70 πΧ, με τούς εβραίους Ζηλωτές, που επιχείρησαν να εκδιώξουν τους Ρωμαίους και τους οπαδούς τους από την  Ιουδαία. Οι Ζηλωτές  κατέφευγαν ακόμα και στη δολοφονία να πετύχουν το στόχο τους.  Έκρυβαν sicae, δηλ.  μαχαίρια, από όπου έλαβαν και το όνομά τους «Σικάριοι». Σε λαϊκές συγκεντρώσεις, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του προσκυνήματος στον Ιερό Όρος, μαχαίρωναν τους εχθρούς τους (Ρωμαίους ή συμπαθούντες),  θρηνώντας επιδεικτικά μετά την πράξη τους για  να διαφεύγουν τον εντοπισμό) στο Ναό και της βεβήλωσής του από αυτούς, και είχε τη συνέχειά του στη προέλαση των ρωμαϊκών στρατευμάτων, την πολιορκία της Ιερουσαλήμ και την καταστροφή του ναού.
(2)   Δηλαδή σε τόπο ιερό, όπου το βέβηλο και μιαρό δεν έχει θέση (δ). Απέρριψαν οι Ιουδαίοι το Χριστό σταυρώνοντάς τον έξω από την πόλη σαν βδέλυγμα, αυτόν, ο οποίος θα γινόταν η σωτηρία τους. Και τώρα ο Θεός έφερε πάνω τους βδέλυγμα, το οποίο θα ήταν η καταστροφή και ερήμωσή τους. Όσο μεγαλύτερη είναι η προσφερόμενη σε εμάς από το Θεό σωτηρία, τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η καταδίκη μας εάν την απορρίψουμε. Και όσο περισσότερο την περιφρονήσουμε, τόσο περισσότερο θα καταπατηθούμε και θα εξουδενωθούμε.
(3)   Παρενθετική πρόταση του Μάρκου στα λόγια του Σωτήρα που αποσκοπεί να διεγείρει ειδικότερα την προσοχή του αναγνώστη στο σημείο αυτό της προφητείας του Κυρίου. Προφανώς βέβαια ο Μάρκος έβλεπε τότε ότι οι αναγνώστες βρίσκονταν κάτω από την σκιά την οποία έριχνε το γεγονός που πλησίαζε,το οποίο ο Κύριος με τα λόγια του αυτά προφήτευσε (γ). Από εδώ έχουμε και κάποια ένδειξη, ότι ο Μάρκος έγραψε το ευαγγέλιό του πριν το 70 μ.Χ., όταν συντελέστηκε η καταστροφή της Ιερουσαλήμ, και μάλιστα πριν ακόμη αρχίσει η πολιορκία της (σ).
Οι προφητείες δεν είναι εξολοκλήρου σαφείς, είναι όμως κατανοητές σε εκείνους, οι οποίοι μελετούν αυτές με προσοχή και ερευνητικό ενδιαφέρον. Κατανοούνται μάλιστα καλύτερα, όταν κατ’ αρχάς συγκρίνονται μεταξύ τους, και τελικά συγκρίνονται με την έκβασή τους. Όσοι διαβάζουν τη Γραφή, ας προσπαθούν να κατανοούν αυτήν. Ανάγνωση της Γραφής χωρίς κατανόησή της, ελάχιστα ωφελεί. Διότι δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ό,τι δεν κατανοούμε.
(4)   «Φεύγετε. Διότι δεν υπάρχει καμία λοιπόν ελπίδα σωτηρίας για σας. Ούτε μπορείτε να σκεφτείτε ότι θα γίνει κάποια μεταβολή τέτοια, όπως έγινε και προηγουμένως στους πολέμους» (β).
Σε καιρούς εσχάτου κινδύνου δεν είναι μόνο επιτρεπτό, αλλά και επιβεβλημένο καθήκον μας να ζητούμε τη διάσωσή μας με όλα τα αγαθά και τίμια μέσα. Και αν ο Θεός ανοίγει πόρτα διαφυγής, πρέπει να διαφύγουμε, διαφορετικά δεν εμπιστευόμαστε τους εαυτούς μας στην πρόνοια του Θεού αλλά εκπειράζουμε το Θεό. Είναι δυνατόν να υπάρξει καιρός, στον οποίο και εκείνοι, οι οποίοι βρίσκονται στην Ιουδαία, όπου ο Θεός είναι γνωστός και είναι μέγα το όνομά του, οφείλουν να φύγουν στα όρη. Και μόνο όταν φεύγουμε τον κίνδυνο, όσο εξαρτάται από εμάς, χωρίς όμως και να παραβιάζουμε οποιοδήποτε καθήκον, μόνο τότε μπορούμε να έχουμε την πεποίθηση, ότι ο Θεός θα προμηθεύσει σε μας καταφυγή και πύργο σωτηρίας.

Μαρκ. 13,15 ὁ δὲ ἐπὶ τοῦ δώματος μὴ καταβάτω εἰς τὴν οἰκίαν μηδὲ εἰσελθέτω ἆραί τι ἐκ τῆς οἰκίας αὐτοῦ(1),
Μαρκ. 13,15 Όποιος ευρίσκεται εις την ταράτσα του σπιτιού του, ας μη κατεβή στο σπίτι και ας μη εισέλθη μέσα εις αυτό, δια να πάρη κάτι.
(1)   «Αυτοί λοιπόν που βρέθηκαν στην Ιουδαία ας φεύγουν και αυτός που είναι στο δώμα ας μην επιστρέψει για τίποτα από αυτά που είναι στο σπίτι. Διότι είναι καλό, αν και με γυμνό το σώμα θα μπορούσε να διασωθεί κάποιος» (Θφ).
Στο δώμα του σπιτιού ανέβαιναν με εξωτερική σκάλα. Κατά τις στιγμές λοιπόν του εσχάτου αυτού κινδύνου κατά την κατάβαση από το δώμα με τη σκάλα αυτή δεν δινόταν καιρός σε αυτόν που έφευγε να μπει στο σπίτι για να πάρει από αυτό κάτι χρήσιμο ή αναγκαίο μαζί του (σ).

Μαρκ. 13,16  καὶ ὁ εἰς τὸν ἀγρὸν ὢν μὴ ἐπιστρεψάτω εἰς τὰ ὀπίσω ἆραι τὸ ἱμάτιον(1) αὐτοῦ.
Μαρκ. 13,16 Και εκείνος που εργάζεται στο χωράφι, ας μη γυρίση πίσω, να πάρη το εξωτερικό του ένδυμα.
(1)   Το ιμάτιο σε ενικό, δηλαδή το ένα και απαραίτητο εξωτερικό ένδυμα για την διανυκτέρευση στο ύπαιθρο και για τη διαμονή στα βουνά.

Μαρκ. 13,17 οὐαὶ δὲ ταῖς ἐν γαστρὶ ἐχούσαις καὶ ταῖς θηλαζούσαις(1) ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις.
Μαρκ. 13,17 Αλλοίμονον δε εις τας εγκύους και εις αυτάς που θα θηλάζουν κατά τας ημέρας εκείνας. Θα τους είναι πολύ δύσκολον να τρέξουν και να σωθούν.
(1)   «Γιατί; Διότι αυτές μεν που έχουν παιδιά, κυριευμένες από τη στοργή προς αυτά, δεν θα μπορέσουν να φύγουν, ενώ οι έγκυες, λόγω του βάρους της κυοφορίας, ούτε αυτές θα διαφύγουν εύκολα» (Θφ). Τέτοια είναι η ματαιότητα των ανθρωπίνων πλασμάτων. Είναι δυνατόν να έλθει καιρός, κατά τον οποίο ό,τι ελκύει περισσότερο την στοργή της ανθρώπινης καρδιάς και αναπαύει περισσότερο από καθετί άλλο τα μητρικά σπλάχνα, να γίνεται βάρος δυσβάστακτο και επικίνδυνο.

Μαρκ. 13,18 προσεύχεσθε δὲ ἵνα μὴ γένηται ἡ φυγὴ ὑμῶν(1) χειμῶνος(2).
Μαρκ. 13,18 Προσεύχεσθε δε να μη γίνη η φυγή σας εις κακοκαιρίαν του χειμώνος.
(1)   Αρκετά από τα μεγαλογράμματα χειρόγραφα παραλείπουν το «ἡ φυγὴ ὑμῶν». Σύμφωνα με την γραφή αυτή είναι σοβαρή και η ερμηνεία: Προσεύχεστε να μη γίνει η καταστροφή σε χειμώνα και όχι η φυγή τους. Ο λόγος που δίνεται στον επόμενο στίχο («…θλίψη τέτοια που δεν έγινε παρόμοια…») δείχνει αυτό (γ).
(2)   «Αν η φυγή γίνει σε χειμώνα, από την δυσκολία του καιρού θα εμποδιστούν αυτοί που θέλουν να φύγουν» (Θφ). Οι ημέρες κατά τον χειμώνα είναι σύντομες και οι δρόμοι κατεστραμμένοι και λασπώδεις, οπότε και η πορεία γίνεται δύσκολη, ιδιαίτερα για ολόκληρες οικογένειες.

Μαρκ. 13,19 ἔσονται(1) γὰρ αἱ ἡμέραι ἐκεῖναι θλῖψις(2), οἵα οὐ γέγονε τοιαύτη ἀπ᾿ ἀρχῆς κτίσεως ἧς ἔκτισεν ὁ Θεὸς ἕως τοῦ νῦν καὶ οὐ μὴ γένηται(3).
Μαρκ. 13,19 Διότι όλες οι ημέρες εκείνες θα είναι θλίψις βαρεία και μεγάλη, ομοία προς την οποίαν δεν έχει γίνει από τότε που έκτισε ο Θεός τον κόσμον έως τώρα και ούτε θα γίνη ποτέ.
(1)   Ο στίχος αποτελεί ελεύθερη παράθεση από το Δανιήλ ιβ 1 (σ)
(2)   Αξιόλογη και η απόδοση της λέξης: παρατεταμένη συμφορά (γ)
(3)   Καθόλου παράδοξο, εάν η καταστροφή των Ιεροσολύμων δεν έχει άλλη όμοιά της στην ιστορία. Η αμαρτία τους υπήρξε η μεγαλύτερη από όσες είδε ποτέ ο κόσμος. Κανένα άλλο έγκλημα δεν φθάνει σε ενοχή και βάρος την σταύρωση του Σωτήρα. Και η ποινή λοιπόν που επιβλήθηκε για αυτό δεν ήταν δυνατόν παρά να είναι χωρίς κάποιο άλλο παράλληλο στην ιστορία. Όσο πλησιέστερα είναι προς το Θεό κάποιος λαός σε προστασία και χάριτες και προνόμια, τόσο μεγαλύτερη και βαρύτερη θα πέσει πάνω του η κατάκριση και καταδίκη, εάν καταχραστεί τα προνόμια και τις δωρεές αυτές.

Μαρκ. 13,20 καὶ εἰ μὴ ἐκολόβωσε(1) Κύριος τὰς ἡμέρας(2), οὐκ ἂν ἐσώθη πᾶσα σάρξ(3)· ἀλλὰ(4) διὰ τοὺς ἐκλεκτοὺς(5) οὓς ἐξελέξατο ἐκολόβωσε(6) τὰς ἡμέρας.
Μαρκ. 13,20 Και εάν ο Κύριος δεν περιώριζε τον αριθμόν των ημερών εκείνων, δεν θα ήτο δυνατόν να σωθή κανένας άνθρωπος. Αλλά προς χάριν των εκλεκτών, που αυτός εξέλεξε και δεν θέλει να ταλαιπωρηθούν πολύ, περιώρισε τας ημέρας εκείνας.
(1)   Το ρήμα χρησιμοποιείται για φυσικό ακρωτηριασμό. Στην Κ.Δ. γίνεται χρήση αυτού μόνο εδώ και στο παράλληλο χωρίο του Ματθαίου με την έννοια του συντομεύω τον χρόνο. Το ρήμα μπήκε σε αόριστο= Η κολόβωση προϋπήρχε στη θεία βουλή (γ). Πριν ακόμη η περίοδος της δοκιμασίας αρχίσει στο σχέδιο του Θεού είχε κολοβωθεί αυτή. «Διότι ο Θεός προγνωρίζοντας ότι από τους Εβραίους πολλοί θα πιστέψουν μετά την άλωση, για αυτό δεν επέτρεψε να αφανιστεί εντελώς το γένος» (Θφ).
(2)   Την περίοδο της δοκιμασίας (σ). Ο αριθμός των ημερών και όχι το μήκος τους κολοβώθηκε (γ). Έκανε τον αριθμό των ημερών λιγότερο, από όσο θα ήταν αυτός εάν καθοριζόταν σύμφωνα με τις αμαρτίες τους· λιγότερο, από όσο σχεδίαζαν οι εχθροί τους, οι οποίοι ήθελαν να τους εξοντώσουν ολοτελώς, εάν ο Θεός, ο οποίος χρησιμοποίησε τους εχθρούς αυτούς για να υπηρετήσουν στη βουλή του, δεν έθετε φραγμούς και όρια στην ορμή τους· λιγότερο από όσο θα φανταζόταν κάποιος, ο οποίος θα έκρινε με βάση ανθρώπινες πιθανότητες.
(3)   «Και αν δεν περιόριζε ο Θεός, δηλαδή αν δεν σταματούσε σύντομα τον πόλεμο των Ρωμαίων, δεν θα σωζόταν καμία σάρκα, δηλαδή δεν θα απέμενε κανείς Ιουδαίος» (Θφ).
(4)   Επαναλαμβάνει τη φράση. Εβραϊκός πλεονασμός, που προσδίδει μεγαλύτερη έμφαση στην ιδέα (σ).
(5)   «Δηλαδή αυτούς από τους Εβραίους που πίστεψαν ή και επρόκειτο ύστερα να πιστεύουν» (Θφ). Στην Π.Δ. η λέξη σημαίνει εκείνους, τους οποίους ο Θεός έθεσε σε ιδιαίτερη σχέση με τον εαυτό του, τον λαό της διαθήκης γενικώς ή τον αληθινό Ισραήλ, ο οποίος ανταποκρίνεται στο σχέδιό του (Ψαλμ. ρδ 6,Ησ. μβ 1,μγ 20,ξε 9).
Εδώ σημαίνει όσους εκλέχτηκαν μέσω της υπακοής του ευαγγελίου ανάμεσα από τον κατά σάρκα Ισραήλ (σ), για να συγκαταριθμηθούν στον νέο Ισραήλ της χάριτος. Σε χρόνους κοινής συμφοράς και ολέθρου ο Θεός φανερώνει την εύνοιά του και την προστασία του στο εκλεκτό κατάλειμμα (υπόλειμμα), που παραμένει πιστό σε αυτόν. Είναι ο πολύτιμος στολισμός του, τον οποίο δεν θα θίξει κανείς· ο ιδιαίτερος θησαυρός του, τον οποίο θα εξασφαλίσει, την ώρα που ο βόρβορος του κόσμου θα εγκαταλειφθεί για λεία και αρπαγή στους λαφυραγωγούς.
(6)   Σε κάθε περίοδο ο Θεός έχει τους εκλεκτούς του, και σε κάθε εποχή για αυτούς κολοβώνει τις ημέρες των δεινών και της δοκιμασίας. Αντί λοιπόν να παραπονιόμαστε ότι τα δεινά μας είναι πολλά και διαρκούν πολύ, ας ευλογούμε το Θεό, διότι για τους εκλεκτούς του δεν άφησε να μας βρουν χειρότερα. Όταν επίσης ο καθένας αποβλέπει στην ενοχή και τις ελλείψεις του, μέσα σε τέτοιες συμφορές θα έχει λόγους και να ευγνωμονεί το Θεό, διότι δεν επιτρέπει η μάστιγα των δεινών να είναι διαρκής, αφού διαρκής είναι και η δυσπείθειά μας. Για τα ελέη και τους οικτιρμούς του Θεού υπάρχουμε ακόμη και δεν έχουμε καταφαγωθεί.

Μαρκ. 13,21 καὶ τότε(1) ἐάν τις ὑμῖν εἴπῃ, ἰδοὺ ὧδε ὁ Χριστός, ἰδοὺ ἐκεῖ, μὴ πιστεύετε.
Μαρκ. 13,21 Και τότε εάν κανείς σας πη• να, εδώ είναι ο Χριστός, η ιδού, εκεί είναι, μη το πιστεύσετε.
(1)   Προστίθεται στην στο στίχο 6 προειδοποίηση για την εμφάνιση ψευδομεσσιών κατά την περίοδο που θα προηγηθεί της καταστροφής. Πρόκειται λοιπόν για νέα εμφάνιση ψευδομεσσιών, που συνοδεύεται τη φορά αυτή με σημεία και τέρατα, για αυτό και ο κίνδυνος από αυτούς για αποπλάνηση παρουσιάζεται μεγάλος (γ).
Όσοι δέχτηκαν το Χριστό δεν παρασύρονται από τις παγίδες οποιουδήποτε αντιχρίστου. Αλλά όσοι τον αρνήθηκαν δίκαια εγκαταλείπονται, για να γίνουν λεία και θύματα ασυνείδητων απατεώνων και ψευδοχρίστων.

Μαρκ. 13,22 ἐγερθήσονται γὰρ ψευδόχριστοι καὶ ψευδοπροφῆται(1) καὶ δώσουσι σημεῖα(2) καὶ τέρατα πρὸς τὸ ἀποπλανᾶν(3), εἰ δυνατόν(4), καὶ τοὺς ἐκλεκτούς.
Μαρκ. 13,22 Διότι θα αναπηδήσουν ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήται και θα κάμουν εμπρός στους ανθρώπους σημεία και τέρατα, σημαδιακά και καταπληκτικά έργα, δια να παρασύρουν εις τας πλάνας των, αν είναι δυνατόν, και αυτούς ακόμη τους εκλεκτούς.
(1)   Όταν το ευαγγέλιο της βασιλείας άρχισε να διαδίδεται, ο σατανάς επιστράτευσε όλες του τις δυνάμεις για να το εξαλείψει, νοθεύσει και πλαστογραφήσει. Και ρίχνει στο μέσο ψευδόχριστους και ψευδοπροφήτες που μιμούνται αγύρτικα τις δυνάμεις και τα θαύματα του αληθινού Χριστού και προφήτου. Ο Θεός όμως επέτρεψε και επιτρέπει αυτό για να δοκιμάσει την ειλικρίνεια των μεν, να αποκαλύψει την υποκρισία των δε, και να προκαλέσει σύγχυση σε εκείνους, οι οποίοι απέρριψαν το Χριστό όταν τους προσφέρθηκε.
(2)   Το σημάδι είναι κάτι που δίνεται για απόδειξη κάποιας αξίωσης που προβάλλεται από αυτόν που δίνει το σημάδι.
(3)   Μπορεί να σημαίνει και το αποτέλεσμα και τον σκοπό, αλλά το ακόλουθο «ει δυνατόν» συνηγορεί μάλλον, ότι πρόκειται για τον σκοπό (γ). Ο Ιώσηπος αναφέρει πόσοι ψευδοπροφήτες φάνηκαν, οι οποίοι έπεισαν τα πλήθη να τους ακολουθήσουν στην έρημο, για να δουν εκεί αυτούς να κάνουν σημεία και τέρατα (σ).
(4)   Αλλά δεν θα είναι δυνατόν να τους αποπλανήσουν. Διότι γνωρίζει ο Κύρος τους δικούς του (Β΄Τιμ. β 19), οι οποίοι θα διατηρήσουν την προς αυτόν πίστη, την ώρα που η πίστη κάποιων άλλων θα χάνεται.

Μαρκ. 13,23 ὑμεῖς δὲ βλέπετε(1)· ἰδοὺ προείρηκα ὑμῖν ἅπαντα(2).
Μαρκ. 13,23 Σεις όμως προσέχετε• ιδού, σας τα προείπα όλα.
(1)   Ο σκοπός των ψευδοπροφητών και ψευδομεσσιών θα είναι να αποπλανήσουν από τον ευθύ δρόμο και αυτούς ακόμη τους εκλεκτούς. Αλλά εσείς που είστε εκλεκτοί προσέχετε. Δεν συγκαταριθμείστε στον απροετοίμαστο όχλο, αλλά έχετε προετοιμαστεί και παιδαγωγηθεί από τον διδάσκαλό σας (γ). Βλέπετε, προσέχετε. Γνώριζε ο Χριστός ότι οι μαθητές του ήταν από τους εκλεκτούς, και όμως λέει σε αυτούς: Βλέπετε. Τον εκλεκτό τον κάνει εκλεκτό η προσοχή και εγρήγορση στις διάφορες περιστάσεις και στους διάφορους κινδύνους. Ο Θεός φυλάσσει τους εκλεκτούς, αλλά εκείνοι είναι εκλεκτοί, οι οποίοι προφυλάσσουν και αυτοί τους εαυτούς τους.
(2)   «Κανείς ας μην προφασίζεται άγνοια, αλλά να ασφαλίζεται από την απάτη αυτών» (β). Σας τα είπα από πριν, ώστε και από πριν να οπλιστείτε. Σας είπα όλα όσα υπήρχε ανάγκη να σας προλεχθούν. Και συνεπώς μη δίνετε προσοχή στους ψευδοπροφήτες, οι οποίοι θα παρουσιάζονται με την αξίωση, ότι είναι σε θέση αυτοί να σας προείπουν περισσότερα από εμένα.

Μαρκ. 13,24 Ἀλλ᾿ ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις(1), μετὰ τὴν θλῖψιν ἐκείνην ὁ ἥλιος σκοτισθήσεται(2), καὶ ἡ σελήνη οὐ δώσει τὸ φέγγος αὐτῆς(3),
Μαρκ. 13,24 Αλλά κατά τας ημέρας εκείνας, ύστερα από την θλίψιν εκείνην, ο ήλιος θα σκοτισθή και η σελήνη δεν θα δώση το φως της.
(1)   «Αφού ολοκλήρωσε τα σχετικά με τα Ιεροσόλυμα, μεταβαίνει λοιπόν στη δική του παρουσία και λέει σε αυτούς τα σημάδια που δεν είναι χρήσιμα σε εκείνους μόνο, αλλά και σε εμάς και τους μετά από εμάς» (β). Μετά τη θλίψη εκείνη θα έλθουν εκείνες οι ημέρες. Συνεπώς το «εκείνην» αναφέρεται σε διαφορετικό γεγονός από εκείνο, στο οποίο αναφέρονται το «εκείναις». Το «εκείνην» αναφέρεται στα γεγονότα, για τα οποία προηγουμένως μίλησε· ενώ το «εκείναις» αναφέρεται στα γεγονότα του εσχάτου καιρού, τα τελευταία από όλα, όπως και στο στίχο 32. Διότι το ερώτημα των μαθητών, στο οποίο ο Κύριος απαντά, συνυπονοεί και το τέλος του κόσμου (b).
Οι μαθητές στην ερώτησή τους που έθεσαν στην αρχή του κεφαλαίου μπέρδεψαν την καταστροφή της Ιερουσαλήμ και το τέλος του κόσμου, παρασυρόμενοι από την πλάνη, κατά την οποία ο ναός θα παρέμενε χωρίς να καταστραφεί για όσο θα υπήρχε κόσμος. Ο Χριστός διορθώνει την πλάνη αυτή και δείχνει ότι το σε εκείνες τις ημέρες τέλος του κόσμου θα συμβεί μετά τη θλίψη εκείνη και δεν θα συμπέσει με αυτήν. Είναι συνηθισμένο στην προφητική γλώσσα να παρουσιάζονται γεγονότα μεγάλα και βέβαια ως κοντινά και στην πόρτα, όχι μόνο για να τονιστεί το μεγαλείο και η βεβαιότητά τους, αλλά και διότι χίλια έτη στα μάτια του Κυρίου είναι σαν την ημέρα τη χθεσινή.
Ο γ. φρονεί, ότι η από τον στίχο αυτόν προφητεία αναφέρεται στην μετά την πτώση της Ιερουσαλήμ έλευση του υιού του ανθρώπου και την παρέμβασή του στην ιστορία των εθνών· στην εγκαθίδρυση της βασιλείας του Θεού μέσω της Εκκλησίας και την από τον ουράνιο θρόνο άσκηση της δύναμης του Μεσσία για περισυλλογή των εκλεκτών, οι οποίοι στις εκάστοτε γενεές θα περιλαμβάνονται. Με άλλα λόγια πρόκειται για γεγονότα, τα οποία θα συντελεστούν κατά την περίοδο, η οποία άρχισε με την αναχώρηση του Ιησού από τον κόσμο και με την ανάληψη στους ουρανούς, όπου ανέλαβε τις εξουσίες και δυνάμεις του αρχιερατικού και βασιλικού του αξιώματος και από όπου παρεμβαίνει κατ’ επανάληψιν στις κρίσεις της ιστορίας του κόσμου, από τις οποίες κρίσεις η καταστροφή της Ιερουσαλήμ είναι η πρώτη.
Τα σχετικά με τον σκοτισμό του ήλιου και την σάλευση των δυνάμεων του ουρανού δέχεται (ο γ.) ως εκφράσεις δανεισμένες από την αποκαλυπτική γλώσσα και αλληγορία, που χρησιμοποιείται συνήθως στα προφητικά βιβλία της Π.Δ. για δήλωση απλώς μεγάλων μεταβολών και κρίσεων στην ιστορία των εθνών ή στο θείο σχέδιο της σωτηρίας, που δεν έχουν σχέση με την καταστροφή του σύμπαντος και την συντέλεια του κόσμου. Δες Ησ. ιγ 10,Ιεζεκ. λβ 7,8, Αμώς η 9,Ιωήλ β 30,31,γ 15. Αλληγορικά επίσης και όχι κατά γράμμα σύμφωνα με αυτόν, πρέπει να εννοηθούν και τα περί ελεύσεως του Υιού του ανθρώπου σε σύννεφα, όπως νοούνται αντίστοιχες εικόνες και φράσεις και στα χωρία Ψαλμ. 96 1-5,Ησ. ιθ 1, Ψαλμ. ιζ 5-16, Δαν. ζ 13. Τα δε σχετικά με την συγκέντρωση των εκλεκτών από τους αγγέλους, τά αναφέρει στα μέσα και τις μεθόδους με τα οποία ο Μεσσίας στους ουρανούς, χρησιμοποιώντας ως λειτουργικά πνεύματα και τους αγγέλους, οδηγεί τους ανθρώπους στην πίστη και την υπακοή του ευαγγελίου.
Εναντίον των εκδοχών αυτών, που έχουν και κάποιες αξιόλογες πλευρές, θα μπορούσε να αντιταχτεί, ότι για την ανύψωση του Χριστού στο θρόνο του και την εγκαθίδρυση της αιώνιας βασιλείας του και την έναρξη της περισυλλογής των εκλεκτών, για τα οποία μιλά ο γ. δεν χρειάστηκε να αναμείνει ο Χριστός την πτώση της Ιερουσαλήμ. Όταν έπεσε η Ιερουσαλήμ η εκκλησία είχε εγκαθιδρυθεί προ πολλού και το ευαγγέλιο είχε κηρυχτεί σε όλο τον κόσμο.
(2)   Κυριολεκτικά αυτά αναφέρονται στις μεγάλες αναστατώσεις και μεταβολές στο σύμπαν που θα συμβούν πριν την δευτέρα παρουσία, από τις οποίες «προσδοκούμε σύμφωνα με το ευαγγέλιό του» να προέλθουν οι καινούργιοι ουρανοί και η καινούργια γη. Προμηνύματα όμως και προτυπώσεις της μεγάλης εκείνης καταστροφής είναι οι κατά τις διάφορες κρίσεις της ιστορίας σημειούμενες μερικότερες ή γενικότερες καταστροφές, που συνοδεύουν την αόρατη επέμβαση της θείας δικαιοσύνης για τιμωρία του κακού και παιδαγωγία της ανθρωπότητας, μία από τις οποίες καταστροφές και μερικές κρίσεις, εξέχουσα και αρκετά διδακτική και παραδειγματική υπήρξε και η καταστροφή του εθνικού και θρησκευτικού κέντρου του Ισραήλ.
(3)   Η σελήνη έχει το φως της από τον ήλιο, εφόσον αυτός θα σκοτιστεί, και η σελήνη θα παύσει να δίνει το φέγγος της.

Μαρκ. 13,25  καὶ οἱ ἀστέρες ἔσονται ἐκ τοῦ οὐρανοῦ πίπτοντες(1), καὶ αἱ δυνάμεις αἱ ἐν τοῖς οὐρανοῖς(2) σαλευθήσονται(3).
Μαρκ. 13,25  Και τα αστέρια θα ξεφεύγουν από τας τροχιάς των και θα πίπτουν από τον ουρανό και αι δυνάμεις που συγκρατούν την αρμονίαν των ουρανών θα σαλευθούν.
(1)   Και οι αστέρες θα χάσουν το φως τους και θα εξαφανιστούν σαν να έπεσαν από τη θέση τους στο στερέωμα, και θα κλονιστεί και θα καταστραφεί ριζικά η ήδη κανονική τροχιά και κίνησή τους.
(2)   Ή, «θα σαλευτούν οι αγγελικές δυνάμεις, δηλαδή θα εκπλαγούν βλέποντας να γίνεται τόσο μεγάλη μεταβολή και τους συνδούλους τους να κρίνονται» (Θφ), «και την οικουμένη όλη να στέκεται σε φοβερό κριτήριο» (β).
Ή, δυνάμεις στους ουρανούς είναι τα ίδια τα ουράνια σώματα γενικώς επειδή βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο αγγελικών δυνάμεων (σ).
(3)   Ή «θα εκπλαγούν» (Θφ), ή θα μετακινηθούν, θα απαλλαχτούν από τη θέση τους οι αγγελικές δυνάμεις, που παραμένουν στα ουράνια σώματα (δ).

Μαρκ. 13,26 καὶ τότε ὄψονται τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου(1) ἐρχόμενον ἐν νεφέλαις(2) μετὰ δυνάμεως πολλῆς καὶ δόξης(3).
Μαρκ. 13,26 Και τότε θα ιδούν τον υιόν του ανθρώπου να έρχεται μέσα εις ολόφωτα νέφη με δύναμιν και δόξαν πολλήν.
(1)   «Και τότε θα δουν τον Κύριο, ως υιό ανθρώπου, δηλαδή με σώμα» (Θφ), «με σώμα να έρχεται, όπως ακριβώς και αναλήφθηκε» (β). «Διότι αυτό που βλέπεται, είναι οπωσδήποτε σώμα. Αλλά παρόλο που έρχεται ενσώματος ως άνθρωπος, αλλά όμως με δύναμη και δόξα πολλή» (Θφ).
(2)   Η κρίση κατά την μεγάλη εκείνη ημέρα θα ανατεθεί στον υιό του ανθρώπου τόσο για τερματισμό και τελείωση, όσο και για ανταμοιβή του έργου του ως Μεσσία και Λυτρωτή που ανέλαβε για χάρη μας. Θα έλθει λοιπόν τότε σε σύννεφα. Σύννεφο πήρε αυτόν, όταν αναλαμβανόταν στον ουρανό και «έτσι θα έλθει με τον ίδιο τρόπο που τον είδαν οι απόστολοι να πορεύεται στον ουρανό» (Πράξ. α 11). «Να έρχεται μαζί με τα σύννεφα» (Αποκ. α 7), «αυτός που επιβαίνει πάνω στα νέφη» (Ψαλμ. ργ 3) και «κάθεται σε σύννεφο λευκό» (Αποκ. ιδ 14). Όταν ο κόσμος καταστράφηκε με νερό, η κρίση ήλθε με τα σύννεφα του ουρανού, διότι άνοιξαν οι πύλες του ουρανού και η γη κατακλύστηκε. Έτσι θα συμβεί και όταν ο κόσμος καταστραφεί με φωτιά. Ο Χριστός προπορευόταν του Ισραήλ με σύννεφο, το οποίο ήταν φωτεινό ταυτόχρονα και σκοτεινό. Τέτοιο θα είναι και το σύννεφο με το οποίο θα έλθει ο Χριστός κατά την μεγάλη ημέρα. Θα διαχύνει φως και χαρά, αλλά και σκοτάδι και τρόμο.
(3)   Θα έλθει με δύναμη και δόξα αντάξια τόσο του μεγαλείου του προσώπου του, όσο και των σκοπών της έλευσής του. Ότι η Παρουσία και η δεύτερη έλευση παρουσιάζεται στην Κ.Δ. ως αντικειμενικό και πραγματικό γεγονός, που θα συμβεί στο μέλλον, φαίνεται σαφώς και ξεχωριστά από διάφορα χωρία της. Δες Ματθ. κδ 3,37,39, Α Θεσ. γ 13,δ 15,ε 23,Β΄Θεσ. β 1,Ιακ. ε 7 και λοιπά (σ).

Μαρκ. 13,27  καὶ τότε ἀποστελεῖ τοὺς ἀγγέλους αὐτοῦ(1) καὶ ἐπισυνάξει τοὺς ἐκλεκτοὺς(2) αὐτοῦ(3) ἐκ τῶν τεσσάρων ἀνέμων, ἀπ᾿ ἄκρου τῆς γῆς ἕως ἄκρου(4) τοῦ οὐρανοῦ.
Μαρκ. 13,27 Και τότε θα στείλη τους αγγέλους του και θα περιμαζεύση τους εκλεκτούς του από τα τέσσαρα σημεία του ορίζοντος, από το ένα άκρον της γης έως το άλλο άκρον του ουρανού.
(1)   «Βλέπεις ότι και ο Υιός στέλνει τους αγγέλους, όπως ακριβώς και ο Πατέρας; Πού είναι λοιπόν αυτοί που λένε ότι δεν είναι ίσος με τον Θεό και Πατέρα;» (Θφ).
«Διότι λέγοντας ότι θα στείλει τους αγγέλους του ο υιός του ανθρώπου, έδειξε ότι είναι Θεός ο υιός του ανθρώπου. Διότι είναι του Θεού οι άγγελοι και το να τους στέλνει είναι γνώρισμα του Θεού» (β).
(2)   «Θα έλθουν οι άγγελοι μαζεύοντας τους εκλεκτούς, έτσι ώστε αφού αρπαχτούν με τα σύννεφα, να συναντήσουν τον Κύριο» (Θφ).
(3)   Οι εκλεκτοί ήδη παρουσιάζονται ως εκλεκτοί δικοί του, εκλεκτοί του υιού του ανθρώπου. Η ημέρα της επανόδου θα είναι και ημέρα συγκέντρωσης όλων των δικών του και ημέρα φανερώσεως της βασιλείας του. Δες Β΄Θεσ. β 1(σ).
(4)   Με πιο ποιητικό τρόπο εικονίζονται οι εσχατιές της γης ως άκρο γης και συγχρόνως ως άκρο ουρανού, διότι φαίνεται, ότι εφάπτεται σε αυτές η γη με τον ουρανό. Επομένως το απ’ άκρου γης πρέπει να εξηγηθεί: από κάποιο οποιοδήποτε άκρο της γης μέχρι άλλο αντίθετο άκρο του ουρανού, δηλαδή θα μαζέψει όλους ανεξαιρέτως (δ).
Οι εκλεκτοί του Θεού είναι διασκορπισμένοι (Ιω. ια 52). Υπάρχουν πολλοί ή λίγοι σε όλα τα μέρη, σε όλα τα έθνη ως τμήματα σωτήριας ζύμης σε όλο το φύραμα του κόσμου. Αλλά όταν η ημέρα εκείνη της συγκέντρωσης έλθει, δεν θα λείψει ούτε ένας από αυτούς. Η απόσταση του τόπου δεν θα αφήσει κανέναν έξω από τον ουρανό, αφού και τώρα η αγάπη εξουδετερώνει τις αποστάσεις του τόπου και του χρόνου που τους χωρίζουν. Θα μαζευτούν από όλα τα μέρη τα πιο απομακρυσμένα από τον τόπο, όπου το βήμα του Χριστού θα στηθεί. Τόσο εύκολα, τόσο γρήγορα, τόσο άνετα η μεταφορά τους και το μάζεμά τους θα γίνει, ώστε κανείς από αυτούς δεν θα είναι δύσκολο να μεταφερθεί.

Μαρκ. 13,28  Ἀπὸ δὲ τῆς συκῆς μάθετε τὴν παραβολήν(1). ὅταν αὐτῆς ὁ κλάδος ἤδη γένηται ἁπαλὸς(2) καὶ ἐκφύῃ τὰ φύλλα, γινώσκετε ὅτι ἐγγὺς τὸ θέρος ἐστίν·
Μαρκ. 13,28 Από δε την συκιά μάθετε την παρωμοίωσιν, που θα σας πω. Οταν το κλωνάρι της γίνη απαλό και βγουν τα φύλλα, γνωρίζετε ότι πλησιάζει το θέρος.
(1)   Η παραβολή εδώ είναι μία από τις μερικές παραβολές κατώτερης τάξης, οι οποίες προβάλλονται ως διευκρίνιση ή ως αναλογίες (σ)·= την διευκρίνιση ή αναλογία, η οποία πρέπει να βγει ως συμπέρασμα από το δένδρο της συκιάς (γ).
(2)   Όταν ο χυμός που χύνεται μέσα στο κλαδί κάνει αυτό μαλακό. Η απαλότητα και μαλακότητα αυτή είναι εμφανέστερη στο νέο τμήμα κάθε κλαδιού που παράγεται την άνοιξη από την εισροή του χυμού, από το οποίο και φυτρώνουν τα νέα φύλλα. Δες Ματθ. κδ 32-35, με τους οποίους ταυτίζονται πλήρως οι στίχοι 28-31.

Μαρκ. 13,29 οὕτω καὶ ὑμεῖς(1), ὅταν ἴδητε ταῦτα γινόμενα, γινώσκετε ὅτι ἐγγύς ἐστιν ἐπὶ θύραις(2).
Μαρκ. 13,29 Ετσι και σεις, όταν θα ιδήτε όλα αυτά να πραγματοποιούνται, εννοήσατε ότι είναι κοντά, ότι έφθασε πλέον εις την θύραν και θα πραγματοποιηθή η κρίσις του Θεού.
(1)   Με έμφαση που διακρίνει τον περιορισμένο κύκλο των μαθητών, που υπονοείται από το ὑμεῖς(=εσείς), από τους υπόλοιπους.
(2)   Συνηθισμένη εικονική έκφραση που σημαίνει την άμεση εγγύτητα.

Μαρκ. 13,30 ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι οὐ μὴ παρέλθῃ ἡ γενεὰ(1) αὕτη μέχρις οὗ πάντα ταῦτα(2) γένηται(3).
Μαρκ. 13,30 Σας βεβαιώνω, ότι δεν θα περάση η γενεά αυτή, μέχρις ότου έλθουν όλα όσα σας προείπα.
(1)   Η λέξη χρησιμοποιείται από τον Ιησού πάντοτε για δήλωση ανθρώπων συγχρόνων· για το σύνολο των τότε ζωντανών ανθρώπων.
(2)   «Τα σχετικά με τα Ιεροσόλυμα, με τους πολέμους, τα όσα ειπώθηκαν προηγουμένως, τα οποία είπε ότι θα συμβούν μέχρι την παρουσία του» (β)· για τα οποία στο στίχο 4 από τους μαθητές με την ερώτησή τους ζητήθηκε απάντηση. Όχι όλα όσα περιέλαβε ο Κύριος στην απάντησή του αυτή, αλλά όλα όσα είπε για την καταστροφή του ναού και της Ιερουσαλήμ (σ).
(3)   Αυτά ειπώθηκαν γύρω στο 30 μ.Χ. και πραγματοποιήθηκαν το 70 μ.Χ.

Μαρκ. 13,31 ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ παρελεύσονται(1), οἱ δὲ ἐμοὶ λόγοι(2) οὐ μὴ παρελεύσονται(3).
Μαρκ. 13,31 Ο ουρανός και η γη θα περάσουν, οι λόγοι μου όμως δεν θα περάσουν.
(1)   «Πιο πριν δηλαδή τα ακίνητα αυτά στοιχεία, ο ουρανός και η γη θα εκλείψουν, παρά τα δικά μου λόγια θα ξεπέσουν σε κάτι. Διότι όλα όσα είπα θα γίνουν» (Θφ).
«Από εδώ δείχνει έμμεσα ότι είναι ταυτόχρονα και ο δημιουργός του παντός. Επειδή δηλαδή μίλησε για τη συντέλεια… για αυτό έφερε στη μέση τον ουρανό και τη γη, δείχνοντας με πολλή εξουσία για τον εαυτό του ότι είναι ο δεσπότης του παντός» (β).
(2)   Εδώ εννοούνται τα λόγια που ειπώθηκαν για την καταστροφή του Ναού και της Ιερουσαλήμ και το τέλος του κόσμου, και ιδιαίτερα η στον προηγούμενο στίχο διαβεβαίωση, σύμφωνα με την οποία δεν θα περάσει η γενιά αυτή μέχρις ότου γίνουν όλα.
(3)   Μπορούμε να οικοδομούμε με μεγαλύτερη πεποίθηση πάνω στο λόγο του Θεού παρά στους στύλους του ουρανού ή στα ισχυρά θεμέλια της γης. Διότι όταν αυτά θα σείονται και θα καταρρέουν, ο λόγος του Χριστού θα παραμένει ισχυρός και απαρασάλευτος. Η εκπλήρωση των προφητειών αυτών είναι δυνατόν να φανεί ότι αργεί, και να παρεμβάλλονται επίσης και γεγονότα που εκ πρώτης όψεως δεν συμφωνούν με αυτήν. Κανείς όμως για αυτό ας μη σκεφτεί, ότι ο λόγος του Χριστού εξέπεσε και διαψεύστηκε.
Παρόλο που δεν εκπληρώθηκε είτε κατά τον χρόνο είτε κατά τον τρόπο, τον οποίο εμείς καθορίζουμε, όμως κατά τον από τον Θεό ορισμένο χρόνο, ο οποίος είναι ο καλύτερος καιρός, και κατά τον από τον Θεό εκλεγμένο τρόπο, ο οποίος είναι και ο άριστος, οπωσδήποτε θα εκπληρωθούν και θα πραγματοποιηθούν. «Στον αιώνα, Κύριε, ο λόγος σου διαμένει, σε γενεά και γενεά η αλήθειά σου» (Ψαλμ. ριη 89).

Μαρκ. 13,32 Περὶ δὲ τῆς ἡμέρας ἐκείνης ἢ τῆς ὥρας οὐδεὶς οἶδεν(1), οὐδὲ οἱ ἄγγελοι(2) ἐν οὐρανῷ, οὐδὲ ὁ υἱός(3), εἰ μὴ ὁ πατήρ.
Μαρκ. 13,32 Ως προς δε την ημέραν εκείνην η την ώραν, κανείς δεν γνωρίζει ακριβώς ούτε οι άγγελοι που είναι στον ουρανόν ούτε ο Υιός, ειμή μόνον ο Πατήρ.
(1)   Τον ακριβή χρόνο, κατά τον οποίο θα συμβεί η συντέλεια του κόσμου, κανείς δεν τον γνωρίζει. Φυλάχτηκε αυτός κρυμμένος από τον Πατέρα, διότι αυτό είναι ένα από εκείνα, τα οποία ο Πατέρας «έβαλε στη δική του εξουσία» (Πραξ. α 7).
(2)   Η γνώση των αγγέλων αν και ευρεία, δεν είναι απεριόριστη (Εφεσ. γ 10,Α΄Πέτρ. α 12)(σ). «Με το να πει μεν ότι ούτε οι άγγελοι, τους έκλεισε το στόμα, ώστε να μη ζητούν να μάθουν, αυτό το οποίο εκείνοι δεν ξέρουν· με το να πει από την άλλη ούτε ο Υιός, εμποδίζει όχι μόνο να μάθουν αλλά και να ζητήσουν» (β).
(3)   Πολλές προτάθηκαν ερμηνείες: Η πιο σοβαρή: Λέχθηκε αυτό όχι απόλυτα, αλλά αναφορικά με την ανθρώπινη φύση του Χριστού, τόσο μάλλον όσο και στο χωρίο αυτό, βάζει τον εαυτό του ως άνθρωπο πάνω από τους αγγέλους (b).
Με άλλα λόγια «Ως μεν Λόγος γνωρίζει, ως άνθρωπος όμως αγνοεί· διότι του ανθρώπου είναι χαρακτηριστικό το να αγνοεί… Δεν είπε «Ούτε ο Υιός του Θεού γνωρίζει», για να μην φαίνεται η θεότητα ότι αγνοεί, αλλά απλώς είπε «Ούτε ο Υιός», ώστε η άγνοια να είναι στον Υιό που γεννήθηκε από ανθρώπους. Για αυτό και μιλώντας για τους αγγέλους, δεν είπε συνεχίζοντας, ότι ούτε το Άγιο Πνεύμα γνωρίζει, αλλά σιώπησε, δείχνοντας και τα δύο αυτά, ότι δηλαδή εάν το Πνεύμα γνωρίζει, πολύ περισσότερο ο Λόγος, εφ’ όσον είναι Λόγος, γνωρίζει, από τον οποίο (Λόγο) λαμβάνει και το Πνεύμα, και ότι με το να μη μιλήσει για το Άγιο Πνεύμα, φανέρωσε ότι όσον αφορά την ανθρώπινη φύση του έλεγε, ούτε ο Υιός» (Α).
Ως Λόγος όμως γνωρίζει. «Διότι πώς θα αγνοούσε την ημέρα, αν όλα έγιναν από αυτόν και χωρίς αυτόν δεν έγινε τίποτα (Ιω. α 3); Διότι αυτός που δημιούργησε τους αιώνες είναι προφανές ότι δημιούργησε και τους χρόνους· αν όμως τους χρόνους, και την ημέρα. Πώς λοιπόν αγνοεί αυτήν που δημιούργησε;» (β).
«Διότι καθ’ όσον μεν θεωρείται άνθρωπος όπως εμείς, δεν θα μπορούσε να ξέρει αυτά που είναι στον Πατέρα· καθ’ όσον όμως είναι από τη φύση του Θεός και προέρχεται από αυτόν, γνωρίζει οπωσδήποτε και την έσχατη ημέρα, έστω και αν λέει ότι δεν γνωρίζει λόγω της ανθρώπινης φύσης του» (Κ).
«Δεν είναι άρα του Θεού Λόγου η άγνοια, αλλά της μορφής του δούλου, η οποία εκείνο τον καιρό τόσα ήξερε, όσα του αποκάλυψε η θεότητα που κατοικούσε μέσα του» (Κ).
Αξιοσημείωτη και η εκδοχή σε σχέση με τη θεία φύση του Κυρίου που εκφράστηκε ως ακολούθως. «Ούτε ο Υιός θα γνώριζε εάν δεν είχε γνωρίσει ο Πατέρας· δηλαδή η αιτία του ότι ο Υιός γνωρίζει προέρχεται από τον Πατέρα…Η έννοια λοιπόν του χωρίου του Μάρκου είναι η εξής· Για την ημέρα εκείνη ή ώρα κανείς δεν γνωρίζει, ούτε οι άγγελοι του Θεού, αλλά ούτε και ο Υιός θα γνώριζε, εάν δεν γνώριζε ο Πατέρας· διότι από τον Πατέρα είχε δοθεί σε αυτόν η γνώση ήδη εξ’ αρχής». «Ούτε ο υιός γνωρίζει, αν δεν γνωρίζει ο πατέρας. Επειδή όμως γνωρίζει ο Πατέρας, γνωρίζει άρα και ο υιός. Διότι εγώ, λέει, και ο Πατέρας είμαστε ένα» (Ζμ).
«Επειδή γνωρίζει ο Πατέρας, και ο Υιός εννοείται ότι γνωρίζει, η σοφία του Πατέρα, η οποία έχει όλα τα του Πατέρα εκτός από το να είναι αυτό το ίδιο, δηλαδή Πατέρας» (β).
Αρκετά έξυπνη και η επόμενη: «Θέλοντας ο Κύριος να εμποδίσει τους μαθητές από το να ρωτάνε για την ημέρα εκείνη και την ώρα, λέει, ότι ούτε οι άγγελοι, ούτε ο υιός γνωρίζει. Διότι αν έλεγε ότι Γνωρίζω μεν, αλλά δεν θέλω να σας αποκαλύψω, θα τους λυπούσε. Τώρα όμως ενεργεί σοφότερα και εμποδίζει αυτούς τελείως από το να ζητούν να μάθουν και να τον ενοχλούν, με το να πει ότι Ούτε οι άγγελοι, ούτε εγώ γνωρίζω. Από ένα παράδειγμα λοιπόν θα κατανοήσεις το λεγόμενο. Πολλές φορές μικρά παιδιά βλέπουν τους πατέρες τους να κρατούν κάτι στα χέρια, και ζητούν αυτό. Οι πατέρες όμως δεν θέλουν να το δώσουν. Επειδή όμως τα παιδιά κλαίνε μιας και δεν παίρνουν, στο τέλος λοιπόν οι πατέρες κρύβουν εκείνο που κρατούν, και δείχνοντας τα χέρια άδεια στα παιδιά, τα σταματούν από το κλάμα. Έτσι και ο Κύριος, συμπεριφερόμενος σαν σε παιδιά στους Αποστόλους, απέκρυψε την ημέρα. Διότι αν έλεγε ότι γνωρίζω μεν, αλλά δεν λέω, θα λυπούνταν, επειδή δεν θα μάθαιναν από αυτόν» (Θφ).
Η ερμηνεία αυτή συγκρούεται κάπως με την απόλυτη ειλικρίνεια και φιλαλήθεια του Κυρίου. Υπέρ της πρώτης ερμηνείας συνηγορεί και το ότι ιδιαίτερα στο ευαγγέλιο αυτό παρουσιάζεται η όλη θρησκευτική και ηθική ζωή του Ιησού κάτω από τους ανθρώπινους όρους εξάρτησης από τον Θεό ως Πατέρα του. Ο περιορισμός λοιπόν στη γνώση ήταν μόνο ένα μέρος του μεγαλύτερου περιορισμού και της κένωσης, τα οποία υπονοεί η ενανθρώπηση του Λόγου. Εξαιτίας αυτού λοιπόν υποτάχτηκε ο Κύριος και στους συνηθισμένους νόμους της αύξησης -της φυσικής, διανοητικής και ηθικής- για την οποία μιλά η Κ.Δ. (Λουκ β 40,52,Εβρ. ε 8).
Σε αυτού του είδους λοιπόν την άγνοια, που αποδίδεται στον Κύριο, δεν υπάρχει τίποτα το ασυμβίβαστο με την απόλυτη αναμαρτησία του. Υπάρχει πλήθος πραγμάτων αδιάφορων ηθικά, η γνώση ή η άγνοια των οποίων ούτε καλύτερους ούτε χειρότερους μας κάνει από ηθική άποψη. Το να υποκείμεθα λοιπόν σε μια τέτοια άγνοια, είναι όρος φύσης πλήρως ανθρώπινης (σ).

Μαρκ. 13,33 Βλέπετε(1), ἀγρυπνεῖτε(2) καὶ προσεύχεσθε· οὐκ οἴδατε(3) γὰρ πότε ὁ καιρός ἐστιν(4).
Μαρκ. 13,33 Προσέχετε, αγρυπνείτε και προσεύχεσθε• διότι δεν γνωρίζετε πότε είναι καιρός της παρουσίας του Κυρίου.
(1)   Οι μαθητές αγνοούν την ημέρα και την ώρα. Η άγνοια όμως αυτή έχει πνευματική χρησιμότητα. Θα έπρεπε να είναι κεντρί για άγρυπνη προσοχή και για φιλόπονη άσκηση και καλλιέργεια της διάνοιας, για να γίνει αυτή έτοιμη για υποδοχή του Κυρίου, οποτεδήποτε έλθει (σ).
«Με τρόπο που μας συμφέρει πολύ απέκρυψε ο Θεός την συντέλεια της ζωής είτε την καθολική είτε του καθενός μας, έτσι ώστε, μιας και είναι άδηλο το τέλος, να αγωνιζόμαστε πάντοτε, προσδοκώντας αυτό και φοβούμενοι μήπως έλθει ενώ είμαστε ανέτοιμοι» (Θφ).
(2)   «Εγρήγορση και αγρύπνια να εννοήσεις όχι μόνο την εγκράτεια του ύπνου, αλλά και την κάθε είδους προσοχή και επαγρύπνηση» (Ζμ). Η λέξη αγρυπνώ χρησιμοποιείται αναφορικά τόσο με την εργασία όσο και με την προσευχή. Δες Εβρ. ιγ 17,Εφες. στ 18 (σ)
(3)   «Δεν είπε δεν γνωρίζω, αλλά δεν γνωρίζετε» (β).
(4)   Αγνοούμε την ώρα του θανάτου μας. Μπορούμε να γνωρίζουμε, ότι λίγος ακόμη χρόνος ζωής μάς απομένει, ότι ο καιρός της αναλύσεώς μας έφτασε (Β΄Τιμ. δ 6). Δεν μπορούμε όμως να γνωρίζουμε, πόσο λίγο χρόνο θα ζήσουμε ακόμη, διότι μπορεί να είναι και λιγότερος από όσο φανταζόμαστε. Πολύ δε περισσότερο αγνοούμε τον χρόνο τον ορισμένο για την καθολική κρίση. Και για τα δύο κρατούμαστε σε αβεβαιότητα, ώστε κάθε ημέρα να περιμένουμε αυτόν.

Μαρκ. 13,34 ὡς ἄνθρωπος(1) ἀπόδημος(2), ἀφεὶς τὴν οἰκίαν αὐτοῦ, καὶ δοὺς τοῖς δούλοις(3) αὐτοῦ τὴν ἐξουσίαν, καὶ ἑκάστῳ τὸ ἔργον αὐτοῦ, καὶ τῷ θυρωρῷ(4) ἐνετείλατο ἵνα γρηγορῇ.
Μαρκ. 13,34 Και δια να ενοήσετε καλύτερον, θα συμβή κάτι ανάλογον με ένα ξενητεμένον άνθρωπον, ο οποίος αφήκε το σπίτι του, εξουσιοδότησε τους δούλους του να το χρησιμοποιούν και στον θυρωρόν έδωσε την εντολήν να είναι άγρυπνος και να περιμένη.
(1)   «Η πρόταση είναι ελλειπτική. Διότι λείπει το «θα είναι». Λέει λοιπόν ότι θα είναι σαν άνθρωπος που ξενιτεύεται» (Ζ).
(2)   =έκδημος, δηλαδή το αντίθετο του ένδημος· αυτός που είναι μακριά από το σπίτι του (δ). Έχουμε εδώ παραβολή μερική, όπως και αυτή στο στίχο 28 από το δέντρο της συκιάς, και με αυτήν παρουσιάζεται πιο ζωηρά η ανάγκη της εγρήγορσης και προσοχής (σ).
«Αυτό εδώ το παράδειγμα αναφέρεται στο Χριστό και τους Χριστιανούς… όπου άνθρωπο μεν υποδηλώνει τον εαυτό του, όπως ειπώθηκε σε πολλές παραβολές, και αποδημία εννοεί την ανάληψη στους ουρανούς· σπίτι του τον παρόντα κόσμο και δούλους του τους Χριστιανούς και το έργο του καθενός είναι η φύλαξη των εντολών του και η εργασία των αρετών» (Ζ).
Στον οικοδεσπότη πρέπει να δούμε τον ίδιο τον Ιησού, που εγκαταλείπει την επίγεια σκηνή της δράσης του και επανέρχεται αργότερα στη γη μετά από ακαθόριστο διάστημα χρόνου (σ).
(3)   Όχι σε έναν αλλά σε όλους τους δούλους μαζί, όπως φαίνεται και από την αντίθεση που υπάρχει στην ακόλουθη λέξη ἑκάστῳ (=στον καθένα)(b).
(4)   Ως προς την ειδική έμφαση στο έργο του θυρωρού ως φύλακα του όλου σπιτιού, αυτή δεν μπορεί να σημαίνει κάτι άλλο παρά τις διάφορες διακονίες και έργα, που έχουν εμπιστευτεί στους δούλους ή μαθητές του καθενός, κάποιοι από τους οποίους πήραν την εντολή και το έργο του φύλακα και φρουρού (σ).

Μαρκ. 13,35 γρηγορεῖτε οὖν(1)· οὐκ οἴδατε γὰρ πότε ὁ κύριος τῆς οἰκίας ἔρχεται, ὀψὲ ἢ μεσονυκτίου ἢ ἀλεκτοροφωνίας ἢ πρωΐ(2)·
Μαρκ. 13,35 Αγρυπνείτε λοιπόν και προσέχετε, διότι δεν γνωρίζετε πότε ο κύριος του σπιτιού έρχεται, αργά το βραδύ η το μεσονύκτιον η τα χαράματα, όταν θα λαλούν οι πετεινοί η το πρωϊ.
(1)   Η εγρήγορση, το θεμέλιο όλων των καθηκόντων, επιβάλλεται όχι μόνο στον θυρωρό, αλλά και σε όλους τους δούλους (b). Ο πληθυντικός αυτό δηλώνει. Το γρηγορώ υπονοεί όχι μόνο το πιστεύω ότι ο Κύριός μας θα έλθει, αλλά και το ποθώ να έλθει ο Κύριος. Υπονοεί το να σκεφτόμαστε συχνά την έλευσή του και να έχουμε τα βλέμματά μας στραμμένα σε αυτήν σαν να πρόκειται να πραγματοποιηθεί από στιγμή σε στιγμή. Γρηγορώ για την έλευση του Χριστού σημαίνει να διατηρούμε πάντοτε τη διάθεση εκείνη της χάριτος και την ετοιμότητα της διάνοιας, στην οποία θα θέλαμε, όταν ο Κύριος έλθει, να μας βρει.
(2)   Σημαίνονται οι 4 φυλακές της νύχτας (από τις 6 μ.μ.-6 π.μ.) κατά την ρωμαϊκή διαίρεσή της (γ). Δηλαδή το βράδυ, που σημαίνει νωρίς το βράδυ  ή τα μεσάνυχτα ή την ώρα που λαλούν οι πετεινοί δηλαδή σε όρθρο βαθύ (δηλ. στις 3 π.μ.) ή το πρωί αμέσως με την ανατολή του ηλίου (δ).
Αυτό εφαρμόζεται κατά την έλευση του Κυρίου σε μας ιδιαίτερα μεν κατά το θάνατό μας, και έπειτα και κατά τη γενική κρίση. Ο παρών καιρός της ζωής μας είναι σκοτεινή νύχτα συγκρινόμενος με το φως και την λαμπρότητα της άλλης ζωής. Δεν γνωρίζουμε σε ποια φυλακή της νύχτας ο Κύριος θα έλθει σε μας. Θα έλθει όταν θα είμαστε ακόμη νέοι ή κατά την μέση ηλικία ή όταν θα είμαστε γέροντες; Αμέσως με το που γεννιόμαστε, αρχίζουμε να βαδίζουμε προς τον τάφο και τίποτα άλλο δεν μπορούμε να αναμένουμε βεβαιότερο από το θάνατό μας.

Μαρκ. 13,36 μὴ ἐλθὼν ἐξαίφνης εὕρῃ(1) ὑμᾶς καθεύδοντας(2).
Μαρκ. 13,36 Αγρυπνείτε, μήπως τυχόν έλθη αιφνιδίως και σας εύρη να κοιμάσθε.
(1)   Η πρόταση εξαρτάται από το γρηγορείτε που εξυπακούεται από τον προηγούμενο στίχο.
(2)   Το «καθεύδοντας» εδώ= να αμελείτε τα αγαθά έργα (δ). Η μεγάλη μας φροντίδα πρέπει να είναι, μήπως, όταν ο Κύριος έλθει, μας βρει κοιμισμένους, επαναπαυόμενους στους εαυτούς μας, απρόσεκτους και ράθυμους στην εργασία των καθηκόντων, να δουλεύουμε στη σωματική άνεση και να μην σκεφτόμαστε την έλευσή του. Η έλευσή του τότε θα είναι αιφνίδια και απροσδόκητη για μας. Θα είναι τρομερή έκπληξη για τους αμέριμνους και κοιμισμένους, διότι θα έλθει για αυτούς σαν κλέπτης τη νύχτα.

Μαρκ. 13,37 ἃ δὲ ὑμῖν λέγω, πᾶσι(1) λέγω· γρηγορεῖτε(2).
Μαρκ. 13,37 Αυτά δε που λέγω εις σας, τα λέγω εις όλους. Γρηγορείτε.
(1)   «Σε όλους τους Χριστιανούς μέχρι την παγκόσμια συντέλεια» (Ζ). Ό,τι ο Ιησούς είπε προηγουμένως, εφαρμοζόταν ειδικότερα στους Αποστόλους, των οποίων τα καθήκοντα, όπως το του θυρωρού, απαιτούσαν ειδική επαγρύπνηση. Αλλά στη βασιλεία του Θεού η επαγρύπνηση και εγρήγορση αυτή επιβάλλεται σε όλους, παρόλο που ζητείται αυτή ειδικότερα από αυτούς που τους έχουν εμπιστευτεί ιδιαίτερα έργα (γ).
(2)   «Το φώναξε ξανά αυτό δίνοντας έντονη μαρτυρία» (Ζ).

ΤΟ ΤΕΛΟΣ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ ΣΤΟ ΚΑΤΑ ΛΟΥΚΑΝ

(Αποσπάσματα από τα ερμηνευτικά Υπομνήματα στα Ευαγγέλια του Π.Ν. Τρεμπέλα.
Τα αποσπάσματα μεταφράστηκαν και μεταγλωττίστηκαν στη δημοτική γλώσσα από τον π. Νικόλαο Πουλάδα)

Γ.  Η ΠΕΡΙΚΟΠΗ ΤΟΥ ΛΟΥΚΑ  κζ 20-37 και κα 5-36
Υπόμνημα στο κατά Λουκάν, Π.Ν.Τρεμπέλα σελ. 499-508 και 574-589 εκδόσεις «ο Σωτήρ» μεταφρασμένο & μεταγλωττισμένο στη δημοτική γλώσσα!

ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
(Πατέρες της Εκκλησίας & Εκκλησιαστικοί συγγραφείς)
Α = Αθανάσιος ο Μέγας             Θφ = Θεοφύλακτος
Β = Βασίλειος ο Μέγας               Κ = Κύριλλος Αλεξανδρείας
Ε = Ευσέβιος Καισαρείας            Σγ = Σεβηριανός
Ζ = Ζιγαβηνός                          Χ = Χρυσόστομος Ιωάννης
Η = Ησύχιος                             Ω = Ωριγένης

(Σύγχρονοι θεολόγοι ερμηνευτές)
F. Godet, Commentaire sur l’ Evangile de S. Luc 1888 (σημειώνεται με το g).
M.J. Lagrange.   Evangile selon s. Luc, Deuxieme edition      Paris 1921 (σημειώνεται με το L).
Alf. Plummer.   A critical and exegetical commentary on the Gospel according to S. Luc, Fifth edition (1928) (σημειώνεται με το p).
J.A. Bengel      Gnomon of the N.T. Testament translated by A. Fausset. Τόμ. II (σημειώνεται με το b)
J. Owen, A Commentary on the Gospel of Luc, New York 1864 (σημειώνεται με το ο).
Ν. Δαμαλά  Ερμηνεία εις την Κ.Δ. τόμ. Β και Γ. Αθηναι 1892. (σημειώνεται με το δ)


ΚΕΙΜΕΝΟ & ΕΡΜΗΝΕΙΑ.
Οι αριθμοί στις λέξεις του αρχαίου κειμένου παραπέμπουν στην αντίστοιχη ερμηνεία και ανάλυσή τους

Λουκ. 17,20 Ἐπερωτηθεὶς δὲ ὑπὸ τῶν Φαρισαίων(1) πότε ἔρχεται ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ(2), ἀπεκρίθη αὐτοῖς καὶ εἶπεν· οὐκ ἔρχεται ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ μετὰ παρατηρήσεως(3),
Λουκ. 17,20 Οταν δε κάποιος από τους Φαρισαίους τον ηρώτησε, πότε έρχεται η βασιλεία του Θεού, απεκρίθη εις αυτούς και είπεν• “η βασιλεία του Θεού δεν έρχεται με εξωτερικήν πομπήν και εντυπωσιακά γεγονότα, ώστε να προκαλή την προσοχήν και παρατήρησιν των ανθρώπων.
(1)   Είναι γνωστό με ποια ανυπομονησία ανέμεναν οι Φαρισαίοι την εμφάνιση της βασιλείας του Μεσσία. Φυσικό λοιπόν ήταν να θέλουν να μάθουν την γνώμη του Ιησού για αυτό. Αναμφίβολα θα δοκίμαζαν μεγάλη χαρά, εάν τον έφερναν σε δύσκολη θέση με το ερώτημά τους αυτό ή αν του αποσπούσαν πλανημένη ή οπωσδήποτε υποκείμενη σε επίκριση γνώμη (g).
(2)   Εφόσον καμία καθορισμένη χρονολογία δεν παρεχόταν στη Γραφή, έπρεπε λοιπόν να παρακολουθούν και να παρατηρούν τα σημεία των καιρών (L). Η ερώτηση που ήδη θέτουν φανερώνει, ότι η βασιλεία αυτή κατά τις ιδέες τους ήταν τελείως εξωτερική και ότι η έλευσή της θα σημειωνόταν με κάποιο μεγάλο και αιφνίδιο θεαματικό χτύπημα (g).
(3)   Παρόλο που το ρήμα παρατηρώ δεν είναι σπάνιο ούτε στην Κ.Δ. ούτε στους Ο΄(μετάφραση της Π.Δ. των 70 μεταφραστών), συναντιέται επιπλέον και στους ιατρούς συγγραφείς για παρατήρηση των συμπτωμάτων των νόσων, παρόλ’ αυτά το ουσιαστικό παρατήρηση είναι λέξη που συναντιέται μόνο μία φορά (p). Σημαίνει ή «με δόξα ανθρώπινη» (Ζ) ή ακριβέστερα, με κάποιο γεγονός που πέφτει στις αισθήσεις· με τρόπο ορατό και αισθητό (g), ώστε και με τα μάτια να μπορεί να παρατηρηθεί (Grimm)· με τέτοιο έκτακτο θέαμα, ώστε να μπορεί κάποιος σιγά σιγά και διαδοχικά να παρατηρήσει το πότε και το εδώ, τον χρόνο και τον τόπο (b).
Δεν έχει η βασιλεία του Θεού εξωτερικές επιδείξεις και εμφανίσεις, όπως τα γήινα κοσμικά βασίλεια, οι επεκτάσεις και επαναστάσεις των οποίων γίνονται αισθητές και οι ειδήσεις για αυτά γεμίζουν τις εφημερίδες. Η είσοδος της βασιλείας του Θεού θα είναι σιωπηλή και αθόρυβη και χωρίς κάποια πομπή. Είναι αξιοσημείωτο, ότι ενώ οι Φαρισαίοι ρωτούν: πότε έρχεται η βασιλεία του Θεού, ο Κύριος δεν απαντά αμέσως στο ερώτημά τους αυτό, αλλά ζητά μάλλον να διορθώσει τις πλανημένες αντιλήψεις τους για την βασιλεία αυτή. Εξάλλου οι επισκέψεις του Θεού δια μέσου των αιώνων έγιναν μυστικά και αιφνίδια.
Οι άνθρωποι, οι απορροφημένοι από τις επιδιώξεις της παρούσας ζωής, δεν αντιλαμβάνονται τις προσεγγίσεις ή και τις ελεύσεις τους. Συγχέουν τα μεγάλα γεγονότα με τα μικρά και μετρούν την σοβαρότητά τους σύμφωνα με τα παχυλά ιδανικά τους. Ο Θεός φανερώθηκε με σάρκα. Γεγονός όμοιο του οποίου δεν είδε ποτέ άλλοτε ο κόσμος και το οποίο επισκίασε όλα τα γεγονότα της ιστορίας. Και όμως δεν επέσυρε την προσοχή του κοινού. Οι κάτοικοι της Βηθλεέμ δεν μπόρεσαν να βρουν τόπο για τον Θείο Επισκέπτη στο κατάλυμα, ο οποίος ξάπλωσε στη φάτνη μεταξύ των αλόγων ζώων. Πράγματι τότε η βασιλεία του Θεού είχε έλθει χωρίς παρατήρηση. Και όταν αυτός, ο οποίος είναι η Κεφαλή και ο Ήλιος της Εκκλησίας, σταυρώθηκε και αναστήθηκε και ίδρυσε την βασιλεία του ως δική του εκκλησία, για πολλά χρόνια παρέμενε άγνωστος ή και παραγνωρισμένος μεταξύ των ανθρώπων. Η βασιλεία του Θεού ήλθε ανάμεσά τους όχι με παρατήρηση.

Λουκ. 17,21 οὐδὲ ἐροῦσιν ἰδοὺ ὧδε ἢ ἰδοὺ ἐκεῖ(1)· ἰδοὺ γὰρ(2) ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντὸς ὑμῶν ἐστιν(3).
Λουκ. 17,21 Ούτε όταν έλθη θα είπουν οι άνθρωποι• Ιδού εδώ είναι η ιδού εκεί είναι. Διότι εις την πραγματικότητα η βασιλεία του Θεού ευρίσκεται μεταξύ σας.
(1)   Εξηγεί εδώ το όχι με παρατήρηση.=Δεν θα πουν οι άνθρωποι· να εδώ ή να εκεί η προσωποποίηση της βασιλείας αυτής, ο Μεσσίας (δ), «το οποίο κάνουν στους γήινους βασιλιάδες» (Ζ).
Όταν έλθει ο Μεσσίας για να θεμελιώσει την βασιλεία του, δεν θα πουν: Να εδώ είναι ο Μεσσίας ή να είναι εκεί, όπως γίνεται όταν κάποιος επίγειος βασιλιάς περιοδεύει για επίσκεψη των διαμερισμάτων της δικαιοδοσίας του, και σε όλων τα στόματα υπάρχουν οι λέξεις: Εκεί είναι ο βασιλιάς, αυτό το μέρος επισκέπτεται τώρα ο βασιλιάς. Διότι όπου είναι ο βασιλιάς, εκεί είναι και η αυλή του. Αλλά ο Χριστός δεν θα έλθει έτσι, ούτε οι λεγεώνες που αποτελούν την σωματοφυλακή αυτού του βασιλιά θα φανούν εδώ ή εκεί.
(2)   Το γαρ σημειώνει τον λόγο για τον οποίο το να εδώ ή να εκεί, δεν μπορεί να γίνει δεκτό (p).
(3)   Ή «βρίσκεται μέσα στις δικές σας προαιρέσεις, και είναι στην εξουσία σας να την λάβετε. Γιατί είναι δυνατόν στον κάθε άνθρωπο, που πέτυχε την εκ μέρους του Χριστού δικαίωση, δηλαδή αυτήν που έχει αποκτήσει σαν πλούτο με την πίστη και έχει καταστεί λαμπρός με κάθε αρετή, να επιτύχει τη βασιλεία των ουρανών» (Κ).
«Η βασιλεία των ουρανών είναι μέσα σας. Συνεπώς η αρετή έχει ανάγκη μόνον από τη θέλησή μας. Και αυτό βεβαίως, διότι βρίσκεται μέσα μας και από εμάς τους ίδιους αποκτιέται. Η αρετή δηλαδή αποκτιέται όταν η ψυχή επιθυμεί εκ φύσεως τα πνευματικά» (Α).
Ή, μέσα στις καρδιές σας. Μη θεωρείτε αυτήν ως κάτι εξωτερικό· η βασιλεία είναι στην ουσία πνευματική, είναι μέσα στις καρδιές σας, εάν πράγματι έχετε αυτήν (p). Η βασιλεία του Θεού δεν υπόσχεται κυρίως να μεταβάλλει τις εξωτερικές συνθήκες της ζωής των ανθρώπων, αλλά να ανακαινίσει τις καρδιές τους και την διαγωγή τους. Τότε έρχεται στον καθένα μας, όταν από υπερήφανο και μάταιο, που ήταν στο παρελθόν, μεταβάλλει αυτόν σε ταπεινό, σοβαρό και σώφρονα· όταν αποσπάσει αυτόν από την προσκόλληση στον κόσμο και τις επιθυμίες της σάρκας και στρέψει ολόκληρο το ενδιαφέρον του προς τον ουρανό.
Ο ουρανός, τον οποίο περιμένουμε, είναι α) φως. Αλλά τι ακτινοβολείται από το φως αυτό; Αλήθεια, ειλικρίνεια, δικαιοσύνη. Και αυτό είναι ο ουρανός. Εάν είστε παιδιά του Θεού, θα βασιλεύει στις καρδιές σας ευθύτητα, ακριβής δικαιοσύνη, τέλεια φιλαλήθεια. Η βασιλεία του Θεού είναι μέσα σας. Ο ουρανός είναι β) Αρμονία. Εάν αγαπάτε την ενότητα, εάν μισείτε τις διαστάσεις και διχόνοιες, εάν συντελείτε στην εκκλησιαστική ενότητα, τότε η βασιλεία του Θεού είναι μέσα σας. Ο ουρανός είναι γ) Ταπεινοφροσύνη. Κάθε άγγελος εκεί καλύπτει το πρόσωπο και τα πόδια του με τις φτερούγες του. Όποτε βλέπουμε άνθρωπο να έχει ταπεινή ιδέα για τον εαυτό του, μπορούμε να βεβαιώσουμε ότι η βασιλεία του Θεού είναι μέσα του. δ) σε όλο τον ουρανό είναι εκτάκτως αισθητή η παρουσία του Χριστού, ο οποίος είναι η χαρά και η ευφροσύνη όλων των καρδιών. Αναλόγως λοιπόν του τι είναι ο Χριστός για τον καθένα μας, μπορούμε να πούμε: Η βασιλεία του Θεού είναι μέσα μας.
«Διότι τότε βεβαίως λέγεται ότι βασιλεύει στην πραγματικότητα ο Θεός, όταν δεν βιώνεται τίποτα κοσμικό στις ψυχές μας, αλλά σε όλα ζούμε κατά τρόπο υπερκόσμιο» (Θφ).
Πιο σωστή ερμηνεία: η βασιλεία του Θεού είναι ανάμεσά σας στο πρόσωπο εμού του Χριστού και των μαθητών μου. Και έρχεται τόσο λίγο με παρατήρηση, ώστε ενώ βρίσκεται ήδη ανάμεσά σας, εσείς δεν έχετε αντιληφθεί την έλευσή της (έτσι ερμηνεύουν οι L.δ και όλοι σχεδόν οι νεώτεροι ερμηνευτές).

Λουκ. 17,22 Εἶπε(1) δὲ πρὸς τοὺς μαθητάς(2)· ἐλεύσονται ἡμέραι(3) ὅτε ἐπιθυμήσετε μίαν τῶν ἡμερῶν τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου ἰδεῖν(4), καὶ οὐκ ὄψεσθε(5).
Λουκ. 17,22 Είπε δε προς τους μαθητάς του• “θα έλθουν ημέραι, που θα επιθυμήσετε να ιδήτε, δια να πάρετε θάρρος και ενίσχυσιν στον αγώνα σας, μίαν από τας ημέρας του υιού του ανθρώπου, και δεν θα ίδετε.
(1)   Δες Ματθ. κδ 23,26 και Μάρκ. ιγ 21, με τα οποία είναι εν μέρει παράλληλο το παρόν τμήμα του Λουκά.
(2)   Στους Φαρισαίους ο Κύριος έπρεπε να υπενθυμίσει τον πνευματικό χαρακτήρα της βασιλείας. Παρόλ’ αυτά δεν αποσκοπούσε με όσα είπε να αρνηθεί την ένδοξη και εξωτερική εμφάνιση της βασιλείας αυτής κατά την συντέλεια του κόσμου. Για να αναπτύξει όμως την άλλη αυτή πλευρά της αλήθειας, στρέφεται τώρα προς τους μαθητές του. Η σειρά λοιπόν των ιδεών που αναπτύσσονται έχει ως εξής: Η βασιλεία, με την εξωτερική έννοια, με την οποία δέχονται αυτήν οι Φαρισαίοι, δεν θα έλθει τόσο προσεχώς (στιχ. 22)· και όταν θα έλθει, δεν θα προκληθεί κάποια αβεβαιότητα για την εμφάνισή της (στιχ. 23,24)(g).
(3)   «Προειδοποιεί λοιπόν ότι πριν από την άφιξή του από τους ουρανούς, η οποία θα γίνει κατά τη συντέλεια του κόσμου, θα έλθει θλίψη και διωγμός, ώστε θα επιθυμήσουμε να δούμε μία ημέρα αυτού» (Κ).
Στις αρχές βέβαια θα έχετε μεγάλες επιτυχίες. Αλλά μη νομίζετε, ότι πάντοτε θα γίνεται έτσι. Όχι. Αλλά πρόκειται να διωχτείτε και να διασκορπιστείτε, να φυλακιστείτε και να σας επιβάλλουν σιγή. Έτσι ώστε δεν θα έχετε πάντοτε ευκαιρίες να κηρύττετε το ευαγγέλιο άφοβα και χωρίς αντιδράσεις. Εξωτερικοί διωγμοί και εμπόδια θα περιορίζουν τη δράση σας και θα δυσχεραίνουν αυτήν. Μερικές φορές και η μέσα σας παρουσία του Πνεύματος θα γίνεται λιγότερο αισθητή και η από αυτήν παρηγοριά φειδωλή και λιγότερο πλούσια. Ο επουράνιος Πατέρας μάς καταρτίζει, για να μάθουμε στην πράξη, τι αξία έχουν τα ελέη του, πόσο ισχυρή και ανίκητη είναι η αόρατη δύναμή του, πόσο αδύνατοι είμαστε εμείς και πόσο πρέπει να ταπεινωνόμαστε για τις τυχόν επιτυχίες μας αποδίδοντας αυτές στο Θεό.
(4)   Ή, ημέρες του υιού του ανθρώπου εννοεί αυτές στη γη, «δηλαδή εκείνη κατά την οποία θα ζούμε ακόμη και θα συμβιώνουμε με το Χριστό» (Κ).
«Διότι παρόλο που ήταν μαζί του, δεν ζούσαν όμως τελείως άκοπα και ακίνδυνα… αλλά συγκρινόμενα με τους μελλοντικούς κινδύνους αυτά που τους συνέβαιναν πριν, θα φαίνονται σαν να ήταν πολύ ακίνδυνα» (Θφ)· «βάζοντας δηλαδή σε αντιπαράθεση τα μεγαλύτερα κακά, είναι οπωσδήποτε προτιμητέα τα μικρότερα» (Κ).
Ή, πιο σωστά· μία από τις ημέρες της ένδοξης φανέρωσης του Θεού και Σωτήρα μας (δ)· μία πρόγευση της μελλοντικής δόξας (p)· μία θεία επίσκεψη και εκδήλωση για ενίσχυση της διωκομένης και κουρασμένης εκκλησίας (g).
(5)   Ο στεναγμός και η ευχή: Ω! μία και μόνο ημέρα της δόξας του ουρανού κατά την ώρα αυτή της θλίψης· θα ακουστεί μάταια. Δεν θα δείτε την ημέρα αυτή όχι διότι δεν πρόκειται να έλθει ποτέ, αλλά διότι δεν θα είναι τότε, όταν θα ζητήσετε αυτήν, ο καιρός της έλευσής της (p).

Λουκ. 17,23 καὶ ἐροῦσιν ὑμῖν· ἰδοὺ ὧδε, ἰδοὺ ἐκεῖ(1)· μὴ ἀπέλθητε μηδὲ διώξητε(2).
Λουκ. 17,23 Και θα σας πουν τότε• Ιδού εδώ είναι ο Χριστός, ιδού εκεί είναι ο Χριστός. Μην πάτε και μην ακολουθήσετε αυτόν, που θα σας φέρη την ψευδή αυτήν πληροφορίαν.
(1)   Η ζωηρή αυτή προσδοκία των πιστών, θα προδιαθέσει τους απλούστερους από αυτούς σε ευπιστία (g). Και τότε στις ημέρες εκείνες των θλίψεων θα σας πουν· να εδώ είναι ο Χριστός, να εκεί ο Χριστός (δ).
Δεν υπάρχει κάποια αντίθεση μεταξύ του στίχου αυτού και του στίχου 21. Διότι ο τελευταίος αυτός στίχος αναφέρεται στα σημάδια της πρώτης έλευσης του Κυρίου. Ενώ ο παρών αναφέρεται στα ψευδή σημάδια της δεύτερης έλευσης και παρουσίας και περιλαμβάνει όλες τις άκαιρες και πρόωρες προαναγγελίες για τη δήθεν προσέγγιση της εσχάτης ημέρας= Κάθε προφητεία καθορισμένων χρονολογιών και κάθε βεβαίωση για τοπικές εμφανίσεις πρέπει με πολλή δυσπιστία να ακούγονται (p). «Κανείς, λέει, να μη σας πείσει, ότι ήλθα εδώ ή εκεί» (Θφ).
(2)   Μην πάτε προς αυτόν που λέει τον εαυτό του Μεσσία, ούτε να τον διώξετε, δηλαδή να τον ακολουθήσετε. Το διώκω με την έννοια του έπομαι, ακολουθώ και στους κλασικούς συγγραφείς (δ).

Λουκ. 17,24 ὥσπερ(1) γὰρ(2) ἡ ἀστραπὴ ἀστράπτουσα ἐκ τῆς ὑπ᾿ οὐρανὸν(3) εἰς τὴν ὑπ᾿ οὐρανὸν λάμπει, οὕτως ἔσται καὶ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου(4) ἐν τῇ ἡμέρᾳ αὐτοῦ(5).
Λουκ. 17,24 Ο υιός του ανθρώπου θα έλθη κατά την ημέραν της ενδόξου αυτού δευτέρας παρουσίας, θα έλθη όπως ακριβώς η αστραπή φαίνεται έξαφνα και αστράφτει από κάποιαν περιοχήν του ουρανού, λάμπει δε και φωτίζει όλην την έκτασιν κάτω από τον ουρανόν.
(1)   Δες Ματθ. κδ 27.
(2)   Μην πάτε και μην ακολουθήσετε, διότι η έλευση του υιού του ανθρώπου θα είναι όπως η αστραπή αιφνίδια και γενικώς ορατή (p).
«Δεν θα περιοριστεί σε τόπο η δευτέρα παρουσία μου, η λαμπρότερη και ενδοξότερη. Αλλά όπως η αστραπή δεν διαφεύγει την προσοχή, αλλά φαίνεται από το ένα άκρο της γης στο άλλο, έτσι και η δική μου παρουσία θα είναι λαμπρή και ένδοξη και σε κανέναν δεν θα μείνει κρυφή» (Θφ). Δεν τρέχει κανείς εδώ και εκεί για να δει την αστραπή. Η λάμψη της διαχύνεται παντού (g).
(3)   Εξυπακούεται η λέξη χώρας. Μπορεί να συνδεθεί ή με το αστράπτουσα (=αστράπτει κάτω από τον περιοχή του ουρανού δηλαδή από ένα οποιοδήποτε σημείο της ατμόσφαιρας και των νεφών και λάμπει σε όλη την περιοχή της γης και του ορίζοντα κάτω από τα νέφη)(δ) ή μπορεί να συνδεθεί με το λάμπει (p) δηλαδή από το ένα σημείο στο άλλο. Ο Λουκάς αποφεύγει να πει ότι η αστραπή λάμπει από την ανατολή μέχρι τη δύση διότι δεν είναι πάντοτε αυτή η κατεύθυνση της αστραπής (L).
(4)   «Έτσι θα είναι και αυτός φανερός σε όλη την οικουμένη» (Ζ).
(5)   «Ημέρα του λέει αυτήν της δευτέρας παρουσίας του» (Ζ).

Λουκ. 17,25 πρῶτον(1) δὲ(2) δεῖ αὐτὸν πολλὰ παθεῖν καὶ ἀποδοκιμασθῆναι ἀπὸ τῆς γενεᾶς ταύτης(3).
Λουκ. 17,25 Πριν όμως έλθη με όλην του την δόξαν ως κριτής, πρέπει σύμφωνα με το θέλημα του Θεού να πάθη πολλά και να αποδοκιμασθή από την γενεάν αυτήν.
(1)   Πριν ακόμη μπει σε εκείνη την δόξα με την οποία πρόκειται να έλθει (b). Νόμιζαν, ότι η βασιλεία του Μεσσία θα ερχόταν με εξωτερική λαμπρότητα. Όχι, λέει, ο Χριστός. Πρέπει μέσω του σταυρού να διαβούμε στον βασιλικό θρόνο.
(2)   Αλλά δεν πρέπει να τον περιμένετε τώρα με δόξα. Τα επικείμενα γεγονότα είναι τελείως διαφορετικά (p). Ο σύνδεσμος «δε» είναι αντιθετικός= πριν έλθει όμως αυτός ως Κριτής ένδοξος, είναι ανάγκη πρώτα κατά την ορισμένη βουλή του Θεού και πρόγνωση (δεῖ=πρέπει) να πάθει πολλά (δ). Πολλά· ονειδισμούς, ντροπή, θάνατο, αυτά είναι τα πολλά. Πρέπει να αποδοκιμαστεί από τη γενιά αυτή των απίστων Ιουδαίων, πριν τον εγκολπωθεί άλλη γενιά πιστών εθνικών. Το ευαγγέλιο πρέπει πρώτα να κατανικήσει μέγιστη αντίσταση και πρωτοφανή εμπόδια ώστε και με αυτό να καταφανεί, ότι η δύναμή του είναι από το Θεό και όχι από ανθρώπους.
«Μη λοιπόν θαυμάσετε, αν θα συμβούν σε σας τέτοια επίπονα, τα οποία να σας φέρουν επιθυμία να είστε μαζί μου. Διότι εγώ ο ίδιος, που πρόκειται να φανώ ως αστραπή, πρώτα πρόκειται να πάθω πολλά και να αποδοκιμαστώ και έτσι να έλθω σε αυτήν την δόξα» (Θφ).
(3)  «Των πονηρών Ιουδαίων» (Ζ), των συγχρόνων του Κυρίου.

Λουκ. 17,26 καὶ(1) καθὼς(2) ἐγένετο ἐν ταῖς ἡμέραις Νῶε οὕτως ἔσται καὶ ἐν ταῖς ἡμέραις(3) τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου·
Λουκ. 17,26 Και καθώς συνέβη κατά τας ημέρας του Νώε, έτσι θα είναι και κατά τας ημέρας που θα έλθη ο υιός του ανθρώπου.
(1)   Δες Ματθ. κδ 37-39 και τις εκεί σημειώσεις. Στους στίχους 26-30 περιγράφει την κατάσταση του κόσμου, πως θα είναι πριν την έλευσή του. Την ώρα που οι πιστοί θα ποθούν σφοδρά την επάνοδο του Κυρίου, αμεριμνησία και αίσθημα σαρκικής ασφάλειας θα καταπλημμυρίζει την ανθρωπότητα (g).
(2)   Το προηγούμενο «ώσπερ(=όπως ακριβώς)» σημαίνει κάτι το ανάλογο. Το «καθώς» όμως που μπαίνει εδώ δηλώνει ακριβώς το όμοιο (p). Όπως συνέβη στις ημέρες του Νώε, έτσι θα συμβεί και τότε (δ).
(3)   Εδώ σε πληθυντικό και όχι σε ενικό (όπως στο στίχο 24), διότι προηγήθηκε το «στις ημέρες του Νώε» (L).

Λουκ. 17,27 ἤσθιον(1), ἔπινον, ἐγάμουν, ἐξεγαμίζοντο(2), ἄχρι ἧς ἡμέρας εἰσῆλθε ὁ Νῶε εἰς τὴν κιβωτόν, καὶ ἦλθεν ὁ κατακλυσμὸς καὶ ἀπώλεσεν ἅπαντας(3).
Λουκ. 17,27 Οι άνθρωποι τότε έτρωγαν, έπιναν, διασκέδαζαν, ενυμφεύοντο, έδιδαν εις γάμον τα παιδιά των, μέχρι της ημέρας που εμπήκε ο Νώε εις την κιβωτόν και ήλθεν ο κατακλυσμός και εξωλόθρευσεν όλους.
(1)   Οι παρατατικοί που μπαίνουν χωρίς σύνδεση κάνουν εκτάκτως ζωηρό το λόγο (p).
(2)   Το εξεγαμίζοντο= δίνονταν σε γάμο από τους γονείς τους (g). Δεν τονίζει απλώς το ότι ζούσαν τη συνηθισμένη τους ζωή, αλλά το ότι ήταν εξολοκλήρου απορροφημένοι από τα εξωτερικά πράγματα (p).
Το να τρώμε και να πίνουμε είναι αναγκαίο για διατήρηση της ανθρώπινης ζωής και το κάνουμε γάμο και να δίνουμε σε γάμο απαραίτητο για πολλαπλασιασμό της. Τα νόμιμα και επιτρεπόμενα αυτά έγιναν ολέθρια σε εκείνους λόγω της διάθεσης, με την οποία γίνονταν. Ήταν αυτοί αμέριμνα παραδομένοι στην σαρκική ζωή, ενώ ο κίνδυνος ήταν επί θύραις και για την επικείμενη έλευση του ολέθρου ο Θεός μέσω του Νώε είχε ειδοποιήσει αυτούς. Έτρωγαν, έπιναν και παντρεύονταν, την ώρα που επείγουσα ανάγκη ήταν να νηστεύσουν, να πενθήσουν και να μετανοήσουν. Παρά τις προαναγγελίες του Νώε, παρά τις επανειλημμένες για μετάνοια προσκλήσεις, αυτοί θεωρούσαν τους εαυτούς τους ασφαλείς, διότι απιστούσαν και διότι θεωρούσαν γελοίο το κήρυγμα περί επικειμένης καταστροφής.
(3)   «Όπως στα χρόνια του Νώε ξαφνικά ήλθε ο κατακλυσμός και τους πήρε όλους, έτσι θα είναι και η παρουσία του» (Θφ).

Λουκ. 17,28        ὁμοίως(1) καὶ ὡς ἐγένετο(2) ἐν ταῖς ἡμέραις Λώτ· ἤσθιον(3), ἔπινον, ἠγόραζον, ἐπώλουν, ἐφύτευον, ᾠκοδόμουν(4)·
Λουκ. 17,28              Θα συμβή ο,τι έγινε και κατά τας ημέρας του Λωτ. Και τότε οι άνθρωποι έτρωγαν, έπιναν, ηγόραζαν, επωλούσαν, εφύτευαν, έκτιζαν χωρίς να σκέπτωνται καθόλου τον Θεόν.
(1)   Ομοίως εξυπακούεται το ρήμα έσται(=θα είναι)= Θα συμβεί στις ημέρες του υιού του ανθρώπου όμοια και όπως έγινε (δ).
(2)   Υπάρχει και η γραφή «καθώς εγένετο», η οποία φαίνεται απλούστερη και φυσικότερη (δ).
(3)   Το «ομοίως» εξηγείται με τα επόμενα, δηλαδή έτρωγαν, έπιναν κλπ. Ήταν δηλαδή απασχολημένοι με τα συνηθισμένα τους έργα (δ).
(4)   Έπρατταν όλα αυτά, διότι με ασφάλεια απέβλεπαν στο μέλλον (L), μολονότι και για αυτούς είχε σταλεί ο Λώτ, όπως πριν ο Νώε κήρυκας δικαιοσύνης σε αυτούς που εξολοθρεύτηκαν από τον κατακλυσμό. «Αλλά όπως ακριβώς αυτούς που στα χρόνια του Νώε και του Λωτ τρυφούσαν και αμεριμνούσαν, τους κατέστρεψε τους μεν ο κατακλυσμός, τους δε η φωτιά και το θειάφι, που κατέβηκαν αιφνίδια από τον ουρανό, έτσι και αυτούς που στη δευτέρα παρουσία θα τρυφούν και θα αμεριμνούν θα τους έλθει αιφνίδιος όλεθρος» (Ζ).

Λουκ. 17,29 ᾗ δὲ ἡμέρᾳ ἐξῆλθε Λὼτ ἀπὸ Σοδόμων(1), ἔβρεξε(2) πῦρ καὶ θεῖον ἀπ᾿ οὐρανοῦ καὶ ἀπώλεσεν ἅπαντας(3).
Λουκ. 17,29 Την ώρα όμως που έφυγεν ο Λωτ από τα Σοδομα, έβρεξε από τον ουρανόν φωτιά και θειάφι και κατέστρεψε όλους.
(1)   Η είσοδος του Νώε στην κιβωτό είναι παράλληλη με την έξοδο του Λωτ για σωτηρία του, η οποία εμπόδιζε την καταστροφή των Σοδόμων, ώστε να μην καταστραφεί μαζί και ο δίκαιος (δ).
(2)   Γενικώς θεωρείται ότι είναι σε ενεργητική φωνή= ο Κύριος ή ο Θεός έβρεξε. Δες Γενεσ. ιθ 24 και Ματθ. ε 45. Αλλά με την έννοια αυτή το ακόλουθο «απ’ ουρανού» θα φαινόταν πλεονασμός. Εφόσον λοιπόν το βρέχω στους μεταγενέστερους Έλληνες βρίσκεται και με ουδέτερη έννοια, πιο φυσικό είναι έτσι να πάρουμε αυτό και εδώ. Έτσι ενισχύεται και ο παραλληλισμός μεταξύ των δύο «απώλεσε» (στιχ. 27 και 29) και των δύο υποκειμένων των κατακλυσμός και πυρ και θείον (g).
Ήλθε ο κατακλυσμός και καταστράφηκε ολόκληρος ο παλαιός κόσμος. Έβρεξε φωτιά και θειάφι και κατέκαψε τους αμαρτωλούς των Σοδόμων. Ο Θεός έχει πολλά βέλη στη φαρέτρα του και χρησιμοποιεί από αυτά κατά βούληση και αρέσκεια, όταν πολεμά εναντίον των αποστατών υπηκόων του, κατά των οποίων πάντοτε ενεργεί δραστικά και αδυσώπητα. Εδώ όμως ειδικά αποσκοπείται να δειχτεί το τρομερό και εκπληκτικό της καταστροφής εκείνων, οι οποίοι απορροφημένοι από την σάρκα και ξένοι σε κάθε σκέψη μετανοίας θεωρούν τους εαυτούς τους σε ασφάλεια.
(3)   «Υπαινίσσεται λοιπόν με τα παραδείγματα αυτά, και με αυτό των ανθρώπων του κατακλυσμού και με αυτό των Σοδομιτών, ότι όταν έλθει ο αντίχριστος θα αυξηθούν στους ανθρώπους οι παράνομες ηδονές και θα είναι λάγνοι και παραδομένοι στις παράνομες ηδονές, το οποίο βεβαίως και ο απόστολος είπε, ότι στις έσχατες ημέρες θα είναι οι άνθρωποι φιλήδονοι μάλλον παρά φιλόθεοι» (Θφ).

Λουκ. 17,30 κατὰ τὰ αὐτὰ ἔσται(1) ᾗ ἡμέρᾳ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἀποκαλύπτεται(2).
Λουκ. 17,30 Όμοια με αυτά θα συμβούν και κατά την ημέραν της δευτέρας παρουσίας, που θα φανή με όλην του την δόξαν ο υιός του ανθρώπου.
(1)   Όμοια με αυτά θα συμβούν… Η ομοιότητα λοιπόν αναφέρεται στην έλλειψη φροντίδας των απίστων και στο αιφνίδιο και απροσδόκητο της φανέρωσης του Σωτήρα (δ).
(2)   Τεχνικός όρος που χρησιμοποιείται σε πολλά σημεία της Κ.Δ. για την αποκάλυψη του Κυρίου. Δες Α΄ Κορ. α 7,Β΄ Θεσ. α 7,Α΄ Πέτρ. α 7,13 δ 13 (p). Ο ενεστώτας σημαίνει την εμφάνιση και αποκάλυψη αυτή ως απολύτως βέβαιη και μεταφέρει τον ακροατή με ζωηρότητα στην μεγάλη εκείνη στιγμή. Η λέξη αποκαλύπτεται υπονοεί, ότι ο Ιησούς είναι εκεί, αν και αόρατος, και δεν χρειάζεται παρά να σηκωθεί το παραπέτασμα για να φανερωθεί (g). Μέχρι τη στιγμή εκείνη είναι σκεπασμένος από τα μάτια των ανθρώπων. Τότε όμως με τη μία θα αποκαλυφθεί (p).

Λουκ. 17,31 ἐν ἐκείνῃ(1) τῇ ἡμέρᾳ ὃς ἔσται ἐπὶ τοῦ δώματος καὶ τὰ σκεύη αὐτοῦ ἐν τῇ οἰκίᾳ, μὴ καταβάτω ἆραι αὐτά, καὶ ὁ ἐν τῷ ἀγρῷ ὁμοίως μὴ ἐπιστρεψάτω εἰς τὰ ὀπίσω(2).
Λουκ. 17,31 Κατά την άλλην δε ημέραν της οργής του Θεού, που δεν θα βραδύνη να έλθη εκείνος που θα ευρίσκεται εις την ταράτσαν και τα πράγματά του θα έχη μέσα στο σπίτι, ας μη κατεβή να τα πάρη. Και εκείνος επίσης που θα ευρίσκεται στο χωράφι, ας μη γυρίση εις την πόλιν.
(1)   Δες Ματθ. κδ 17,18 και Μάρκ. ιγ 15,16 και τις εκεί σημειώσεις. Στους δύο αυτούς συνοπτικούς οι λόγοι αυτοί του Κυρίου αναφέρονται σε σχέση με την φυγή στην καταστροφή των Ιεροσολύμων. Εδώ η φυγή αυτή ούτε ξεκάθαρα εκφράζεται, ούτε υπονοείται. Το κύριο νόημα των λόγων αυτών εδώ είναι, ότι πρέπει ο καθένας να είναι αδιάφορος προς όλα τα κοσμικά συμφέροντα, για να είναι έτοιμος για υποδοχή του υιού του ανθρώπου. Η προειδοποίηση για την φυγή από την Ιουδαία αναφέρεται από τον Λουκά αλλού (κα 21). Δεν υπάρχει λοιπόν ανάγκη να συζητήσουμε, εάν οι λόγοι αυτοί λέχθηκαν από τον Κύριο με γραμματική και κυριολεκτική έννοια, όπως βρίσκονται στους Ματθαίο και Μάρκο, ή με πνευματική έννοια, όπως υπάρχουν εδώ. Ο Κύριος είναι δυνατόν να είπε αυτούς και με τις δύο έννοιες (p).
(2)   Η δευτέρα παρουσία θα έλθει αιφνίδια. Εκείνος λοιπόν που βρίσκεται στο λιακωτό στη στέγη του σπιτιού του, ας μην κατέβει για να πάρει μαζί του και να σώσει από την καταστροφή τα έπιπλά του, αλλά ας εγκαταλείπει τα πάντα, για να ακολουθήσει αδίστακτα τον Κύριο. Και εκείνος που βρίσκεται στον αγρό, ας μην επιστρέψει πίσω (g), από επιθυμία να δει και να σώσει τα πράγματά του στην πόλη (δ). Ας αναμένει ο καθένας τον Κύριο, ελεύθερος από κάθε προσκόλληση στα γήινα (L).

Λουκ. 17,32 μνημονεύετε τῆς γυναικὸς Λώτ(1).
Λουκ. 17,32 Να ενθυμήσθε την γυναίκα του Λωτ.
(1)   «Δηλαδή το πάθημά της. Διότι ενώ ο Θεός μήνυσε στον Λωτ να φύγουν από τα Σόδομα με όλη την οικογένεια, λόγω του θεόσταλτου εμπρησμού που επρόκειτο να πέσει πάνω τους, και ενώ παρήγγειλε να βαδίζουν χωρίς να γυρίσουν πίσω, γύρισε και είδε η γυναίκα του πίσω, και έγινε στήλη άλατος» (Ζ).
Από πόθο των πραγμάτων, τα οποία άφησε στα Σόδομα, στράφηκε να δει τι θα γίνει και μεταβλήθηκε σε στήλη άλατος. Δες Γενεσ. ιθ 26 (δ). Έτσι και κάθε Χριστιανός, του οποίου πρώτη σκέψη κατά την δεύτερη έλευση του υιού του ανθρώπου θα είναι να εξασφαλίσει τα επίγεια αγαθά του, θα αποδειχτεί ανάξιος της βασιλείας του Θεού (p).
Δεν υπήρξε αρκετό για τη γυναίκα του Λωτ, το ότι έφυγε από τα Σόδομα. Ώφειλε να επιμείνει φεύγοντας και να μην στραφεί πίσω. Αυτοί που εγκαταλείπουν τα Σόδομα και τις παλιές συνήθειες, ας βλέπουν μόνο μπροστά και ας προχωρούν διαρκώς μπροστά. Ας μην στρέφονται πίσω, για να μην μπουν στον πειρασμό του να επιστρέψουν πίσω. Ό,τι έπαθε η σύζυγος του Λωτ απετέλεσε διαρκές μνημείο της αποδοκιμασίας του Θεού κατά των αποστατών, οι οποίοι ενώ άρχισαν πνευματικά καταλήγουν στο να εμπνέονται από την σάρκα. Η σύζυγος του Λωτ χάθηκε στην ίδια την οδό της ασφάλειας. «Αυτός που νομίζει ότι στέκεται, ας προσέχει μην πέσει».
Προσοχή από τις κακές αναμνήσεις του αμαρτωλού παρελθόντος, εφόσον επανέρχονται στη μνήμη, όχι για να προκαλέσουν αισθήματα μετανοίας, αλλά για να αναμοχλεύσουν παλαιές πληγές. Αυτά τα βλέμματα προς τα πίσω, τα οποία δεν προκαλούν ντροπή και συντριβή, είναι εξίσου επικίνδυνα με την ολέθρια στροφή της συζύγου του Λωτ. Προσοχή επίσης απέναντι στις δικαιολογίες και τις αμαρτωλές προφάσεις, τις οποίες συνήθως προβάλλουμε για σφάλματα ή παρεκτροπές του παρόντος και του χρόνου μετά την επιστροφή μας στο Χριστό, χωρίς να φροντίζουμε για επανόρθωσή τους. Τίποτα άλλο δεν αποδυναμώνει την φωνή της συνείδησης, όσο οι δικαιολογίες μας αυτές. Προσοχή και απέναντι στους πειρασμούς εκείνους, οι οποίοι μας κατακυρίευσαν κάποτε και οι οποίοι εκμηδένισαν έστω και πρόσκαιρα τις αγαθές αποφάσεις μας.

Λουκ. 17,33 ὃς ἐὰν ζητήσῃ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ σῶσαι(1), ἀπολέσει αὐτήν(2), καὶ ὃς ἐὰν ἀπολέσῃ αὐτήν(3), ζωογονήσει(4) αὐτήν.
Λουκ. 17,33 Εκείνος που θα ζητήση με την προσκόλλησίν του εις τα υλικά αγαθά, να εξασφαλίση την ζωήν του, θα την χάση. Και εκείνος που θα χάση την ζωήν του, δια να μείνη πιστός στο καθήκον του, εις την πραγματικότητα θα την διατηρήση.
(1)   Υπάρχει και η γραφή περιποιήσασθαι= να διασώσει για τον εαυτό του (Πράξ. κ 28,Α΄Τιμοθ. γ 13)(p). Έχει την ίδια σημασία στο Πράξ. κ 28 με το κτήσασθαι=αποκτήσει, κερδίσει (δ).
(2)   «Όποιος τυχόν ζητήσει να ελευθερώσει την ψυχή του από τους κινδύνους που θα του έλθουν χάριν της ευσέβειας από τον αντίχριστο, θα παραδώσει αυτήν στην απώλεια της μελλοντικής κόλασης» (Ζ).
«Αυτοί που από άνανδρη ψυχή και θέληση αρνήθηκαν την πίστη και απέφυγαν τον άμεσο θάνατο της σάρκας, αυτοί έγιναν φονευτές της ψυχής τους· γιατί θα οδηγηθούν στον άδη» (Κ). Και ειδικότερα εδώ, αυτός που θέλει να σώσει την ψυχή του από το σωματικό θάνατο που προέρχεται από στέρηση και πείνα (διότι αυτό προφασίζεται η φιλοκτημοσύνη ( =η αγάπη του να μαζεύουμε αγαθά)(δ) και προσκολλάται στα υλικά αγαθά και από αυτά εξαρτά τη ζωή και την ευτυχία του, αυτός θα χάσει αυτήν.
(3)   «Αυτό έκαναν οι μακάριοι μάρτυρες, οι οποίοι υπέμειναν τους μέχρι ψυχής και αίματος αγώνες, και έθεσαν τη γνησιότητα της αγάπης τους στο Χριστό, σαν κάποιο στεφάνι πάνω στα κεφάλια τους» (Κ). Και ειδικότερα εδώ εκείνος χάνει τη ζωή του, ο οποίος με άγια αποφασιστικότητα στρέφει αδίστακτα και αυτοστιγμεί τα νώτα από κάθε άλλο, το οποίο δεν είναι ο Κύριος, για να παραδοθεί σε αυτόν ολοκληρωτικά (g).
(4)   Δηλαδή θα διατηρήσει στη ζωή αυτήν (δες Πράξ. ζ 19,Εξοδ. α 17). Χρησιμοποιείται από τους Ο΄ για τις μαίες στην Αίγυπτο, οι οποίες ζωογονούσαν δηλαδή διατηρούσαν στη ζωή τα γεννώμενα αρσενικά των Ιουδαίων (δ).

Λουκ. 17,34 λέγω ὑμῖν, ταύτῃ τῇ νυκτὶ(1) δύο ἔσονται ἐπὶ κλίνης μιᾶς(2), εἷς παραληφθήσεται καὶ ὁ ἕτερος ἀφεθήσεται(3)·
Λουκ. 17,34 Σας λέγω δε ότι αυτήν την νύκτα, που θα προηγηθή από την μεγάλην καταστροφήν, δύο θα ευρίσκονται εις ένα κρεββάτι, ο ένας, ο πιστός, θα παραληφθή• και άλλος, ο άπιστος, θα αφεθεί.
(1)   Ή, δεν πρέπει να εκβιάσουμε την λέξη, ώστε από αυτήν να βγάλουμε τη σημασία του μεγάλου τρόμου ή της πραγματικής νύχτας, διότι ο Κύριος δεν θέλησε να σημάνει ότι η έλευσή του θα γίνει σε καιρό νύχτας. Η νύχτα εδώ είναι μέρος της εικόνας, την οποία μεταχειρίζεται ο Κύριος διότι κατά τη νύχτα, οι άνθρωποι βρίσκονται στο κρεβάτι (p).
Ή, «νύχτα ονομάζει τον καιρό της κρίσεως, επειδή, όπως εγώ νομίζω, είναι αφανής και απροσδόκητη η παρουσία του» (Κ).
(2)   Παίρνει δύο στενότατα συνδεδεμένους κατά σάρκα, είτε δηλαδή πατέρα και γιο, είτε συζύγους, είτε αδελφούς ή οικειότατους που κοιμούνται στο ίδιο κρεβάτι (δ). Όταν η κρίση του Θεού επέλθει καταστρεπτική ο Κύριος θα λάβει πρόνοια να προστατεύσει και να διαφυλάξει τους δικούς του, διαχωρίζοντας και διακρίνοντας αυτούς από άλλους, οι οποίοι θα βρίσκονται τότε πολύ κοντά σε αυτούς. Από το ίδιο κρεβάτι ο ένας θα αρπάζεται για να μεταφερθεί σε τόπο ασφαλή, ενώ ο άλλος θα εγκαταλείπεται για να εξαφανιστεί κάτω από τα ερείπια της κοινής καταστροφής.
(3)   Ένας θα παραληφθεί για προϋπάντησή μου, επειδή ανήκει σε μένα, και ο άλλος θα αφεθεί, θα εγκαταλειφθεί στην εξουσία των τιμωρών αγγέλων (δ). Τίποτα εξωτερικά δεν διακρίνει τα πρόσωπα αυτά. Οι εσωτερικές τους όμως διαθέσεις είναι διαφορετικές. Για αυτό και τύχη διαφορετική τους αναμένει. Ό,τι οι άνθρωποι δεν μπορούν να διακρίνουν, ο Θεός το κρίνει σε μια στιγμή. Παραλαμβάνει τον έναν και αποδοκιμάζει τον άλλον (L).
Έξυπνη και η επόμενη ερμηνεία: «με τους δύο πάλι που βρίσκονται πάνω σε ένα κρεβάτι φαίνεται ότι υπαινίσσεται εκείνους που βρίσκονται σε ανάπαυση και πλούτο και είναι ίσοι μεταξύ τους ως προς τις κοσμικές εννοώ απολαύσεις, γιατί το κρεβάτι είναι σύμβολο ανάπαυσης. Όμως ο ένας από αυτούς, λέει, θα παραληφθεί, και ο άλλος αφήνεται. Πώς ή με ποιο τρόπο; Όλοι δηλαδή όσοι έχουν πλούτο και ανάπαυση στην εδώ ζωή δεν έχουν γίνει κακοί και άσπλαχνοι… Εάν κάποιος είναι βέβαια πλούσιος, αλλά καλός και φιλεύσπλαχνος και ορθός στην πίστη, αυτός παραλαμβάνεται» (Κ).

Λουκ. 17,35 δύο ἔσονται(1) ἀλήθουσαι(2) ἐπὶ τὸ αὐτό(3), μία παραληφθήσεται καὶ ἡ ἑτέρα ἀφεθήσεται(4)·
Λουκ. 17,35  Δυο γυναίκες θα είναι που θα αλέθουν μαζί, η μία, η πιστή, θα παραληφθή και θα σωθή, η άλλη θα αφεθή, δια να τιμωρηθή.
(1)   Δες Ματθ. κδ 40,41 και τις εκεί σημειώσεις.
(2)   Η εικόνα αυτή προϋποθέτει ημέρα μάλλον παρά νύχτα και αναφέρεται σε γεγονός, το οποίο και σήμερα ακόμη λαμβάνει χώρα στην Ανατολή σχεδόν κάθε ημέρα (p). Παρόλ’ αυτά οι γυναίκες των Βεδουίνων συνηθίζουν να αλέθουν στη σκηνή και κατά τη διάρκεια της νύχτας (L). Γενικώς με την εικόνα διακηρύττεται, ότι, είτε κοιμούνται οι άνθρωποι, είτε εργάζονται, όταν ο Κύριος έλθει, όσοι βρεθούν προσκολλημένοι στα επίγεια και φθαρτά, θα εγκαταλειφθούν μη λαμβάνοντας μέρος στη χαρά του Μεσσία (p).
(3) =μαζί, στο ίδιο μέρος (δ). Υπήρχαν σε χρήση στους αρχαίους χειρόμυλοι για το στάρι. Όταν η μυλόπετρα ήταν μεγάλη, κινούσαν αυτήν δύο πρόσωπα μαζί (g). Θα διακριθούν και θα χωριστούν οι εκλεκτοί από αυτούς που ζουν πάρα πολύ κοντά τους. Ο Χριστός θα έλθει αιφνίδια και θα βρει το λαό του απασχολημένο με τα συνήθη του έργα στον αγρό και στον μύλο. Ο ένας ή η μία θα παραληφθεί για συνάντηση του Κυρίου στον αέρα· ο άλλος θα εγκαταλειφθεί στο σατανά και τους αγγέλους του, για να κριθεί μαζί τους. Αυτό θα επιβαρύνει την θέση των αμαρτωλών, διότι ενώ άλλοι από ανάμεσά τους θα παραληφθούν για να δοξαστούν, αυτοί που δεν τους μιμήθηκαν εγκαταλείπονται.
Οι εκλεκτοί είναι ίσως άσημοι και περιφρονημένοι στον κόσμο, ως αγρότες ή ως δούλες που αλέθουν στο μύλο. Παρόλ’ αυτά δεν θα λησμονηθούν κατά την ώρα εκείνη ούτε θα παραβλεφθούν. Οι φτωχοί στον κόσμο, εάν είναι πλούσιοι σε πίστη, είναι κληρονόμοι της βασιλείας. Οι εκλεκτοί ακόμη είναι διασκορπισμένοι σε τόπους, όπου δεν θα περίμενε κάποιος να βρει αυτούς, στον αγρό και στο μύλο. Και όμως οι άγγελοι θα τους βρουν. Είναι και αναμιγμένοι με άλλους, συνδεδεμένοι μαζί τους στα ίδια έργα, στην ίδια κοινωνία, στα ίδια σπίτια. Ο Θεός γνωρίζει να διαχωρίσει τον χρυσό από τη σκουριά, το σιτάρι από το άχυρο, το πολύτιμο από το ευτελές.
(4)   Τόσο στην προηγούμενη εικόνα αυτών που κοιμούνται μαζί στο ίδιο κρεβάτι, όσο και στην τωρινή αυτών που συνεργάζονται στον ίδιο χειρόμυλο, υποκρύπτεται η ιδέα, ότι «θα είναι σε αυτούς η εξέταση του τρόπου της ζωής τους πολύ μεγάλη και ακριβής» (Κ) και κανείς ούτε αδελφός, ούτε σύζυγος, ούτε συνεργάτης και φίλος θα μπορέσει να βοηθήσει τον οικείο και αγαπητό του.
Έξυπνη και η εκδοχή: «και με τις γυναίκες που αλέθουν φαίνεται ότι υποδηλώνει αυτούς που ζουν με φτώχεια και πόνους. Αλλά και σε αυτούς τους ίδιους, λέει, υπάρχει μεγάλη διαφορά. Γιατί άλλοι από αυτούς σηκώνοντας το βάρος της φτώχειας με γενναιότητα… αυτοί θα παραληφθούν, επειδή δηλαδή είναι δίκαιοι, ενώ εκείνοι που δεν είναι τέτοιοι, αλλά φοβεροί σε κακουργίες και έργο τους έχουν την κάθε είδους φαυλότητα, θα παραμείνουν για να υποστούν την καταδίκη με τη φωτιά» (Κ).

Λουκ. 17,36  δύο ἐν τῷ ἀγρῷ, εἷς παραληφθήσεται καὶ ὁ ἕτερος ἀφεθήσεται(1).
Λουκ. 17,36  Δυο θα είναι στο χωράφι, ο ένας, ο πιστός, θα παραληφθή δια να σωθή, ο άλλος, ο άπιστος, θα αφεθή να τιμωρηθή”.
(1)   Τον στίχο αυτό παραλείπουν όχι μόνο οι αλεξανδρινοί κώδικες αλλά και πολλοί από τους υπόλοιπους μεγαλογράμματους και πολλοί από τους μικρούς και ο μέγας Βασίλειος, Οπτάτος και άλλοι και φαίνεται να μπήκε στο κείμενο ολόκληρος από το Ματθ. κδ 40 (δ). Δες τις εκεί σημειώσεις.

Λουκ. 17,37 καὶ ἀποκριθέντες λέγουσιν αὐτῷ· ποῦ, Κύριε(1); ὁ δὲ εἶπεν αὐτοῖς· ὅπου τὸ σῶμα, ἐκεῖ ἐπισυναχθήσονται καὶ οἱ ἀετοί(2).
Λουκ. 17,37 Απεκρίθησαν δε οι μαθηταί και του είπαν• “που, Κυριε, θα γίνουν αυτά;” ο δε Κυριος τους είπε• “όπου είναι το νεκρόν σώμα, εκεί θα μαζευθούν από διάφορα σημεία του ορίζοντος τα όρνια δια να το καταβροχθίσουν”.
(1)   «Επειδή όμως είπε ότι θα παραληφθεί, χρήσιμα και κατ’ ανάγκη ρωτούν οι μαθητές· Πού, Κύριε;» (Κ) δηλαδή «πού παραλαμβάνονται;» (Ζ)·
Ή, οι μαθητές κατάλαβαν μεν το θα παραληφθεί ότι λέγεται για την παραλαβή των πιστών από τους αγγέλους για συνάντηση του Κυρίου, το «θα αφεθεί» όμως που λέγεται στο τέλος δεν το κατάλαβαν. Και για αυτό ρωτούν: Πού, Κύριε, θα αφεθεί; (δ).
(2)   Δες Ματθ. κδ 28 και τις εκεί σημειώσεις. Λιγότερο πιθανή η ερμηνεία: «όπως ακριβώς όταν βρίσκεται κάτω σώμα νεκρό, όλα τα σαρκοβόρα όρνεα έρχονται πάνω του, έτσι και στον υιό του ανθρώπου, που για μας νεκρώθηκε και έπεσε κάτω, όταν θα φανεί από τον ουρανό, όλοι οι άγιοι θα μαζευτούν» (Θφ)· «όλοι οι αετοί, δηλαδή αυτοί που πετούν ψηλά και βρίσκονται ψηλότερα από τα επίγεια και κοσμικά πράγματα, θα τρέξουν προς αυτόν» (Κ).
Ατυχής και η επόμενη ερμηνεία: Σώμα είναι το όλο ιουδαϊκό έθνος, συγκεντρωμένο στα Ιεροσόλυμα κατά το Πάσχα. Αετοί είναι οι Ρωμαίοι (στον b). Εδώ όμως πρόκειται όχι για την καταστροφή των Ιεροσολύμων, αλλά για την δευτέρα παρουσία.
Πιο σωστή ερμηνεία: Όπου είναι το νεκρό τμήμα των ανθρώπων του κόσμου που μυρίζει άσχημα, αυτών που προσκλίνουν στα φθαρτά και στα γήινα, εκεί και η κρίση του Θεού θα πέσει (p)· εκεί θα είναι και οι άγγελοι οι τιμωροί να παραλάβουν το σώμα που μυρίζει για τιμωρία (δ). Όταν ένας λαός κάνει τον εαυτό του με τις αμαρτίες του πτώμα που βρωμάει και σαπίζει, τίποτα άλλο δεν πρέπει να αναμένει κάποιος παρά να αποστείλει ο Θεός τους αετούς του ανάμεσα σε αυτό για τιμωρία και όλεθρό του. Οποτεδήποτε και οπουδήποτε και αν υπάρχουν οι πονηροί, οι καταδικασμένοι σε απώλεια, θα βρεθούν από την κρίση του Θεού ασφαλώς και ταχέως, όπως και οποιοδήποτε πτώμα οπουδήποτε και αν βρίσκεται πεταμένο ανακαλύπτεται από την όσφρηση των σαρκοφάγων πτηνών και γίνεται λεία τους…  
 
Λουκ. 21,5   Και(1) τινων(2) λεγόντων(3) περὶ τοῦ ἱεροῦ ὅτι λίθοις καλοῖς(4) καὶ ἀναθήμασι(5) κεκόσμηται(6), εἶπε·
Λουκ. 21,5  Και όταν μερικοί από τους μαθητάς έλεγαν δια το ιερόν, ότι είναι στολισμένον με ωραίους λίθους και αφιερώματα, είπε•
(1)   Δες Ματθ. κδ 1-36 και Μάρκ. ιγ 1-32. Η περικοπή αυτή διαιρείται σε 3 μέρη: οι περιστάσεις κάτω από τις οποίες λέχθηκε η προφητεία (στιχ. 5-7), η προφητεία (σ. 8-28), προτροπή για επαγρύπνηση μαζί με κάποιες χρονολογικές ενδείξεις (στιχ. 29-36).
(2)   Από τους μαθητές (L)
(3)   Ο λόγος σχετικά με τη συγκριτική αξία των προσφερομένων δώρων στο ναό εύκολα μπορούσε να οδηγήσει σε σκέψεις για τη μεγαλοπρέπεια του ναού και των αφιερωμάτων σε αυτό (p). Ήταν άλλωστε απόγευμα (στιχ. 37) και ο ήλιος που έδυε χρύσωνε με τις τελευταίες του ακτίνες τις ιερές οικοδομές (g).
(4)   Η φράση λίθους ωραίους δηλώνει τους λίθους από λευκό μάρμαρο, με τους οποίους, είχε οικοδομηθεί ο ναός (Ιωσήπου Αρχαιολ. XV 11,3)(δ). Κάποιοι από τους λίθους αυτούς ήταν υπερμεγέθεις. Οι στύλοι της στοάς ήταν μονόλιθοι από μάρμαρο ύψους 40 ποδιών. Δες Ιωσήπου Ιουδ. Πολ. V,5,2.
(5)   Τα αφιερώματα, τα δώρα του Ηρώδη και άλλων ηγεμόνων ή ιδιωτών (Β΄Μακκαβ. γ 2-7). Π.χ. η χρυσή άμπελος του Ηρώδη, η οποία είχε ύψος ενός άνδρα (Ιωσήπου Ιουδ. Πολ. 5,5,4. Αρχαιολ. 15,11,3). Για την λέξη ανάθημα δες Β΄Μακκαβ. θ 16,Γ΄Μακκαβ. γ 17. Μόνο εδώ λέγεται στην Κ.Δ. (p). Ο τύπος ανάθεμα μολονότι αρχικά είχε την ίδια σημασία με το ανάθημα κατάντησε σε κακή σημασία, με την οποία και συναντιέται σε πολλά σημεία των επιστολών του Παύλου.
(6)   Όταν μιλάμε για ναό, κυρίως πρέπει να προσελκύει την προσοχή μας η παρουσία του Θεού σε αυτόν και η τάξη και η ευλάβεια, η οποία πρέπει να επικρατεί κατά τις ακολουθίες που τελούνται σε αυτόν για λατρεία του Θεού, και η κοινωνία η οποία πρέπει να υπάρχει μεταξύ του Θεού και του λαού του. Είναι πολύ φτωχό, όταν μιλάμε για ναό η όλη προσοχή μας να ελκύεται από τον εξωτερικό στολισμό του και από την αφθονία των εισοδημάτων του ή τον πλούτο των αφιερωμάτων του. Τα τελευταία αυτά τότε παίρνουν αξία, όταν εμψυχώνονται από την ζωντανή ευλάβεια των λειτουργών και λάτρεων του Θεού στο ναό αυτό.
 
Λουκ. 21,6  ταῦτα ἃ θεωρεῖτε, ἐλεύσονται ἡμέραι ἐν αἷς οὐκ ἀφεθήσεται λίθος ἐπὶ λίθῳ ὃς οὐ καταλυθήσεται(1).
Λουκ. 21,6  “αυτά που βλέπετε, θα έλθουν ημέραι, κατά τας οποίας δεν θα μείνη πέτρα επάνω εις την πέτρα, που να μη κρημνισθή.
(1)   Προφητεία, η οποία θα φαινόταν παράδοξη σε εκείνους, οι οποίοι ανέμεναν, ότι η βασιλεία του Μεσσία επρόκειτο μετά από λίγο να αρχίσει και ότι η Ιερουσαλήμ θα ήταν το κέντρο της (p). Δες Μάρκ. ιγ 2. Όταν μέσω της πίστης προβλέπουμε, ότι όλη η εξωτερική δόξα και λαμπρότητα οποιουδήποτε είτε κτιρίου μεγαλοπρεπούς, είτε ηγεμόνος ισχυρού πρόκειται να παρέλθει ούτως ή άλλως, δεν θα κολλήσουν ποτέ οι καρδιές μας σε αυτήν, όπως κολλούν οι καρδιές εκείνων, οι οποίοι στερούμενοι του οφθαλμού της πίστης δεν μπορούν να δουν τόσο μακριά.

Λουκ. 21,7  ἐπηρώτησαν δὲ αὐτὸν(1) λέγοντες· διδάσκαλε, πότε(2) οὖν(3) ταῦτα(4) ἔσται καὶ τί τὸ σημεῖον(5) ὅταν μέλλῃ ταῦτα γίνεσθαι;
Λουκ. 21,7  Τον ηρώτησαν δε και είπαν• “διδάσκαλε, πότε λοιπόν θα συμβούν αυτά και ποιό θα είναι το σημείον, που θα φανή, όταν πρόκειται αυτά να πραγματοποιηθούν;”
(1)   Τίποτα δεν υπάρχει στο κείμενο που να μαρτυρεί, ότι το ακόλουθο ερώτημα τέθηκε στον Ιησού κατά την ίδια στιγμή, κατά την οποία ειπώθηκε η προφητεία για την επικείμενη καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Εφόσον όμως είναι αδύνατον να υποθέσουμε, ότι ο λόγος του Κυρίου που ακολουθεί λέχθηκε δημόσια, πρέπει να δεχτούμε, ότι ο Κύριος ήταν τώρα μόνος με τους μαθητές του, το οποίο και επιβεβαιώνεται από τους άλλους συνοπτικούς (g).
(2)   Δέχονται την προφητεία του διδασκάλου αναντίρρητα και ρωτούν ως προς τη χρονολογία, κατά την οποία αυτά θα συνέβαιναν και για την οποία ο διδάσκαλος τίποτα δεν είπε (p).
(3)   Μόριο που υποδηλώνει έκπληξη, συνδυασμένη με συμφωνία (b).
(4)   Αυτό κυρίως αναφέρεται στην καταστροφή του ναού (g). Ίσως οι μαθητές νόμισαν, ότι ο ναός αυτός επρόκειτο να καταρριφθεί, για να δοθεί χώρος για ανέγερση άλλου μεγαλοπρεπέστερου, αντάξιου της βασιλείας του Μεσσία (p).
(5)   Η δεύτερη αυτή ερώτηση δείχνει, ότι οι μαθητές ανέμεναν να βρίσκονται εν ζωή, ώστε θα έβλεπαν με τα ίδια τους τα μάτια την καταστροφή (p). Με εμφανή περιέργεια ρωτούν οι μαθητές για τον χρόνο, κατά τον οποίο πρόκειται να συμβεί η από τον Κύριο προφητευμένη ερήμωση και καταστροφή. Είναι βεβαίως φυσικό να επιθυμούμε να γνωρίσουμε τα μέλλοντα να συμβούν. Το ωφέλιμο όμως και το πράγματι σπουδαίο είναι να μάθουμε, ποιο είναι το καθήκον μας και πώς πρέπει να συμπεριφερθούμε σε σχέση με τα μέλλοντα αυτά. Για αυτό ο Κύριος απαντώντας στους μαθητές του σε αυτό κυρίως εμμένει, ζητώντας να διαφωτίσει αυτούς για τους κινδύνους, τους οποίους θα αντιμετωπίσουν και για τα μέτρα, τα οποία πρέπει να πάρουν για να ανταπεξέλθουν εναντίον τους.

Λουκ. 21,8  ὁ δὲ εἶπε(1)· βλέπετε μὴ πλανηθῆτε(2)· πολλοὶ γὰρ ἐλεύσονται ἐπὶ τῷ ὀνόματί μου(3) λέγοντες ὅτι ἐγώ εἰμι καὶ ὁ καιρὸς ἤγγικε(4). μὴ οὖν πορευθῆτε ὀπίσω αὐτῶν.
Λουκ. 21,8  Αυτός δε είπε• “προσέχετε, μην εξαπατηθήτε από κανένα. Διότι πολλοί θα έλθουν, χρησιμοποιούντες ως ιδικόν των το όναμά μου και θα λέγουν, ότι εγώ είμαι ο Μεσσίας. Μη τους ακολουθήσετε.
(1)   Η προφητεία που εκτείνεται από το στιχ. 8-28 περιγράφει α) τις ταραχές, οι οποίες θα επακολουθήσουν μετά την αναχώρηση του Χριστού, τους ψευδομεσσίες, τους πολέμους, τους διωγμούς (στιχ. 8-19. Δες Μάρκ. ιγ 5-13 και Ματθ. κδ 4-14). β) την καταστροφή της Ιερουσαλήμ (στίχ. 20-24. Δες Μάρκ. στιχ. 14-23, και Ματθ. στίχ. 15-28) και γ) τα σημάδια της επανόδου του υιού του ανθρώπου (στιχ. 25-28. Δες Μάρκ. στίχ. 24-27 και Ματθ. στιχ. 29-31). Μολονότι και στις 3 συνοπτικές αφηγήσεις κατά την ίδια διάταξη προχωρά η προφητεία, δεν μπορούν όμως και στις αφηγήσεις αυτές οι γενικές γραμμές των δύο κύριων γεγονότων μαζί με τα σημάδια τους (η καταστροφή της Ιερουσαλήμ ή και η συντέλεια του κόσμου) πάντοτε να διαχωριστούν και να διακριθούν με σαφήνεια. Μερικοί από τους λόγους αναφέρονται σαφώς στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ· άλλοι πάλι εξίσου σαφώς στην Δευτέρα παρουσία του Κυρίου. Υπάρχουν όμως και μερικοί λόγοι που μπορούν να εφαρμοστούν και στα δύο αυτά γεγονότα (p).
(2)   Η ανυπομονησία κάνει εύκολα αυτόν που βρίσκεται κάτω από την εξουσία της εύπιστο (g). Οπότε ο Κύριος εφιστά την προσοχή των μαθητών του, για να μην πλανηθούν. Το ρήμα πλανιέμαι δεν χρησιμοποιείται πουθενά αλλού στο ευαγγέλιο του Λουκά. Αναφέρεται εδώ όχι σε κάποια απλή πλάνη, αλλά σε ουσιαστική απομάκρυνση από την αλήθεια. Δες Ιω. ζ 47, Α΄Ιω. α 8,β 26,γ 7,Αποκ. β 20,ιβ 9,κ 3-10 κλπ. (p).
Προσέχετε να μην φανταστείτε, ότι θα έλθω εγώ πάλι με εξωτερική δόξα για να καταλάβω θρόνο εγκόσμιου βασιλείου. Όχι· κάτι τέτοιο δεν πρέπει να περιμένετε, διότι η βασιλεία μου δεν είναι από τον κόσμο αυτόν. Είναι αξιοσημείωτο, ότι οι από σφοδρή περιέργεια κινούμενοι και αυτοί που ερευνούν τα του Θεού διατρέχουν τον κίνδυνο να πλανηθούν και πρέπει να προσέχουν. Πόσοι θέλοντας να καθορίσουν χρόνους και καιρούς με βάση τα προφητικά βιβλία εκτροχιάστηκαν σε πλάνες και σε υπολογισμούς γελοίους και ανόητους!
(3)   Το όνομα του Χριστού ή του Μεσσία θα είναι η βάση της αξίωσής τους (p). Γνωρίζετε ότι ο Μεσσίας ήλθε και δεν πρέπει να περιμένετε άλλον τέτοιον. Μην προσέχετε λοιπόν σε κανέναν από τους πλάνους αυτούς. Εάν είμαστε βέβαιοι, ότι ο Ιησούς είναι ο Χριστός και ότι η διδασκαλία του είναι του ευαγγελίου του Θεού, οφείλουμε να κλείνουμε τα αυτιά προς όλους τους άλλους ψευδομεσσίες και ψευδοσωτήρες, οι οποίοι με τις κενές θεωρίες τους υπόσχονται να εξασφαλίσουν την ειρήνη και την ευτυχία στον κόσμο. Σε κανένα άλλο όνομα δεν βρίσκεται η σωτηρία παρά μόνο στο όνομα του Ιησού Χριστού.
(4)   Αναμφίβολα η ιστορία αναφέρει ξεκάθαρα την μετά το θάνατο του Κυρίου εμφάνιση ψευδομεσσιών, οι οποίοι ισχυρίζονταν είτε ότι αυτοί οι ίδιοι ήταν οι Μεσσίες, ή ότι ήταν ο Ιησούς που επέστρεψε από τους ουρανούς. Το βλέμμα όμως του Ιησού περιλαμβάνει εδώ την κατάσταση του κόσμου σε όλο τον χρόνο, ο οποίος επρόκειτο να διαρρεύσει από την ανάληψή του μέχρι την δευτέρα παρουσία του. Είναι γνωστό ποιο πλήθος απατεώνων από τον Σίμωνα τον μάγο και τον Βαρκωχέβα μέχρι τους ψευδό
χριστους των ημερών μας ζήτησαν είτε στους κόλπους του Ιουδαϊσμού, είτε στην εκκλησία να κατευθύνουν στο πρόσωπό τους την μεσσιανική προσδοκία (g). Ο p. δεν βλέπει ψευδομμεσίες μεταξύ της ανάληψης και της καταστροφής της Ιερουσαλήμ. Αλλά εάν ο Ιώσηπος δεν αναφέρει το όνομα (Μεσσίας), δηλώνει όμως σαφέστατα το πράγμα (L).

Λουκ. 21,9  ὅταν δὲ ἀκούσητε πολέμους καὶ ἀκαταστασίας(1), μὴ πτοηθῆτε(2)· δεῖ(3) γὰρ ταῦτα γενέσθαι πρῶτον, ἀλλ᾿ οὐκ εὐθέως(4) τὸ τέλος(5).
Λουκ. 21,9  Οταν δε ακούσετε, ότι γίνονται πόλεμοι και αναταραχαί και διασάλευσις της τάξεως, μη ταραχθήτε. Διότι πρέπει, σύμφωνα με το θείον σχέδιον, να γίνουν αυτά πρώτον, αλλά δεν θα έλθη αμέσως το τέλος”.
(1)   =Στάσεις των κατωτέρων κατά των ανωτέρων και εσωτερικές διαιρέσεις, εξαιτίας των οποίων η κατάσταση, δηλαδή η καθεστηκυία τάξη θα διαταραχτεί και θα καταργηθεί (b).
(2)   Μόνο εδώ και στο κδ 37 υπάρχει το ρήμα, και πουθενά αλλού στην Κ.Δ.. Δηλώνει εσωτερική της ψυχής κατάσταση φόβου, ενώ το από τους άλλους δύο συνοπτικούς χρησιμοποιούμενο ρήμα θροείσθε αναφέρεται στην εξωτερική εκδήλωση του φόβου αυτού (L). Άλλοι θα δειλιάσουν και θα φοβηθούν, σεις όμως δεν πρέπει να φοβηθείτε. Ό,τι για τους άλλους θα είναι φόβητρα και σημάδια μεγάλα, αυτά ας μη φοβίζουν εσάς, οι οποίοι μέσω της πίστης βλέπετε ήδη όσα είναι πάνω από τον ουρανό και γνωρίζετε μέσω της πίστης τον θρόνο της κυβέρνησης του εν υψίστοις Θεού, ο οποίος σας προστάτευσε πάντοτε και επέδειξε την πατρική μέριμνα και προστασία του και στις πλέον ασήμαντες λεπτομέρειες της ζωής σας.
(3)   Είναι έτσι ορισμένο από το Θεό (p).
(4)   Μπαίνει μπροστά με έμφαση (p).
(5)   Δεν σημαίνεται το τέλος των ωδίνων που λέγεται στον Ματθαίο (κδ 8), αλλά το «τέλος όλων» (Α΄Πέτρ. δ 7), το τέλος του κόσμου και η έλευση του υιού του ανθρώπου (p).
«Κάποιοι δέχτηκαν ότι οι πείνες και οι μολυσματικές ασθένειες (για τα οποία λέει παρακάτω) και οι άλλες θλίψεις, δεν θα γίνουν μόνο στη συντέλεια, αλλά και στα χρόνια της άλωσης (των Ιεροσολύμων). Διότι και ο Ιώσηπος λέει ότι λόγω της πείνας έγιναν αφόρητες συμφορές… Γενικώς όμως αυτά μπορούμε να τα εννοήσουμε κοινά και για τον καιρό της συντέλειας και για την άλωση, εννοώ τα σχετικά με τις ακαταστασίες και τους πολέμους και τα υπόλοιπα» (Θφ).

Λουκ. 21,10 τότε ἔλεγεν αὐτοῖς(1)· ἐγερθήσεται(2) ἔθνος ἐπὶ ἔθνος καὶ βασιλεία ἐπὶ βασιλείαν(3),
Λουκ. 21,10 Και έλεγεν πάλιν εις αυτούς• “θα εξεγερθή και θα επιτεθή το ένα έθνος εναντίον του άλλου και το ένα βασίλειον εναντίον του άλλου βασιλείου.
(1)   Δηλώνεται με τη νέα αυτή εισαγωγή, ότι παρεμβλήθηκε μια μικρή διακοπή πριν ακόμη ο Κύριος ξαναπάρει τον λόγο (b). Και με αυτήν διεγείρει την προσοχή στα σημαντικά λόγια, τα οποία θα πει.
(2)   Τοποθετεί το εγερθήσεται χωρίς σύνδεση για μεγαλύτερη έμφαση (δ).
(3)   Ίσως υπαινίσσεται και τους ανταγωνισμούς του Γάλβα, του Όθωνα, του Βιτελλίου και τους Βεσπασιανού για την κατάληψη του θρόνου μετά το θάνατο του Νέρωνα, οι οποίοι παρέσυραν όλο τον ρωμαϊκό κόσμο σε εμφύλιο πόλεμο σκληρό (L).

Λουκ. 21,11 σεισμοί(1) τε μεγάλοι κατὰ τόπους καὶ(2) λιμοὶ καὶ λοιμοὶ(3) ἔσονται, φόβητρά(4) τε καὶ σημεῖα ἀπ᾿ οὐρανοῦ(5) μεγάλα ἔσται.
Λουκ. 21,11 Και θα γίνουν σεισμοί μεγάλοι εις διαφόρους τόπους και πείνα και επιδημίαι, σημεία που θα προκαλούν φόβον, και άλλα μεγάλα σημεία από τον ουρανόν.
(1)   Αφού περιέγραψε τις γενικές πολιτικές ακαταστασίες, οι οποίες θα προηγηθούν του τέλους, ο Κύριος αναφέρει 4 διαταραχές της φύσης, οι οποίες θα είναι και αυτές προοίμιο του τέλους: σεισμούς δηλαδή, πείνες, λοιμώδεις ασθένειες και τρομακτικά φαινόμενα στον ουρανό (p).
(2)   Υπάρχει και η γραφή «μεγάλοι κατά τόπους λιμοί». Η βυζαντινή γραφή στο κείμενο φαίνεται προτιμότερη, διότι χαρακτηρίζει καλά το συχνό φαινόμενο του πλήθους των σεισμών, που ξεσπά συγχρόνως σε διάφορα σημεία του πλανήτη (g).
(3)   Παρήχηση (L). Είναι αξιοσημείωτο, ότι κατά την εποχή, που επακολούθησε αμέσως μετά την εμφάνιση του Χριστιανισμού, συνέβησαν συμφορές έκτακτες και συσσωρευμένες. Τρομερή πείνα μάστιζε την Ανατολή στα χρόνια του Κλαυδίου. Ηφαίστεια από παλιά σβησμένα εκδήλωσαν νέα δράση. Σεισμός κατέστρεψε πολλές πόλεις της Μ. Ασίας, και ιδιαιτέρως την Λαοδίκεια και Ιεράπολη (g).
(4)   =σημάδια που δημιουργούν φόβο (δ). Είναι του ίδιου είδους με τα σημάδια του ουρανού, για τα οποία λέει αμέσως μετά (L).
(5)   Δεν πρέπει να συγχέονται αυτά με αυτά που αναφέρονται στο στίχο 25 (L). Είναι αυτά εκλείψεις, βόρεια σέλα, κομήτες, βροχές διαττόντων αστέρων, στα οποία τα πλήθη αποδίδουν σημασία απειλητική και προμηνυτική δεινών (g). Για τα καταπληκτικά σημάδια που προηγήθηκαν της άλωσης των Ιεροσολύμων δες Ιωσήπου Ιουδ. Πολ. VI,5,3 (p).
 
Λουκ. 21,12 πρὸ(1) δὲ τούτων πάντων ἐπιβαλοῦσιν ἐφ᾿ ὑμᾶς τὰς χεῖρας αὐτῶν καὶ διώξουσι(2), παραδιδόντες εἰς συναγωγὰς καὶ φυλακάς, ἀγομένους ἐπὶ βασιλεῖς καὶ ἡγεμόνας(3) ἕνεκεν τοῦ ὀνόματός μου(4)·
Λουκ. 21,12 Αλλά πριν γίνουν όλα αυτά, θα σας συλλάβουν και θα σας καταδιώξουν και θα σας παραδίδουν εις τας συναγωγάς, δια να δικασθήτε και εις τας φυλακάς και θα σας οδηγούν ως υποδίκους εμπρός εις βασιλείς και ηγεμόνας, μόνον και μόνον επειδή πιστεύετε στο όνομά μου.
(1)   Η πρόθεση «προ», βρίσκεται σε έννοια χρονική και όχι για να σημάνει υπεροχή μεγέθους (p).
(2)   Μεταξύ των πρώτων, τα οποία πρέπει να αναμένονται είναι οι διωγμοί (p), οι οποίοι χτύπησαν την εκκλησία από την κούνια της. Άρχισαν στην Ιερουσαλήμ από τις πρώτες ημέρες της ίδρυσης της εκκλησίας. Πρόκειται εδώ προ παντός για τους διωγμούς από το συνέδριο και τις ιουδαϊκές αρχές σε κάθε μέρος, και έπειτα και για όλους τους διωγμούς, οι οποίοι από τότε ακολούθησαν και συνεχίζονται (g).
«Συμπλέκει τους λόγους σχετικά με την συντέλεια με αυτούς για την άλωση» (Θφ).
«Πριν από τον καιρό της συντέλειας κυριεύτηκε η χώρα των Ιουδαίων… και παραδόθηκε ο ναός στη φωτιά, γκρεμίστηκαν τα βασιλικά ανάκτορά τους και έπαυσε η δύναμη της σύμφωνης με το νόμο λατρείας. Όμως πριν συμβούν αυτά, εκδιώχτηκαν από αυτούς οι μακάριοι μαθητές, κλείστηκαν στη φυλακή, οδηγήθηκαν σε άρχοντες, στάλθηκαν σε βασιλιάδες» (Κ).
(3)   «Πράγματι στάλθηκε ο Παύλος στη Ρώμη προς τον Καίσαρα, και παρουσιάστηκε στον Φήστο και στον Αγρίππα» (Κ).
(4)   Οι καταδιώξεις αυτές κατά των διακόνων του ευαγγελίου και των πιστών δεν πρέπει να θεωρούνται μόνο ως δεινά των άδικα καταδιωκομένων, αλλά και ως αμαρτία των διωκτών. Προτού να πέσει εναντίον των τελευταίων αυτών το κρίμα της θείας δικαιοσύνης, θα πληρώσουν αυτοί το μέτρο της αδικίας τους για τους διωγμούς τους κατά των εκλεκτών του Θεού. Αξιοσημείωτο, ότι η καταστροφή ενός έθνους προκαλείται πάντοτε από τις αμαρτίες του. Τίποτα άλλο λοιπόν δεν προκαλεί ασφαλέστερα την καταστροφή αυτή από την αμαρτία των διωγμών κατά του ευαγγελίου. Όταν λοιπόν ο διωγμός κατά του ευαγγελίου και των διακόνων του φθάσει στο μη περαιτέρω, τότε επίκειται και ο ερχομός της κρίσης και τιμωρίας στο έθνος, που έκανε τον διωγμό αυτόν. Περιμένετε την οργή του Θεού να ξεσπάσει σύντομα, όταν η κατά των διακόνων του Κυρίου οργή του κόσμου γίνει ασυγκράτητη.
 
Λουκ. 21,13  ἀποβήσεται(1) δὲ ὑμῖν εἰς μαρτύριον(2).
Λουκ. 21,13 Ολαι δε αυταί αι μεγάλαι ταλαιπωρίαι θα έχουν ως τελικόν αποτέλεσμα δια σας, να δώσετε την καλήν μαρτυρίαν δι' εμέ.
(1)   Το αποτέλεσμα των διωγμών και παθημάτων αυτών για σας θα είναι… (p).
(2)   Ή «όλα αυτά που θα κάνουν σε σας θα αποβούν σε σας σε μαρτυρική δόξα» (Ζ)· «σε δόξα μαρτυρίου» (Κ).
Ή, λιγότερο πιθανή ερμηνεία, για μαρτυρία της αθωότητάς σας.
Ή, πιο πιθανή, για μαρτυρία της αλήθειας του ευαγγελίου (p). Πρόκειται για την μαρτυρία, την οποία οι μαθητές θα κάνουν για τον Ιησού ενώπιον των ιουδαϊκών ή ειδωλολατρικών δικαστηρίων, όπως υπήρξαν του Πέτρου στο ναό και ενώπιον του συνεδρίου, του Παύλου στις συναγωγές και ενώπιον των βασιλέων και αρχόντων (g), «για να μην μπορούν να λένε (αυτοί που δεν πίστεψαν) την ημέρα της κρίσης, ότι δεν ακούσαμε το κήρυγμα» (Ζ).
Έτσι αντί ο διωγμός να ανακόψει την πρόοδο του κηρύγματος, θα δώσει την ευκαιρία να ακουστεί αυτό και από τους άρχοντες του εθνισμού, αλλά και στις ίδιες τις επίσημες αίθουσες των δικαστηρίων του. Η έρευνα όμως και εξέταση του ευαγγελίου σε δικαστήριο, όπως και η ανάκριση για τη ζωή και διαγωγή σας, θα καταστούν μαρτυρία λαμπρή για την αλήθειά του και την άμεμπτη ζωή των εργατών του.

Λουκ. 21,14 θέσθε(1) οὖν(2) εἰς τὰς καρδίας ὑμῶν(3) μὴ προμελετᾶν(4) ἀπολογηθῆναι·
Λουκ. 21,14 Βάλετε, λοιπόν, αυτά, μέσα εις την καρδιά σας, ότι εγώ τα επιτρέπω, ώστε να μη συλλογίζεσθε εκ των προτέρων τι θα απολογηθήτε.
(1)   «Βάλτε τις καρδιές σας, αντί να πει διατεθείτε, πείστε (τις καρδιές σας) ή βάλτε στις καρδιές σας» (Ζ). Όπως στο Πράξ. ε 4 λέγεται για απόφαση, την οποία πρέπει να πάρουν. Η φράση είναι εβραϊκή (Δανιήλ α 8 κλπ.), αλλά εξίσου και ελληνική («θέσθε επί φρεσί(=βάλτε στο νου σας) Όμηρος)(L).
(2)   «Επειδή ήταν απλοί άνθρωποι του λαού και αμαθείς, για να μην ταραχτούν από το ότι επρόκειτο να λογοδοτήσουν σε σοφούς άνδρες, καθόλου, λέει, μην σας νοιάζει για αυτό» (Θφ).
(3)   Κάντε μέριμνά σας το να μη μεριμνάτε· κάντε ιδιαίτερο μέλημα και κόπο σας να μην σας μέλει (b).
(4)   Λέξη που λέγεται μία φορά. Ο Θεός θα στέκεται στο πλευρό σας και θα σας προστατεύει κατά τη διάρκεια της δίκης σας. Είστε τη στιγμή εκείνη οι συνήγοροι του ευαγγελίου του. Συνεπώς αυτός θα σας παράσχει όλες τις αναγκαίες πληροφορίες για την διεξαγωγή της δίκης, η οποία αφορά στην αλήθειά του. Μην απασχολείστε λοιπόν, όπως θα φροντίζατε και θα θορυβούσασταν προκειμένου για δίκη αποκλειστικά δική σας, που θα απέβλεπε στα υλικά συμφέροντά σας και την οποία καλείστε να διεξάγετε με μόνο τα δικά σας μέσα.

Λουκ. 21,15  ἐγὼ(1) γὰρ(2) δώσω ὑμῖν στόμα καὶ σοφίαν(3), ᾗ οὐ δυνήσονται ἀντειπεῖν(4) οὐδὲ ἀντιστῆναι(5) πάντες οἱ ἀντικείμενοι ὑμῖν.
Λουκ. 21,15  Διότι εγώ θα σας δώσω πνεύμα φωτεινόν και σοφίαν, δια να ευρίσκετε ακλόνητα νοήματα και επιχειρήματα, εις τα οποία δεν θα ημπορούν να αντείπουν η να αντισταθούν όλοι οι αντίπαλοί σας.
(1)   Στο Ματθ. ι 20 αυτό αποδίδεται στο Πνεύμα του Πατέρα, ενώ εδώ μιλά ο Κύριος σύμφωνα με την κατάσταση της δόξας του (b). Τότε ο Ιησούς δεν θα είναι στη γη, αλλά θα έχει αναληφθεί με δόξα (g). Μπαίνει μπροστά με έμφαση. Ολόκληρο αυτό θα είναι δική μου φροντίδα (p). Εσείς μεν θα προχωράτε στον αγώνα, αλλά εγώ θα μάχομαι. Εσείς θα ξεστομίζετε τα λόγια, αλλά εγώ θα είμαι αυτός που μιλά (Βέδας).
(2)   «Μη προμελετάτε… διότι θα πάρετε από εμένα σοφία και γλώσσα ακαταμάχητη και ακατανίκητη εναντίον των αντιπάλων σας» (Κ). Θα σας δώσω, αφού θα είμαι πάντοτε αμεσότατα παρών μαζί σας (b).
(3)   «Στόμα μεν λέει τα λόγια, ενώ σοφία τα νοήματα των λόγων» (Ζ).
«Θα πάρετε από εμένα ταυτόχρονα και ευφράδεια και σοφία» (Θφ). Με τη λέξη στόμα δηλώνεται η ικανότητα του να μιλούν (L), «το ανεμπόδιστο της γλώσσας» (Θφ), ενώ με τη λέξη σοφία η εκλογή της ύλης και της μορφής του λόγου (p), το περιεχόμενο του λόγου (δ), «η δύναμη των νοημάτων» (Θφ).
Δεν λέει, ότι θα στείλει άγγελο από τον ουρανό να απολογηθεί για χάρη τους. Θα μπορούσε να πράξει και αυτό. Προτιμά όμως να δώσει σε αυτούς τους ίδιους στόμα και σοφία. Με αυτό τούς τιμά, αφού καλούνται να χρησιμοποιήσουν τις χάριτες, τις οποίες ο Θεός τούς παρέχει, και να γίνονται όργανα, ώστε να δοξάζεται μέσω αυτών ο Θεός. Εγώ θα σας δώσω στόμα και σοφία. Το οποίο συνυπονοεί, ότι ο υποσχόμενος αυτό είναι Θεός, διότι του Θεού προνόμιο είναι να επεμβαίνει αόρατα στις διάφορες περιστάσεις και να δίνει στους δούλους του στόμα και σοφία.
(4)   Το ἀντειπεῖν αναφέρεται στην αδυναμία, στην οποία θα περιέλθουν οι αντίπαλοι, να αναιρέσουν τα λεγόμενα από αυτούς που διώκονται για τον Χριστό για υπεράσπιση των εαυτών τους (g).
(5)   Το ἀντιστῆναι αναφέρεται στην μετά την υπεράσπισή τους ανάληψη επίθεσης από αυτούς που ομολογούν το ευαγγέλιο, όταν με το μαχαίρι του ευαγγελίου θα προσβάλουν τις πλάνες των διωκτών τους (g). Η σοφία λοιπόν είναι δύναμη (b).

Λουκ. 21,16 παραδοθήσεσθε(1) δὲ καὶ(2) ὑπὸ γονέων καὶ συγγενῶν καὶ φίλων καὶ ἀδελφῶν, καὶ θανατώσουσιν ἐξ ὑμῶν(3),
Λουκ. 21,16 Θα παραδοθήτε δε στους διώκτας και εις τα δικαστήρια και από αυτούς ακόμη τους γονείς και συγγενείς και φίλους και αδελφούς και θα θανατώσουν μερικούς από σας.
(1)   «Αφού είπε αυτά και αφού εξασθένισε τον φόβο τους για την αμάθειά τους, προσθέτει και άλλο αναγκαίο και ικανό να τρομάξει τις ψυχές… και προλέγει και για αυτό, ώστε να μην τους έλθει απότομα και τους ταράξει. Διότι είναι φοβερό αυτό όταν αγγίζει την ψυχή, όπως και ο Δαβίδ λέει, ότι Αν ο εχθρός με κορόιδευε, θα το άντεχα· εσύ όμως άνθρωπε ισόψυχε» (Θφ).
(2)   Όχι μόνο από ξένους και μη συγγενείς σας, αλλά και από γονείς (b).
(3)   Τρεις τουλάχιστον από αυτούς που άκουσαν τα λόγια αυτά –ο Ιάκωβος, ο Πέτρος και ο Ανδρέας- υπέμειναν μαρτυρικό θάνατο (p).

Λουκ. 21,17 καὶ ἔσεσθε μισούμενοι ὑπὸ πάντων διὰ τὸ ὄνομά μου(1)·
Λουκ. 21,17 Και θα μισήσθε από όλους, διότι θα πιστεύετε στο όνομά μου.
(1)   Ο λόγος αυτός του Κυρίου διατηρήθηκε ο ίδιος και στους τρεις συνοπτικούς (Ματθ. κδ 9,Μάρκ. ιγ 13), συναντιέται επίσης και στον Ιωάννη (ιε 20,21). Επειδή προκάλεσε εντύπωση στους μαθητές χαράχτηκε βαθύτατα στη μνήμη τους (g).

Λουκ. 21,18  καὶ(1) θρὶξ ἐκ τῆς κεφαλῆς ὑμῶν οὐ μὴ ἀπόληται(2)·
Λουκ. 21,18 Αλλά ούτε μία τρίχα από το κεφάλι σας δεν θα χαθή,
(1)   Παροιμιακή φράση (b).
(2)   «Ούτε το ελάχιστο από εσάς δεν θα καταστραφεί» (Θφ). Πώς θα συμβιβαστεί όμως, με το «θα θανατώσουν» του στίχου 16; Ή, δεν θα χαθεί χωρίς την ειδική πρόνοια του Θεού, χωρίς ανταμοιβή, πριν τον καιρό της (b)· «και αν σε κάποιον αφαιρέθηκε κάτι από το σώμα, οπωσδήποτε το υπέστη αυτό επειδή το επέτρεψε ο Θεός· διότι άλλοτε μεν έδειχνε τη δύναμή του, άλλοτε πάλι επέτρεπε στη σάρκα να πάσχει αυτά που είναι φυσικά» (Ζ).
Ή, πιο σωστή ερμηνεία «δεν θα καταστραφεί, αν και θα φανεί στους πολλούς ότι καταστράφηκε… Διότι πρόσεξε που λέει «θα θανατώσουν από εσάς»· θα καταλάβεις δηλαδή κάτι βαθύτερο· ότι δεν θα σας θανατώσουν ολόκληρους, αλλά επειδή είστε διπλοί, από ψυχή και σώμα, δεν θα θανατώσουν τα δύο αλλά από εσάς το ένα θα θανατώσουν, το σώμα εννοώ, ενώ τις ψυχές σας θα τις κερδίσετε με την υπομονή» (Θφ).
Οι ψυχές σας θα παραμείνουν απολύτως σώες· πνευματικά δεν θα υποστείτε τίποτα (p). Η αληθινή προσωπικότητά σας δεν θα βλαφτεί στο παραμικρό (L). Ό,τι και αν σας συμβεί θα βγείτε τελικά από τον αγώνα σώοι και ακέραιοι (g).
Αντιθέτως μάλιστα και οι στο σώμα ερχόμενες βλάβες, εφόσον θα σας συμβαίνουν, διότι ο Θεός, που πάντα προς το συμφέρον σας αποβλέπει, επιτρέπει αυτές, δεν θα είναι πραγματικές βλάβες, αλλά θα καταλήγουν σε ωφέλειά σας. Δεν υπολογίζονται ως ζημιές και ως απώλειες εκείνες, οι οποίες οδηγούν σε αγαθό τέλος και καταλήγουν σε κέρδος και ωφέλεια. Και αν ακόμη σας πάρουν το σώμα σας οι διώκτες σας και αφαιρέσουν ολοτελώς την ζωή σας, δεν χάνετε το σώμα σας, αλλά παραχωρείτε και προσφέρετε αυτό στο Θεό.

Λουκ. 21,19 ἐν τῇ ὑπομονῇ(1) ὑμῶν κτήσασθε(2) τὰς ψυχὰς ὑμῶν.
Λουκ. 21,19 Με την υπομονήν σας κερδίστε τας ψυχάς σας.
(1)   Υπομονή είναι η καρτερία στα παθήματα και τους διωγμούς, χωρίς να υποχωρεί κάποιος ή να χαλαρώνει, ενώ μακροθυμία είναι η ανοχή των ύβρεων και αδικιών, χωρίς να ανταποδίδει κάποιος κάτι για αυτές (p).
(2)   «Σώστε» (Ζ), κάντε κτήμα σας (δ), κερδίστε τις ψυχές σας (p). Η ζωή η αιώνια παριστάνεται εδώ με τις ψυχές (L). Κερδίστε την αιώνια σωτηρία (p). Υπάρχει και η γραφή κτήσεσθε, η οποία φαίνεται πιο αυθεντική.
Αξιόλογη και η επόμενη: Κτήσασθε τις ψυχές σας, τον αληθινό και κυρίως άνθρωπο· φυλάξτε την πάνω στον εαυτό σας εξουσία και κυριαρχία του λογικού· φυλάξτε το εσωτερικό σας από την εμπαθή ταραχή ώστε ούτε λύπη ούτε φόβος να σας τυραννά και να σας αφαιρεί την ειρήνη και την χαρά. Στους δύσκολους καιρούς, στους οποίους τίποτα άλλο δεν είναι εύκολο να διατηρήσουμε, ας φυλάξουμε και ας κρατήσουμε στην κατοχή μας το πολυτιμότερο από όλα, δηλαδή τις ψυχές μας. Με την υπομονή λοιπόν οι ψυχές σας θα διατηρηθούν σε καλή διάθεση και σε ειρηνική κατάσταση.

3) Η καταστροφή της Ιερουσαλήμ και του ιουδαϊκού λαού (κα 20-24)

Λουκ. 21,20 ὅταν(1) δὲ ἴδητε κυκλουμένην(2) ὑπὸ στρατοπέδων τὴν Ἱερουσαλήμ(3), τότε γνῶτε ὅτι ἤγγικεν ἡ ἐρήμωσις(4) αὐτῆς.
Λουκ. 21,20 Οταν δε θα ίδετε την Ιερουσαλήμ να περικυκλώνεται από στρατεύματα, τότε μάθετε ότι έφθασε πλέον ο καιρός της ερημώσεώς της.
(1)   Μέχρι τώρα ο Κύριος επέστησε την προσοχή των πιστών κατά των εσπευσμένων μέτρων. Τώρα αντιθέτως ειδοποιεί αυτούς να μην παρασυρθούν από τις φαντασιοπληξίες των φανατικών Ιουδαίων, οι οποίοι θα φανταστούν, ότι ο Θεός θα σώσει με θαύμα την Ιερουσαλήμ, αλλά να σπεύσουν να λάβουν μέτρα ασφαλείας (g).
(2)   Ο ενεστώτας δηλώνει την κύκλωση στην αρχή της και όχι ακόμη ολοκληρωμένη (g)· διότι όταν η κύκλωση αυτή θα έχει συντελεστεί, θα είναι πλέον πολύ αργά (p).
(3)   «Σαφέστατα τώρα αναφέρεται στην άλωση της Ιερουσαλήμ» (Θφ).
(4)   Η λέξη συχνά συναντιέται στους Ο΄, στην Κ.Δ. μόνο εδώ και στα παράλληλα χωρία. Οι μαθητές ανέμεναν την εντός ολίγου δόξα της Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσας, στην οποία θα εγκαθίστατο ο Μεσσίας και τώρα προλέγεται σε αυτούς η επικείμενη ερήμωσή της (p).

Λουκ. 21,21 τότε οἱ ἐν τῇ Ἰουδαίᾳ φευγέτωσαν εἰς τὰ ὄρη(1), καὶ οἱ ἐν μέσῳ αὐτῆς ἐκχωρείτωσαν(2), καὶ οἱ ἐν ταῖς χώραις(3) μὴ εἰσερχέσθωσαν εἰς αὐτήν(4),
Λουκ. 21,21 Τότε όσοι θα ευρίσκονται εις την Ιουδαίαν, ας φεύγουν εις τα βουνά, και όσοι θα είναι μέσα εις την πόλη, ας φεύγουν έξω και μακριά από αυτήν. Και όσοι θα ευρίσκονται εις την ύπαιθρο, να μη εισέλθουν εις την πόλη.
(1)   Αυτολεξεί επαναλαμβάνεται και από τους τρεις συνοπτικούς. Με τη φράση στα όρη εννοούνται οι ορεινές περιοχές της Ιουδαίας (p).
(2)   Και αυτοί που είναι μέσα στην πόλη ας βγουν στην ύπαιθρο, στους αγρούς (δ). Φεύγετε μακριά από την πόλη, από την οποία έφυγε ήδη ο Θεός και απέσυρε την προστασία του. Από εκεί, από όπου φεύγει ο Θεός, πρέπει χωρίς κάποια αναβολή να φεύγουμε και εμείς.
(3)   Αυτοί που ζουν στην ύπαιθρο, αυτοί που μένουν στους έξω αγρούς (δ)· αντιτίθεται στην πόλη (p).
(4)   «Ας μην προσδοκούν, ότι η πόλη επειδή έχει τείχη, θα τους φυλάξει, αλλά ας αναχωρήσουν και αυτοί που θα είναι μέσα στην πόλη» (Θφ).

Λουκ. 21,22 ὅτι ἡμέραι ἐκδικήσεως(1) αὗταί εἰσι τοῦ πληρωθῆναι(2) πάντα τὰ γεγραμμένα(3).
Λουκ. 21,22 Διότι αι ημέραι αυταί είναι ημέραι της δικαίας θείας τιμωρίας, ώστε να εκπληρωθούν έτσι όλα όσα έχουν γραφή δια την καταστροφή του Ισραηλιτικού λαού και της Ιερουσαλήμ.
(1)   Εκδίκηση «για το φόνο του δεσπότη (Χριστού)» (Ζ). Δες από τους Ο΄ τα Δευτερ. λβ 35,Ωσηέ θ 7,Σοφ. Σειρ. ε 7. Αξιοσημείωτο και το περίφημο χωρίο του Ευσεβίου (Εκκλησ. Ιστορ. ΙΙ 23,20), στο οποίο παραθέτει αυτός (όπως και προηγουμένως ο Ωριγένης) τους παρακάτω λόγους του Ιώσηπου που δεν υπάρχουν σε κανένα από τα χειρόγραφα που περισώθηκαν σε μας: «αυτά όμως συνέβησαν στους Ιουδαίους σαν εκδίκηση για τον Ιάκωβο τον δίκαιο, ο οποίος ήταν αδελφός του Ιησού του λεγομένου Χριστού, επειδή ακριβώς αν και ήταν αυτός δικαιότατος, οι Ιουδαίοι τον φόνευσαν» (p).
Τους χρόνους της μακροθυμίας και ανοχής του Θεού διαδέχονται χρόνοι οργής και εκδίκησης. Αυτοί που δεν συγκινούνται από την προς αυτούς ανοχή του Κυρίου και δεν οδηγούνται από την μακροθυμία του σε μετάνοια, αλλά παραμένουν σκληροί, οπωσδήποτε θα αντικρύσουν και την οργή του, η οποία όσο αργότερα έρχεται, τόσο αυστηρότερα και θα εκδηλωθεί.
(2)   Για να εκπληρωθούν.
(3)   «Όλα όσα γράφονται στα βιβλία του Δανιήλ και των άλλων προφητών» (Ζ). Αναφέρεται σε όλες τις περί καταστροφής απειλές που έγιναν στον Ισραήλ, από εκείνες, οι οποίες μέσω του Μωϋσή προκηρύχτηκαν (Λευϊτ. κστ 14 και εξής) μέχρι τις προφητείες του Ζαχαρίου (ια 1-17) και του Μαλαχίου (δ 6)(g).

Λουκ. 21,23  οὐαὶ δὲ ταῖς ἐν γαστρὶ ἐχούσαις καὶ ταῖς θηλαζούσαις ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις(1)· ἔσται γὰρ τότε ἀνάγκη(2) μεγάλη ἐπὶ τῆς γῆς(3) καὶ ὀργὴ τῷ λαῷ τούτῳ(4),
Λουκ. 21,23  Αλλοίμονον δε εις τας εγκύους και εις αυτάς που θηλάζουν μικρά παιδιά κατά τας ημέρας εκείνας. Διότι θα είναι θλίψις και στέρησις μεγάλη εις την γην, και οργή του Θεού και των ανθρώπων εναντίον του λαού τούτου.
(1)   Από την αρχή του στίχου μέχρι τη λέξη αυτή συναντιέται η φράση αυτολεξεί και στους τρεις συνοπτικούς.
(2)   Ανάγκη=στενοχώρια, δυστυχία (δ). «Διότι πράγματι γυναίκες έτρωγαν τα παιδιά τους, και κοιλιές νεκρών ξέσχιζαν οι εχθροί, και φωτιά βαρβαρική παντού κατέκαιγε και όλα ήταν γεμάτα από αίμα, και νέες τραγωδίες συνέβαιναν, και όλη η οικουμένη γέμισε από τις συμφορές των Ιουδαίων» (Χ).
(3)   Πρέπει να το πάρουμε εδώ με περιορισμένη έννοια, όπως φαίνεται από την ακόλουθη φράση «στον λαό αυτόν» (g). Η φράση αυτή δηλώνει τους Ιουδαίους. Συνεπώς και η πριν από αυτήν («επί της γης») αναφέρεται σε μόνη την Παλαιστίνη και όχι σε ολόκληρη τη γη (p).
(4)   Ο οποίος περιφρόνησε τόσο μεγάλη χάρη ουράνια (b).

Λουκ. 21,24 καὶ πεσοῦνται στόματι μαχαίρας(1), καὶ αἰχμαλωτισθήσονται εἰς πάντα τὰ ἔθνη(2), καὶ Ἱερουσαλὴμ ἔσται πατουμένη(3) ὑπὸ ἐθνῶν(4) ἄχρι πληρωθῶσι καιροὶ ἐθνῶν(5).
Λουκ. 21,24 Και θα πέσουν σφαγμένοι από κοφτερά μαχαίρια, άλλοι δε αιχμάλωτοι και δούλοι θα μεταφερθούν προς πώλησιν εις όλα τα έθνη. Και η Ιερουσαλήμ θα καταπατήται από ξένα έθνη, έως ότου συμπληρωθή ο καιρός που ώρισε ο Θεός, δια την κυριαρχίαν των εθνών επί της Ιερουσαλήμ.
(1)   Στόμα μαχαίρας, είναι εβραϊκός τρόπος ομιλίας (Γενεσ. λδ 26,Δευτερ. ιγ 16 κλπ.). Ποιητικά δηλαδή παριστάνεται το μαχαίρι ως θηρίο που καταβροχθίζει με το στόμα του, την κόψη (για αυτό και δίστομο ονομάζεται το μαχαίρι που έχει δύο κόψεις) τους εχθρούς (δ).
(2)   Πάνω από ένα εκατομμύριο Ιουδαίοι χάθηκαν κατά τη διάρκεια του τρομερού αυτού αγώνα και ενενήντα εφτά χιλιάδες οδηγήθηκαν αιχμάλωτοι στην Αίγυπτο και τις άλλες επαρχίες του ρωμαϊκού κράτους κατά τον Ιώσηπο (Ιουδ. Πολιτ. VI,9.3)(g).
Οσοδήποτε πάντως και αν θεωρεί ο p υπερβολικούς τους αριθμούς αυτούς, πάντως αναγνωρίζεται από όλους το τρομακτικό μέγεθος της καταστροφής. Οι Ιουδαίοι πλέον δεν θα οδηγηθούν αιχμάλωτοι σε ένα έθνος, όπως άλλοτε, όταν κατακτήθηκαν από τους Χαλδαίους, αλλά σε όλα τα έθνη. Και αυτό θα κάνει τη θέση τους περισσότερο απελπιστική και την εθνική τους αποκατάσταση περισσότερο δύσκολη και απραγματοποίητη. Χωρίς να αφομοιώνονται μαζί με τα υπόλοιπα έθνη, θα παραμένουν ανάμεσα σε αυτά μάρτυρες της δίκαιης οργής του Θεού και της τιμωρίας, την οποία είλκυσαν μόνοι τους πάνω στα κεφάλια τους με τη φωνή των προγόνων τους: «Το αίμα αυτού να πέσει πάνω σε μας και στα παιδιά μας».
(3)   Είναι εντονότερη η περίφραση από το απλό πατηθήσεται (b). Το ρήμα λοιπόν σημαίνει κάτι περισσότερο από την κατοχή. Δηλώνει καταπίεση και συντριπτική κυριαρχία (g).
(4)   Η Ιερουσαλήμ μπήκε συχνότερα κάτω από τα πόδια των εθνών παρά στα χέρια των Χριστιανών. Ρωμαίοι, Σαρακηνοί, Πέρσες και Τούρκοι την ποδοπάτησαν αλληλοδιαδόχως (p).
(5)   Διάφοροι με διάφορους τρόπους ερμήνευσαν αυτό. Ή, οι καιροί οι ορισμένοι ώστε να άρχουν τα έθνη στην Ιερουσαλήμ, ή, οι καιροί, κατά τους οποίους τα έθνη θα παραμένουν στην ειδωλολατρεία, ή, οι καιροί της ανοχής του Θεού προς τα έθνη, οπότε όταν συμπληρωθούν αυτοί θα υπαχθούν και τα έθνη στην οργή του Θεού, ή, οι καιροί να επιστρέψουν τα έθνη στο Θεό, ή, οι καιροί, κατά τους οποίους τα έθνη θα κατέχουν τα προνόμια από τα οποία αποξένωσαν τους εαυτούς τους οι Ιουδαίοι.
Η πρώτη εκδοχή και οι δύο τελευταίες είναι οι καλύτερες και δεν αποκλείουν η μία τις άλλες (p). Με τη φράση καιροί εθνών σημαίνεται η περίοδος κατά την οποία όλα τα έθνη θα επιστρέψουν στο ευαγγέλιο, οπότε και οι Ιουδαίοι θα αποκατασταθούν στη χώρα τους συναποτελούντες μαζί με τους εθνικούς μία ποίμνη κάτω από έναν ποιμένα (ο). «Μέχρι το σημείο αυτό φτάνουν τα σχετικά με την άλωση. Έπειτα πάλι αναφέρει τα σχετικά με τη συντέλεια» (Θφ).

4) Η παρουσία (κα 25-27)

Λουκ. 21,25  Καὶ ἔσται σημεῖα ἐν ἡλίῳ καὶ σελήνῃ καὶ ἄστροις(1), καὶ ἐπὶ τῆς γῆς συνοχὴ(2) ἐθνῶν ἐν ἀπορίᾳ(3) ἠχούσης(4) θαλάσσης καὶ σάλου(5),
Λουκ. 21,25  Ως προς δε την δευτέραν παρουσίαν, θα γίνουν πρωτοφανή και καταπληκτικά φαινόμενα στον ήλιον και την σελήνην και τα αστέρια. Εις δε την γην θα καταλάβη τα έθνη μεγάλη στενοχωρία και φόβος και αμηχανία πολλή, καθώς τα τεράστια ορμητικά κύματα της θαλάσσης με θόρυβον πολύν και σάλον θα ορμούν να κατακλύσουν την γην.
(1)   «Διότι αφού η κτίση αλλοιώνεται, εύλογα τα στοιχεία της γίνονται καινούργια» (Θφ).
«Διότι όταν θα παρέλθει η μορφή αυτή του κόσμου, θα φύγουν μαζί του και ο ήλιος και η σελήνη και οι αστέρες… Θα σταματήσει λοιπόν τότε ο ήλιος και η σελήνη, αλλά ούτε τα άστρα θα χρειάζονται τότε, αφού δεν θα υπάρχει νύχτα… και έτσι ο νέος αιώνας θα είναι ανήλιος και ασέληνος και άναστρος, αφού ημέρα που θα καταυγάζει τις άγιες ψυχές θα είναι το δικό μας φως» (Ε).
Στο πνεύμα των μαθητών που συνομιλούν με τον Ιησού η καταστροφή της Ιερουσαλήμ και του ναού δεν ήταν δυνατόν παρά να είναι ένδειξη της επικείμενης συντέλειας του κόσμου. Έτσι ο Κύριος δεν μπορούσε να διαπραγματευτεί το γεγονός της καταστροφής της Ιερουσαλήμ, χωρίς να πει και κάποιους λόγους, με τους οποίους θα δηλωνόταν σε ποια σχέση βρίσκεται με αυτό και η συντέλεια του κόσμου. Προχωρά λοιπόν τώρα να μιλήσει και για αυτά που θα γίνουν κατά την συντέλεια. Η ενδιάμεση ιδέα, με την οποία συνδέονται οι στίχοι 24 και 25 είναι αυτή: Και όταν η περίοδος της τιμωρίας για τον Ισραήλ και τη σωτηρία των εθνών περάσει, τότε όμοια με πλοίο, που τρίζει από παντού, πριν ακόμη διαλυθεί σε συντρίμμια ο πλανήτης μας (η οικουμένη) και το ηλιακό μας σύστημα ολόκληρο, θα υποστούν ασυνήθιστους σεισμούς (g). Η λέξη ήλιος θα εκληφθεί κατά γράμμα και κυριολεκτικά, διότι ακολουθούν ξεχωριστά η σελήνη, τα άστρα και η γη (b).
(2)   Η λέξη συναντιέται μόνο εδώ και στο Β΄Κορ. β 4. «Συνοχή εθνών δηλαδή θλίψη» (Θφ). Η λέξη με έννοια φυσική= στενότητα, σύσφιγξη, ενώ με έννοια ηθική= αγωνία (L), στενοχώρια, αδημονία (δ).
(3)   Τα έθνη θα βρίσκονται σε απορία (p). Η αδημονία των εθνών θα συνίσταται στην απορία και αμηχανία και αγνωσία του τι να πράξουν για προφύλαξή τους (δ).
(4)   Υπάρχει και η γραφή ηχούς, οπότε το ηχούσης προήλθε από διόρθωση (δ)
(5)   Ή «νομίζω πως διδάσκει ότι η αρχή της μεταβολής του παντός που θα γίνει τότε, θα αρχίσει από το ότι θα χαθεί το υγρό στοιχείο. Διότι αφού αυτό πρώτα απορροφηθεί ή παγώσει, ώστε να μην ακούγεται πλέον ο ήχος της θάλασσας, ούτε να γίνεται ο σάλος από τα κύματά της λόγω υπερβολικής ξηρασίας, τα υπόλοιπα μέρη του κόσμου θα υποστούν αλλαγή και μεταβολή αφού δεν θα έχουν πλέον τους συνηθισμένους υδρατμούς (=υγρασία) που στέλνεται από το υγρό στοιχείο» (Ε).
Ή, πιο σωστά «η θάλασσα θα βουίζει με ήχους φρικιαστικούς και θα υπάρχει σάλος και ταραχή» (Θφ). Ηχώ είναι ο φοβερός ήχος και θόρυβος των κυμάτων που έρχονται προς την ξηρά εξαιτίας της επερχομένης καταστροφής του κόσμου· ο θόρυβος και ο σάλος της κίνησης της θάλασσας σε φοβερή τρικυμία, που απειλεί να κατακλύσει τη γη (δ)

Λουκ. 21,26 ἀποψυχόντων(1) ἀνθρώπων ἀπὸ φόβου καὶ προσδοκίας(2) τῶν ἐπερχομένων τῇ οἰκουμένῃ· αἱ γὰρ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν(3) σαλευθήσονται(4).
Λουκ. 21,26 Οι άνθρωποι θα παραλύουν και θα χάνουν τας αισθήσεις των και θα είναι σαν νεκροί από τον φόβον δι' αυτά, που θα βλέπουν, και δια τα άλλα μεγάλα κακά, που θα περιμένουν να επιπέσουν εναντίον της οικουμένης. Διότι αι δυνάμεις, που κρατούν την αρμονίαν του σύμπαντος, θα σαλευθούν και θα κλονισθούν.
(1)   Το αποψυχώ= αποβάλω την ψυχή, πεθαίνω. Εδώ όμως εκφράζει την έννοια του χάνω τις αισθήσεις, λιποθυμώ (δ). Ο Hobart ισχυρίζεται ότι πρόκειται για ιατρικό όρο, αν και στους ιατρούς έχει την έννοια του ριγώ ή είναι κάποιος κατεψυγμένος  (p).
(2)   Από τον φόβο των παρόντων δεινών και από την προσδοκία των απειλούμενων να συμβούν στο μέλλον (b). Ο Ηοbart φέρνει πολλά παραδείγματα από τον Γαληνό, σύμφωνα με τα οποία η λέξη προσδοκία που συναντιέται εδώ μόνο και στο Πράξ. ιβ 11, σημαίνει την αναμονή κακού αποτελέσματος (p).
(3)   Ή, «και οι ίδιοι οι άγγελοι και οι πρώτιστες δυνάμεις θα ταραχτούν και θα εκπλαγούν με τις τόσο φρικιαστικές μεταβολές των πάντων» (Θφ).
Ή, «οι (ουράνιες) δυνάμεις που υπηρέτησαν τον προηγούμενο αιώνα (περίοδο)… και επιστάτησαν στα αισθητά μέρη του σύμπαντος, τότε λοιπόν θα σαλευτούν, μιας και θα τύχουν καλύτερης θέσης» (Ε)· οι αγγελικές δυνάμεις, που συντηρούν τον κόσμο, θα απαλλαχτούν από την φροντίδα αυτή (δ).
Ή, οι κοσμικές δυνάμεις που συγκρατούν το σύμπαν (Meyer,Oosterzee)· «οι δυνάμεις οι αφανείς, από τις οποίες διοικείται όλος ο ουρανός» (Ε).
Ή, τα ουράνια σώματα, οι αστέρες (p).
Η δεύτερη και η τρίτη εκδοχή πιο σοβαρές, χωρίς να αποκλείουν η μία την άλλη.
(4)   Οι ορθολογιστές ισχυρίστηκαν, ότι στην περιγραφή του αυτή ο Κύριος παρουσιάζεται να εξαρτιέται από τα πολυάριθμα αποκαλυπτικά συγγράμματα, που κυκλοφορούσαν την εποχή εκείνη μεταξύ του Ισραήλ και περιέγραφαν τις ωδίνες που θα προηγηθούν από την έλευση του Μεσσία! Αλλά όλα τα χαρακτηριστικά της εικόνας αυτής που παρέχει ο Κύριος συναντιούνται και στην Π.Δ. Δες Ιωήλ β 10,γ 3,4.Ησ. λδ 11,Σοφονίου α 15,Αγγαίου β 6. Οι προφητείες επομένως αυτές χρησίμευσαν ως πηγές και των αποκαλυπτικών συγγραφών, στις οποίες παρέπεμψαν οι ορθολογιστές (g).

Λουκ. 21,27  καὶ τότε ὄψονται(1) τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου ἐρχόμενον ἐν νεφέλῃ(2) μετὰ δυνάμεως καὶ δόξης πολλῆς(3).
Λουκ. 21,27  Και τότε θα ιδούν τον υιόν του ανθρώπου να έρχεται επάνω εις ολόφωτον νεφέλην με δύναμιν και δόξαν πολλήν.
(1)   Δεν λέει πλέον θα δείτε, αλλά θα δουν. Υπαινίσσεται ίσως ότι αυτοί που άκουγαν την στιγμή εκείνη τους λόγους του Κυρίου δεν θα ζήσουν για να δουν τον Υιό του ανθρώπου (p).
(2)   «Γιατί όμως σε σύννεφο; Γιατί έτσι πάντα φαίνεται ο Θεός. Διότι λέει «σύννεφο και ομίχλη υπάρχει γύρω από αυτόν»… και ένα σύννεφο τον έκρυψε από τα μάτια τους. Και ως Υιός ανθρώπου έρχεται πάνω στα σύννεφα. Έτσι βέβαια τον βλέπει και ο Δανιήλ· έτσι και τότε θα έλθει, όχι κρυφά, αλλά ως Θεός και Κύριος με δόξα που πρέπει στο Θεό» (Κ).
(3)   «Γιατί δεν θα έρθει πια με ταπείνωση, ούτε με τη δική μας μικροπρέπεια, αλλά με δόξα και δύναμη θεότητας. Και στα δύο όμως θα ακούσεις το «πολλής(=με πολλή)· Διότι με πολλή δύναμη και δόξα πολλή θα κάνει τη δεύτερη παρουσία του» (Κ).
Και «θα ανοίξει ο ουρανός και οι πύλες του που είναι από αιώνες κλεισμένες θα ανοίξουν, ώστε να φανούν τα επουράνια και η αιώνια βασιλεία του Θεού να φανεί σε όλους», «όταν ο ίδιος ο υιός του ανθρώπου αφού λάμψει, θα φωτίσει τον νέο αιώνα, ενώ το προηγούμενο σχήμα του κόσμου θα περάσει» (Ε).
 
Λουκ. 21,28 ἀρχομένων(1) δὲ τούτων γίνεσθαι ἀνακύψατε καὶ ἐπάρατε τὰς κεφαλὰς ὑμῶν(2), διότι ἐγγίζει ἡ ἀπολύτρωσις(3) ὑμῶν.
Λουκ. 21,28 Όταν δε θα αρχίσουν αυτά να γίνωνται, σεις οι πιστοί οπαδοί μου, σηκωθήτε επάνω γεμάτοι ελπίδα και σηκώστε τα κεφάλια σας προς τον ουρανόν όχι με φόβον, αλλά με χαράν και ελπίδα, διότι πλησιάζει πλέον η απολύτρωσή σας.
(1)   «Λέει αυτά προς τους μαθητές όχι επειδή πρόκειται αυτοί να ζήσουν και να παραμείνουν στη ζωή μέχρι τη συντέλεια, αλλά επειδή είμαστε ένα σώμα αυτοί και εμείς, και όσοι μετά από αυτά θα πιστέψουν σε αυτόν μέχρι τη συντέλεια» (Ε).
(2)   «Τότε παίρνοντας τις υποσχέσεις, στις οποίες ελπίζαμε, θα πεταχτούμε όρθιοι αυτοί που ήμασταν σκυμμένοι και θα σηκώσουμε τα κεφάλια οι πριν ταπεινωμένοι» (Ε). Ανακύπτω με την έννοια εδώ του φρονηματίζομαι μετά από κάποια θλίψη (p).
(3)   Κατά την δευτέρα παρουσία. «Η απολύτρωση που προσδοκάμε είναι εκείνη, την οποία και όλη η κτίση προσδοκά σύμφωνα με την αποστολική διδασκαλία» (Ε), η τέλεια απαλλαγή από τα ηθικά και φυσικά κακά και η από τον θάνατο σωτηρία (δ).
«Η τέλεια ελευθερία και των δύο ενωμένων στοιχείων μας, της ψυχής εννοώ και του σώματος. Διότι η πρόθεση «από» αυτό φαίνεται να υπαινίσσεται, την πλήρη απαλλαγή από τη φθορά, την οποία και το σώμα τότε θα δεχτεί» (Θφ).

Λουκ. 21,29 Καὶ εἶπε(1) παραβολὴν αὐτοῖς· ἴδετε τὴν συκῆν καὶ πάντα τὰ δένδρα(2).
Λουκ. 21,29 Είπε δε εις αυτούς και μίαν παραβολήν• “παρατηρήστε την συκιά και όλα τα δένδρα.
(1)   Δες Ματθ. κδ 32-35 και Μάρκ. ιγ 28-32 και τις εκεί σημειώσεις. Το «και είπε» δηλώνει κάποια διακοπή που παρεμβλήθηκε, μετά από την οποία ο Κύριος ξαναπήρε το λόγο (p)
(2)   Μόνος ο Λουκάς προσθέτει τη φράση «και όλα τα δένδρα». Γράφοντας προς τους εθνικούς διατηρεί και λέξεις, οι οποίες είναι χρήσιμες για εκείνους, στους οποίους τα δένδρα της συκιάς είναι άγνωστα (p).

Λουκ. 21,30 ὅταν προβάλωσιν(1) ἤδη, βλέποντες ἀφ᾿ ἑαυτῶν(2) γινώσκετε ὅτι ἤδη ἐγγὺς τὸ θέρος ἐστίν.
Λουκ. 21,30  Όταν έχουν αρχίσει να βγάζουν φύλλα και άνθη, μόνοι σας καταλαβαίνετε και γνωρίζετε ότι το θέρος είναι πλέον κοντά.
(1)   Το ρήμα προβάλλω είναι γενικό και μπορεί να υπονοεί τους καρπούς· αλλά εδώ ο Λουκάς είχε πρόθεση να μιλήσει για τα φύλλα, διότι οι καρποί είναι ένδειξη αυτού του καλοκαιριού, αν όχι και του φθινοπώρου, αφού άλλωστε γίνεται λόγος και για όλα τα δέντρα (L).
«Όπως ακριβώς η συκιά προβάλλει τα φύλλα» (Θφ)· «όπως της συκιάς οι απαλοί κλάδοι και τα φύλλα…» (Ε).
(2)   Χωρίς κάποιος άλλος να σας πληροφορήσει για αυτό (b). Αναφέρεται στην ευκολία, με την οποία ο καθένας μπορεί να βγάλει το συμπέρασμα από την παρατήρηση (L).

Λουκ. 21,31 οὕτω καὶ ὑμεῖς, ὅταν ἴδητε ταῦτα(1) γινόμενα, γινώσκετε ὅτι ἐγγύς ἐστιν ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ(2).
Λουκ. 21,31 Ετσι και σεις, όταν ίδετε να γίνωνται αυτά, που σας είπα, να ξέρετε ότι είναι κοντά η βασιλεία του Θεού, η χαρά και η μακαριότης των δικαίων.
(1)   «Ποιά αυτά να γίνονται, αν όχι τα προλεχθέντα; Την Ιερουσαλήμ να πατιέται από τα έθνη, την συμπλήρωση των καιρών των εθνών, τα χρόνια της αποστασίας, τα σημάδια στους φωστήρες και τα άστρα, την συνοχή των εθνών στη γη, την… απορία του ήχου και του σάλου της θάλασσας» (Ε)· και με λίγα λόγια «τα τρομερά γεγονότα και την μεταμόρφωση των πάντων» (Θφ).
(2)   Δεν είναι εξ’ ολοκλήρου συνώνυμο με το προηγούμενο «η απολύτρωσή σας», αλλά εκφράζει την θετική πλευρά του μεγάλου γεγονότος, το οποίο θα απολαύσουν οι μαθητές με το που λυτρωθούν (L).
«Η βασιλεία του Θεού μετά το χειμώνα και τη ζάλη, έρχεται σαν καλοκαίρι για τους δίκαιους» (Θφ). Το είναι κοντά «διδάσκει ότι όταν γίνουν αυτά, δεν έφτασαν ακόμη τα πράγματα στο έσχατο τέλος, αλλά οδεύουν προς το τέλος ήδη, όπως ακριβώς στους καρπούς, οδεύει η συκιά όταν απαλαίνει τα κλαδιά και βγάζει τα φύλλα» (Σχ).

Λουκ. 21,32 ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι οὐ μὴ παρέλθῃ ἡ γενεὰ αὕτη(1) ἕως ἂν πάντα γένηται.
Λουκ. 21,32 Σας διαβεβαιώνω δε, ότι όσα σας είπα δια την τρομεράν καταστροφήν της Ιερουσαλήμ, θα πραγματοποιηθούν όλα πριν περάση η γενεά αυτή.
(1)   Λιγότερο πιθανή ερμηνεία «γενιά είναι η καινούργια και νέα, την οποία αυτός σύστησε… Λέει δηλαδή ότι θα διαμείνει και θα διαρκέσει ο λαός του και η εκκλησία μέχρι εκείνο τον καιρό όταν θα είναι αυτόπτες σε όλα και θα δουν με τα μάτια τους τις εκπληρώσεις των προφητειών του Σωτήρα» (Ε).
«Επειδή δηλαδή είπε ότι θα γίνουν ταραχές και πόλεμοι και αλλοιώσεις και στοιχείων και πραγμάτων, για να μην θεωρήσει κάποιος, ότι μήπως και ο Χριστιανισμός καταργηθεί, Όχι, λέει· δεν θα περάσει η γενιά αυτή των Χριστιανών» (Θφ).
Πιο σωστά: η γενιά, που ζούσε τότε, όταν ο Κύριος είπε τα λόγια αυτά. Αναφέρεται λοιπόν ο στίχος στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ, που θεωρείται ως τύπος της συντέλειας του κόσμου (p).

Λουκ. 21,33 ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ παρελεύσονται, οἱ δὲ λόγοι μου οὐ μὴ παρέλθωσι(1).
Λουκ. 21,33 Ο ουρανός και η γη, που φαίνονται τόσον μόνιμα και ασάλευτα, θα περάσουν και θα λείψουν, οι λόγοι μου όμως δεν θα περάσουν.
(1)   «Ο ουρανός μεν και η γη θα αλλοιωθούν, οι λόγοι μου όμως και το ευαγγέλιό μου δεν θα καταργηθούν, αλλά θα μείνουν· και αν ακόμη όλα σαλεύονται, η πίστη σε μένα δεν θα εκλείψει» (Θφ). «Αυτό ήδη προφητεύει ταυτόχρονα και την συντέλεια των στοιχείων με το να λέει, ότι είναι αδύνατον τα λόγια μου να περάσουν, αν και τα στοιχεία θα περάσουν» (Σχ).

Λουκ. 21,34 Προσέχετε(1) δὲ ἑαυτοῖς μήποτε βαρηθῶσιν(2) ὑμῶν αἱ καρδίαι(3) ἐν κραιπάλῃ(4) καὶ μέθῃ καὶ μερίμναις βιοτικαῖς(5), καὶ αἰφνίδιος(6) ἐφ᾿ ὑμᾶς ἐπιστῇ(7) ἡ ἡμέρα ἐκείνη(8)·
Λουκ. 21,34  Προσέχετε δε τους εαυτούς σας, μήπως γίνουν βαρειές οι καρδιές σας από την κραιπάλην και από την μέθην και από τας βασανιστικάς φροντίδας της παρούσης ζωής. Να είσθε άγρυπνοι, μήπως τυχόν πέση επάνω σας άξαφνα η μεγάλη εκείνη ημέρα.
(1)   Στους στίχους 34-36 περιλαμβάνεται ως συμπέρασμα των λεχθέντων προτροπή για την ανάγκη της ακατάπαυστης προσοχής και εγρήγορσης. Δες Ματθ. κδ 42-45 και Μάρκ. ιγ 33-37. Η μορφή της προτροπής αυτής διαφέρει σημαντικά στους συνοπτικούς. Λίγες λέξεις είναι κοινές στους δύο από αυτούς και πολύ λίγες κοινές και στους τρεις (p).
(2)   Δες Λουκ. θ 32 «βεβαρυμένοι από ύπνο» που δηλώνει σαν να πιέζονται από κάποιο βάρος και είναι ανίκανοι να αγρυπνήσουν. Έτσι και εδώ το βαρηθῶσιν= να πιεστούν από την κραιπάλη και μέθη και να γίνουν ανίκανοι να επιτελούν την πνευματική τους λειτουργία, την οποία η ζωή μέσα στη μέθη τελείως παραλύει (δ).
(3)   Η καρδιά εδώ είναι η έδρα του πνεύματος, του προσώπου του ανθρώπου, που οφείλει πάντα πνευματικά να εργάζεται, δηλαδή να καταλαβαίνει το αληθινό, και να αγαπά και να κάνει το αγαθό (δ).
(4)   Δηλώνει «τον πονοκέφαλο από το χθεσινό μεθύσι» (Η)· «την ζαλάδα από τη χθεσινή οινοποσία» (Θωμάς Μάγιστρος). Λέξη που λέγεται μία φορά.
(5)   «Πρέπει να σημειώσουμε όμως, ότι όχι μόνο η μέθη, αλλά και οι μέριμνες του βίου βουλιάζουν την ψυχή και καταποντίζουν το νου» (Ζ) και «μας βάζουν στο να ξεχνάμε τα συμφέροντα» (Σχ.).
«Διεγείρει τους μαθητές ώστε να είναι πάντοτε έτοιμοι και προετοιμασμένοι για την παρουσία του, για την οποία προτρέποντάς μας, έκανε όλους τους λόγους της διδασκαλίας· και διατάζει να είμαστε προσεχτικοί και να γρηγορούμε και να αγρυπνούμε σε όλο το διάστημα της νύχτας της θνητής ζωής, επειδή κανείς δεν ξέρει τον καιρό της συντέλειας» (Ε).
(6) «Διότι δεν έρχεται με παρατήρηση η ημέρα εκείνη, αλλά απροσδόκητη» (Θφ).
(7)   Το ἐφ᾿ ὑμᾶς ἐπιστῇ= έλθει πάνω σας σαν κλέφτης που ενεδρεύει, ενώ η πρόθεση «επί» δηλώνει την εχθρική διεύθυνση, όπως στο Πράξ. δ 1,στ 12 (δ). Έχει μέσα του και την έννοια του αιφνίδιου. Πέσει αιφνίδια εναντίον σας όπως αρπακτικό πτηνό εναντίον άλλου πτηνού (ο).
(8)   «Ο κλέφτης είναι ο καιρός του θανάτου του καθενός» (Ε). Ο κίνδυνος, τον οποίο διατρέχουμε, είναι η ημέρα του θανάτου και της κρίσης να έλθει σε μας αιφνίδια, πιάνοντάς μας αμέριμνους και απροετοίμαστους. Το καθήκον μας απέναντι σε αυτόν τον κίνδυνο είναι να προσέχουμε τους εαυτούς μας, για να μην βαρυνθούν οι καρδιές μας και από φορτία βαριά να γίνουν ανίκανες και ακατάλληλες να ενεργούν ό,τι απαιτείται για προετοιμασία τους για τον θάνατο και την κρίση.
Δύο λοιπόν είναι εκείνα, από τα οποία οι ψυχές μας γίνονται δυσκίνητες και ρέπουν προς τα κάτω: αφ’ ενός η χωρίς μέτρο φροντίδα και ικανοποίηση των ορέξεων του σώματος και των επιθυμιών των αισθήσεων, η οποία αμβλύνει την συνείδηση και έλκει το ενδιαφέρον του έσω ανθρώπου προς τα υλικά και μάταια, αποσπώντας αυτόν από τα πνευματικά και ουράνια, προς τα οποία πρέπει να είναι στραμμένος και για τα οποία πρέπει προ παντός να ενδιαφέρεται· αφ’ ετέρου η ασυγκράτητη επιδίωξη της απόκτησης των αγαθών του κόσμου αυτού, η οποία γεμίζει την ψυχή με το φόρτο μεριμνών και φροντίδων που κρατούν αυτήν σε διαρκή αγωνία και σάλο.

Λουκ. 21,35 ὡς παγὶς(1) γὰρ ἐπελεύσεται ἐπὶ πάντας τοὺς καθημένους(2) ἐπὶ πρόσωπον πάσης(3) τῆς γῆς.
Λουκ. 21,35  Διότι πράγματι σαν παγίδα θα έλθη η ημέρα εκείνη και θα συλλάβη απροετοιμάστους όλους αυτούς, οι οποίοι κάθονται επάνω εις την γην.
(1)   Σύμφωνα με τα αλεξανδρινά χειρόγραφα η στίξη(η θέση της άνω τελείας) συνδέει την φράση «ως παγίς» με τον προηγούμενο στίχο, ενώ το γαρ ακολουθεί στο επελεύσεται ή επεισελεύσεται σύμφωνα με τη γραφή εκείνων των χειρογράφων. Δηλαδή «ἐπιστῇ ἡ ἡμέρα ἐκείνη ὡς παγὶς· ἐπεισελεύσεται γὰρ…».
Παρόλ’ αυτά και η συνηθισμένη στίξη αποδίδει λαμπρή έννοια, διότι η λέξη παγίδα συγκεντρώνει πάνω της όλη την έμφαση.
«Σαν παγίδα δηλαδή θα έλθει η παρουσία του Κυρίου σε όλους όσους είναι στη γη. Όσοι λοιπόν προσέχουν τους εαυτούς τους σώζονται, όπως το ζαρκάδι από το δίχτυ και όπως το πουλί από την παγίδα· όσοι όμως έχουν βαρυνθεί από τη μέθη και κοιμούνται σε θάνατο, πέφτουν σε απροσδόκητο κίνδυνο» (Ε).
(2)   Οι λόγοι αυτού υπενθυμίζουν τα λόγια στο Ησαΐου κδ 17 «φόβος και λάκκος και παγίδα σε εμάς που κατοικούμε στη γη». Πολύ αξιόλογη η παρατήρηση: «Εκείνους παγιδεύει η ημέρα εκείνη, αυτούς που είναι αμέριμνοι και δεν κάνουν τίποτα. Διότι αυτοί είναι που κάθονται και αυτοί παγιδεύονται» (Θφ).
(3)   Χρησιμοποιεί εντονότατες λέξεις «σε όλους… όλης». Δεν πρόκειται πλέον για γεγονός περιορισμένης έκτασης, όπως η καταστροφή των Ιεροσολύμων, αλλά για τη συντέλεια όλου του κόσμου (L).

Λουκ. 21,36 ἀγρυπνεῖτε(1) οὖν ἐν παντὶ καιρῷ(2) δεόμενοι(3) ἵνα καταξιωθῆτε(4) ἐκφυγεῖν(5) πάντα τὰ μέλλοντα γίνεσθαι καὶ σταθῆναι(6) ἔμπροσθεν τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου.
Λουκ. 21,36  Να είσθε λοιπόν άγρυπνοι και να προσεύχεσθε κάθε ώραν και στιγμήν, να σας δώση ο Θεός χάριν και δύναμιν, δια να αποφύγετε όλα αυτά τα φοβερά, που πρόκειται να γίνουν και να σταθήτε με θάρρος και χαράν εμπρός στον υιόν του ανθρώπου”.
(1)   Το αγρυπνείτε είναι η εικόνα της διαρκούς αναμονής (g). Αγρυπνείτε κατά της αμαρτίας, αγρυπνείτε σε κάθε καθήκον, αγρυπνείτε να επωφελείστε κάθε ευκαιρία για εφαρμογή του αγαθού. Αγρυπνείτε εν αναμονή της έλευσης του Κυρίου, για να σας βρει στην πρέπουσα διάθεση και ώστε με τα πρέποντα συναισθήματα να τον υποδεχτείτε.
(2)   Τα Λουκά ιη 1 και Α΄ Θεσ. ε 17 συνηγορούν υπέρ του να συνδέσουμε το «σε κάθε καιρό» με το δεόμενοι (p).
(3)   Το δεόμενοι δηλώνει την πράξη, η οποία πρέπει να γίνεται κατά τη διάρκεια της αναμονής (g). Να βρίσκεστε σε διαρκή επικοινωνία με το Θεό μέσω της προσευχής. Αδιάλειπτα να προσεύχεστε· να βρίσκεστε πάντοτε σε έξη και διάθεση τού να επιτελείτε το καθήκον αυτό· να έχετε ορισμένες ώρες αφιερωμένες σε αυτό, να προσεύχεστε σε κάθε ευκαιρία και να πλεονάζετε στην προσευχή. Εκείνοι θα καταξιωθούν να ζουν ζωή ύμνων και δοξολογιών στον άλλο κόσμο, όσοι αξιωθούν να ζουν στον παρόντα κόσμο ζωή προσευχής.
(4)   Υπάρχει και η γραφή ίνα κατισχύσητε= για να γίνετε πολύ ισχυροί, για να λάβετε μεγάλη χάρη και δύναμη. Το καταξιωθείτε= για να γίνετε σε όλα άξιοι (δ). Μεγάλο μέρος της καταξιώσεώς μας αυτής εξαρτάται από την αναγνώριση της αναξιότητάς μας. Όσο περισσότερο συναισθανόμαστε, ότι δεν είμαστε άξιοι, τόσο περισσότερο προδιαθέτουμε και προετοιμάζουμε τους εαυτούς μας στο να γίνουμε άξιοι.
(5)   Να διαφύγετε. Το ρήμα αυτό θα μπορούσε να αναφέρεται στη νίκη, την εναντίον της παραπλάνησης από τον κόσμο που περιβάλλει τους πιστούς. Αλλά πρόκειται μάλλον για τη διαφυγή από την κατάκριση, η οποία θα πλήξει αυτούς που δίκαια θα κατακριθούν (g). Σοβαρή όμως και η εκδοχή, κατά την οποία, πάντα= τα ερχόμενα πριν την παρουσία κακά (δ) και μάλιστα ο κίνδυνος των ψυχών από τις παγίδες των έσχατων ημερών (L).
(6)   Ή «να σταθείτε μπροστά στο Χριστό μαζί με τους αγγέλους» (Ζ). Να σταθείτε όρθιοι σε θέση τιμητική (L).
Ή, το ρήμα σταθήναι (όρθιους) μας δίνει να προαισθανθούμε ό,τι καταπληκτικό και τρομακτικό θα προκαλεί η προαναγγελόμενη εμφάνιση του υιού του ανθρώπου. Πρέπει κάποιος να ενισχυθεί από δύναμη υπερφυσική για να μην παραλύσει στη θέα του Υιού του ανθρώπου στη δόξα του και να μην κράξει, Βουνά «πέστε πάνω μας και κρύψτε μας» (g).
Δεν είναι αρκετό να διαφύγουμε αυτά που πρόκειται να γίνουν, αλλά πρέπει και να σταθούμε ενώπιον του υιού του ανθρώπου. Να σταθούμε όχι μόνο δικαιωμένοι ενώπιον αυτού ως κριτού μας, έχοντας θάρρος σε αυτόν, αλλά και παραστάτες του ως Κυρίου μας και διδασκάλου μας, παριστάμενοι πάντοτε στο θρόνο του και υπηρετώντας αυτόν νύκτα και ημέρα στο ναό του (Αποκ. ζ 15), πάντοτε βλέποντας το πρόσωπό του, όπως οι άγγελοι (Ματθ. ιη 10).

(Αποσπάσματα από τα ερμηνευτικά Υπομνήματα στα Ευαγγέλια του Π.Ν. Τρεμπέλα.
Τα αποσπάσματα μεταφράστηκαν και μεταγλωττίστηκαν στη δημοτική γλώσσα από τον π. Νικόλαο Πουλάδα)

Γ.  Η ΠΕΡΙΚΟΠΗ ΤΟΥ ΛΟΥΚΑ  κζ 20-37 και κα 5-36
Υπόμνημα στο κατά Λουκάν, Π.Ν.Τρεμπέλα σελ. 499-508 και 574-589 εκδόσεις «ο Σωτήρ» μεταφρασμένο & μεταγλωττισμένο στη δημοτική γλώσσα!

ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
(Πατέρες της Εκκλησίας & Εκκλησιαστικοί συγγραφείς)
Α = Αθανάσιος ο Μέγας             Θφ = Θεοφύλακτος
Β = Βασίλειος ο Μέγας               Κ = Κύριλλος Αλεξανδρείας
Ε = Ευσέβιος Καισαρείας            Σγ = Σεβηριανός
Ζ = Ζιγαβηνός                          Χ = Χρυσόστομος Ιωάννης
Η = Ησύχιος                             Ω = Ωριγένης

(Σύγχρονοι θεολόγοι ερμηνευτές)
F. Godet, Commentaire sur l’ Evangile de S. Luc 1888 (σημειώνεται με το g).
M.J. Lagrange.   Evangile selon s. Luc, Deuxieme edition      Paris 1921 (σημειώνεται με το L).
Alf. Plummer.   A critical and exegetical commentary on the Gospel according to S. Luc, Fifth edition (1928) (σημειώνεται με το p).
J.A. Bengel      Gnomon of the N.T. Testament translated by A. Fausset. Τόμ. II (σημειώνεται με το b)
J. Owen, A Commentary on the Gospel of Luc, New York 1864 (σημειώνεται με το ο).
Ν. Δαμαλά  Ερμηνεία εις την Κ.Δ. τόμ. Β και Γ. Αθηναι 1892. (σημειώνεται με το δ)


ΚΕΙΜΕΝΟ & ΕΡΜΗΝΕΙΑ.
Οι αριθμοί στις λέξεις του αρχαίου κειμένου παραπέμπουν στην αντίστοιχη ερμηνεία και ανάλυσή τους

Λουκ. 17,20 Ἐπερωτηθεὶς δὲ ὑπὸ τῶν Φαρισαίων(1) πότε ἔρχεται ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ(2), ἀπεκρίθη αὐτοῖς καὶ εἶπεν· οὐκ ἔρχεται ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ μετὰ παρατηρήσεως(3),
Λουκ. 17,20 Οταν δε κάποιος από τους Φαρισαίους τον ηρώτησε, πότε έρχεται η βασιλεία του Θεού, απεκρίθη εις αυτούς και είπεν• “η βασιλεία του Θεού δεν έρχεται με εξωτερικήν πομπήν και εντυπωσιακά γεγονότα, ώστε να προκαλή την προσοχήν και παρατήρησιν των ανθρώπων.
(1)   Είναι γνωστό με ποια ανυπομονησία ανέμεναν οι Φαρισαίοι την εμφάνιση της βασιλείας του Μεσσία. Φυσικό λοιπόν ήταν να θέλουν να μάθουν την γνώμη του Ιησού για αυτό. Αναμφίβολα θα δοκίμαζαν μεγάλη χαρά, εάν τον έφερναν σε δύσκολη θέση με το ερώτημά τους αυτό ή αν του αποσπούσαν πλανημένη ή οπωσδήποτε υποκείμενη σε επίκριση γνώμη (g).
(2)   Εφόσον καμία καθορισμένη χρονολογία δεν παρεχόταν στη Γραφή, έπρεπε λοιπόν να παρακολουθούν και να παρατηρούν τα σημεία των καιρών (L). Η ερώτηση που ήδη θέτουν φανερώνει, ότι η βασιλεία αυτή κατά τις ιδέες τους ήταν τελείως εξωτερική και ότι η έλευσή της θα σημειωνόταν με κάποιο μεγάλο και αιφνίδιο θεαματικό χτύπημα (g).
(3)   Παρόλο που το ρήμα παρατηρώ δεν είναι σπάνιο ούτε στην Κ.Δ. ούτε στους Ο΄(μετάφραση της Π.Δ. των 70 μεταφραστών), συναντιέται επιπλέον και στους ιατρούς συγγραφείς για παρατήρηση των συμπτωμάτων των νόσων, παρόλ’ αυτά το ουσιαστικό παρατήρηση είναι λέξη που συναντιέται μόνο μία φορά (p). Σημαίνει ή «με δόξα ανθρώπινη» (Ζ) ή ακριβέστερα, με κάποιο γεγονός που πέφτει στις αισθήσεις· με τρόπο ορατό και αισθητό (g), ώστε και με τα μάτια να μπορεί να παρατηρηθεί (Grimm)· με τέτοιο έκτακτο θέαμα, ώστε να μπορεί κάποιος σιγά σιγά και διαδοχικά να παρατηρήσει το πότε και το εδώ, τον χρόνο και τον τόπο (b).
Δεν έχει η βασιλεία του Θεού εξωτερικές επιδείξεις και εμφανίσεις, όπως τα γήινα κοσμικά βασίλεια, οι επεκτάσεις και επαναστάσεις των οποίων γίνονται αισθητές και οι ειδήσεις για αυτά γεμίζουν τις εφημερίδες. Η είσοδος της βασιλείας του Θεού θα είναι σιωπηλή και αθόρυβη και χωρίς κάποια πομπή. Είναι αξιοσημείωτο, ότι ενώ οι Φαρισαίοι ρωτούν: πότε έρχεται η βασιλεία του Θεού, ο Κύριος δεν απαντά αμέσως στο ερώτημά τους αυτό, αλλά ζητά μάλλον να διορθώσει τις πλανημένες αντιλήψεις τους για την βασιλεία αυτή. Εξάλλου οι επισκέψεις του Θεού δια μέσου των αιώνων έγιναν μυστικά και αιφνίδια.
Οι άνθρωποι, οι απορροφημένοι από τις επιδιώξεις της παρούσας ζωής, δεν αντιλαμβάνονται τις προσεγγίσεις ή και τις ελεύσεις τους. Συγχέουν τα μεγάλα γεγονότα με τα μικρά και μετρούν την σοβαρότητά τους σύμφωνα με τα παχυλά ιδανικά τους. Ο Θεός φανερώθηκε με σάρκα. Γεγονός όμοιο του οποίου δεν είδε ποτέ άλλοτε ο κόσμος και το οποίο επισκίασε όλα τα γεγονότα της ιστορίας. Και όμως δεν επέσυρε την προσοχή του κοινού. Οι κάτοικοι της Βηθλεέμ δεν μπόρεσαν να βρουν τόπο για τον Θείο Επισκέπτη στο κατάλυμα, ο οποίος ξάπλωσε στη φάτνη μεταξύ των αλόγων ζώων. Πράγματι τότε η βασιλεία του Θεού είχε έλθει χωρίς παρατήρηση. Και όταν αυτός, ο οποίος είναι η Κεφαλή και ο Ήλιος της Εκκλησίας, σταυρώθηκε και αναστήθηκε και ίδρυσε την βασιλεία του ως δική του εκκλησία, για πολλά χρόνια παρέμενε άγνωστος ή και παραγνωρισμένος μεταξύ των ανθρώπων. Η βασιλεία του Θεού ήλθε ανάμεσά τους όχι με παρατήρηση.

Λουκ. 17,21 οὐδὲ ἐροῦσιν ἰδοὺ ὧδε ἢ ἰδοὺ ἐκεῖ(1)· ἰδοὺ γὰρ(2) ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ ἐντὸς ὑμῶν ἐστιν(3).
Λουκ. 17,21 Ούτε όταν έλθη θα είπουν οι άνθρωποι• Ιδού εδώ είναι η ιδού εκεί είναι. Διότι εις την πραγματικότητα η βασιλεία του Θεού ευρίσκεται μεταξύ σας.
(1)   Εξηγεί εδώ το όχι με παρατήρηση.=Δεν θα πουν οι άνθρωποι· να εδώ ή να εκεί η προσωποποίηση της βασιλείας αυτής, ο Μεσσίας (δ), «το οποίο κάνουν στους γήινους βασιλιάδες» (Ζ).
Όταν έλθει ο Μεσσίας για να θεμελιώσει την βασιλεία του, δεν θα πουν: Να εδώ είναι ο Μεσσίας ή να είναι εκεί, όπως γίνεται όταν κάποιος επίγειος βασιλιάς περιοδεύει για επίσκεψη των διαμερισμάτων της δικαιοδοσίας του, και σε όλων τα στόματα υπάρχουν οι λέξεις: Εκεί είναι ο βασιλιάς, αυτό το μέρος επισκέπτεται τώρα ο βασιλιάς. Διότι όπου είναι ο βασιλιάς, εκεί είναι και η αυλή του. Αλλά ο Χριστός δεν θα έλθει έτσι, ούτε οι λεγεώνες που αποτελούν την σωματοφυλακή αυτού του βασιλιά θα φανούν εδώ ή εκεί.
(2)   Το γαρ σημειώνει τον λόγο για τον οποίο το να εδώ ή να εκεί, δεν μπορεί να γίνει δεκτό (p).
(3)   Ή «βρίσκεται μέσα στις δικές σας προαιρέσεις, και είναι στην εξουσία σας να την λάβετε. Γιατί είναι δυνατόν στον κάθε άνθρωπο, που πέτυχε την εκ μέρους του Χριστού δικαίωση, δηλαδή αυτήν που έχει αποκτήσει σαν πλούτο με την πίστη και έχει καταστεί λαμπρός με κάθε αρετή, να επιτύχει τη βασιλεία των ουρανών» (Κ).
«Η βασιλεία των ουρανών είναι μέσα σας. Συνεπώς η αρετή έχει ανάγκη μόνον από τη θέλησή μας. Και αυτό βεβαίως, διότι βρίσκεται μέσα μας και από εμάς τους ίδιους αποκτιέται. Η αρετή δηλαδή αποκτιέται όταν η ψυχή επιθυμεί εκ φύσεως τα πνευματικά» (Α).
Ή, μέσα στις καρδιές σας. Μη θεωρείτε αυτήν ως κάτι εξωτερικό· η βασιλεία είναι στην ουσία πνευματική, είναι μέσα στις καρδιές σας, εάν πράγματι έχετε αυτήν (p). Η βασιλεία του Θεού δεν υπόσχεται κυρίως να μεταβάλλει τις εξωτερικές συνθήκες της ζωής των ανθρώπων, αλλά να ανακαινίσει τις καρδιές τους και την διαγωγή τους. Τότε έρχεται στον καθένα μας, όταν από υπερήφανο και μάταιο, που ήταν στο παρελθόν, μεταβάλλει αυτόν σε ταπεινό, σοβαρό και σώφρονα· όταν αποσπάσει αυτόν από την προσκόλληση στον κόσμο και τις επιθυμίες της σάρκας και στρέψει ολόκληρο το ενδιαφέρον του προς τον ουρανό.
Ο ουρανός, τον οποίο περιμένουμε, είναι α) φως. Αλλά τι ακτινοβολείται από το φως αυτό; Αλήθεια, ειλικρίνεια, δικαιοσύνη. Και αυτό είναι ο ουρανός. Εάν είστε παιδιά του Θεού, θα βασιλεύει στις καρδιές σας ευθύτητα, ακριβής δικαιοσύνη, τέλεια φιλαλήθεια. Η βασιλεία του Θεού είναι μέσα σας. Ο ουρανός είναι β) Αρμονία. Εάν αγαπάτε την ενότητα, εάν μισείτε τις διαστάσεις και διχόνοιες, εάν συντελείτε στην εκκλησιαστική ενότητα, τότε η βασιλεία του Θεού είναι μέσα σας. Ο ουρανός είναι γ) Ταπεινοφροσύνη. Κάθε άγγελος εκεί καλύπτει το πρόσωπο και τα πόδια του με τις φτερούγες του. Όποτε βλέπουμε άνθρωπο να έχει ταπεινή ιδέα για τον εαυτό του, μπορούμε να βεβαιώσουμε ότι η βασιλεία του Θεού είναι μέσα του. δ) σε όλο τον ουρανό είναι εκτάκτως αισθητή η παρουσία του Χριστού, ο οποίος είναι η χαρά και η ευφροσύνη όλων των καρδιών. Αναλόγως λοιπόν του τι είναι ο Χριστός για τον καθένα μας, μπορούμε να πούμε: Η βασιλεία του Θεού είναι μέσα μας.
«Διότι τότε βεβαίως λέγεται ότι βασιλεύει στην πραγματικότητα ο Θεός, όταν δεν βιώνεται τίποτα κοσμικό στις ψυχές μας, αλλά σε όλα ζούμε κατά τρόπο υπερκόσμιο» (Θφ).
Πιο σωστή ερμηνεία: η βασιλεία του Θεού είναι ανάμεσά σας στο πρόσωπο εμού του Χριστού και των μαθητών μου. Και έρχεται τόσο λίγο με παρατήρηση, ώστε ενώ βρίσκεται ήδη ανάμεσά σας, εσείς δεν έχετε αντιληφθεί την έλευσή της (έτσι ερμηνεύουν οι L.δ και όλοι σχεδόν οι νεώτεροι ερμηνευτές).

Λουκ. 17,22 Εἶπε(1) δὲ πρὸς τοὺς μαθητάς(2)· ἐλεύσονται ἡμέραι(3) ὅτε ἐπιθυμήσετε μίαν τῶν ἡμερῶν τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου ἰδεῖν(4), καὶ οὐκ ὄψεσθε(5).
Λουκ. 17,22 Είπε δε προς τους μαθητάς του• “θα έλθουν ημέραι, που θα επιθυμήσετε να ιδήτε, δια να πάρετε θάρρος και ενίσχυσιν στον αγώνα σας, μίαν από τας ημέρας του υιού του ανθρώπου, και δεν θα ίδετε.
(1)   Δες Ματθ. κδ 23,26 και Μάρκ. ιγ 21, με τα οποία είναι εν μέρει παράλληλο το παρόν τμήμα του Λουκά.
(2)   Στους Φαρισαίους ο Κύριος έπρεπε να υπενθυμίσει τον πνευματικό χαρακτήρα της βασιλείας. Παρόλ’ αυτά δεν αποσκοπούσε με όσα είπε να αρνηθεί την ένδοξη και εξωτερική εμφάνιση της βασιλείας αυτής κατά την συντέλεια του κόσμου. Για να αναπτύξει όμως την άλλη αυτή πλευρά της αλήθειας, στρέφεται τώρα προς τους μαθητές του. Η σειρά λοιπόν των ιδεών που αναπτύσσονται έχει ως εξής: Η βασιλεία, με την εξωτερική έννοια, με την οποία δέχονται αυτήν οι Φαρισαίοι, δεν θα έλθει τόσο προσεχώς (στιχ. 22)· και όταν θα έλθει, δεν θα προκληθεί κάποια αβεβαιότητα για την εμφάνισή της (στιχ. 23,24)(g).
(3)   «Προειδοποιεί λοιπόν ότι πριν από την άφιξή του από τους ουρανούς, η οποία θα γίνει κατά τη συντέλεια του κόσμου, θα έλθει θλίψη και διωγμός, ώστε θα επιθυμήσουμε να δούμε μία ημέρα αυτού» (Κ).
Στις αρχές βέβαια θα έχετε μεγάλες επιτυχίες. Αλλά μη νομίζετε, ότι πάντοτε θα γίνεται έτσι. Όχι. Αλλά πρόκειται να διωχτείτε και να διασκορπιστείτε, να φυλακιστείτε και να σας επιβάλλουν σιγή. Έτσι ώστε δεν θα έχετε πάντοτε ευκαιρίες να κηρύττετε το ευαγγέλιο άφοβα και χωρίς αντιδράσεις. Εξωτερικοί διωγμοί και εμπόδια θα περιορίζουν τη δράση σας και θα δυσχεραίνουν αυτήν. Μερικές φορές και η μέσα σας παρουσία του Πνεύματος θα γίνεται λιγότερο αισθητή και η από αυτήν παρηγοριά φειδωλή και λιγότερο πλούσια. Ο επουράνιος Πατέρας μάς καταρτίζει, για να μάθουμε στην πράξη, τι αξία έχουν τα ελέη του, πόσο ισχυρή και ανίκητη είναι η αόρατη δύναμή του, πόσο αδύνατοι είμαστε εμείς και πόσο πρέπει να ταπεινωνόμαστε για τις τυχόν επιτυχίες μας αποδίδοντας αυτές στο Θεό.
(4)   Ή, ημέρες του υιού του ανθρώπου εννοεί αυτές στη γη, «δηλαδή εκείνη κατά την οποία θα ζούμε ακόμη και θα συμβιώνουμε με το Χριστό» (Κ).
«Διότι παρόλο που ήταν μαζί του, δεν ζούσαν όμως τελείως άκοπα και ακίνδυνα… αλλά συγκρινόμενα με τους μελλοντικούς κινδύνους αυτά που τους συνέβαιναν πριν, θα φαίνονται σαν να ήταν πολύ ακίνδυνα» (Θφ)· «βάζοντας δηλαδή σε αντιπαράθεση τα μεγαλύτερα κακά, είναι οπωσδήποτε προτιμητέα τα μικρότερα» (Κ).
Ή, πιο σωστά· μία από τις ημέρες της ένδοξης φανέρωσης του Θεού και Σωτήρα μας (δ)· μία πρόγευση της μελλοντικής δόξας (p)· μία θεία επίσκεψη και εκδήλωση για ενίσχυση της διωκομένης και κουρασμένης εκκλησίας (g).
(5)   Ο στεναγμός και η ευχή: Ω! μία και μόνο ημέρα της δόξας του ουρανού κατά την ώρα αυτή της θλίψης· θα ακουστεί μάταια. Δεν θα δείτε την ημέρα αυτή όχι διότι δεν πρόκειται να έλθει ποτέ, αλλά διότι δεν θα είναι τότε, όταν θα ζητήσετε αυτήν, ο καιρός της έλευσής της (p).

Λουκ. 17,23 καὶ ἐροῦσιν ὑμῖν· ἰδοὺ ὧδε, ἰδοὺ ἐκεῖ(1)· μὴ ἀπέλθητε μηδὲ διώξητε(2).
Λουκ. 17,23 Και θα σας πουν τότε• Ιδού εδώ είναι ο Χριστός, ιδού εκεί είναι ο Χριστός. Μην πάτε και μην ακολουθήσετε αυτόν, που θα σας φέρη την ψευδή αυτήν πληροφορίαν.
(1)   Η ζωηρή αυτή προσδοκία των πιστών, θα προδιαθέσει τους απλούστερους από αυτούς σε ευπιστία (g). Και τότε στις ημέρες εκείνες των θλίψεων θα σας πουν· να εδώ είναι ο Χριστός, να εκεί ο Χριστός (δ).
Δεν υπάρχει κάποια αντίθεση μεταξύ του στίχου αυτού και του στίχου 21. Διότι ο τελευταίος αυτός στίχος αναφέρεται στα σημάδια της πρώτης έλευσης του Κυρίου. Ενώ ο παρών αναφέρεται στα ψευδή σημάδια της δεύτερης έλευσης και παρουσίας και περιλαμβάνει όλες τις άκαιρες και πρόωρες προαναγγελίες για τη δήθεν προσέγγιση της εσχάτης ημέρας= Κάθε προφητεία καθορισμένων χρονολογιών και κάθε βεβαίωση για τοπικές εμφανίσεις πρέπει με πολλή δυσπιστία να ακούγονται (p). «Κανείς, λέει, να μη σας πείσει, ότι ήλθα εδώ ή εκεί» (Θφ).
(2)   Μην πάτε προς αυτόν που λέει τον εαυτό του Μεσσία, ούτε να τον διώξετε, δηλαδή να τον ακολουθήσετε. Το διώκω με την έννοια του έπομαι, ακολουθώ και στους κλασικούς συγγραφείς (δ).

Λουκ. 17,24 ὥσπερ(1) γὰρ(2) ἡ ἀστραπὴ ἀστράπτουσα ἐκ τῆς ὑπ᾿ οὐρανὸν(3) εἰς τὴν ὑπ᾿ οὐρανὸν λάμπει, οὕτως ἔσται καὶ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου(4) ἐν τῇ ἡμέρᾳ αὐτοῦ(5).
Λουκ. 17,24 Ο υιός του ανθρώπου θα έλθη κατά την ημέραν της ενδόξου αυτού δευτέρας παρουσίας, θα έλθη όπως ακριβώς η αστραπή φαίνεται έξαφνα και αστράφτει από κάποιαν περιοχήν του ουρανού, λάμπει δε και φωτίζει όλην την έκτασιν κάτω από τον ουρανόν.
(1)   Δες Ματθ. κδ 27.
(2)   Μην πάτε και μην ακολουθήσετε, διότι η έλευση του υιού του ανθρώπου θα είναι όπως η αστραπή αιφνίδια και γενικώς ορατή (p).
«Δεν θα περιοριστεί σε τόπο η δευτέρα παρουσία μου, η λαμπρότερη και ενδοξότερη. Αλλά όπως η αστραπή δεν διαφεύγει την προσοχή, αλλά φαίνεται από το ένα άκρο της γης στο άλλο, έτσι και η δική μου παρουσία θα είναι λαμπρή και ένδοξη και σε κανέναν δεν θα μείνει κρυφή» (Θφ). Δεν τρέχει κανείς εδώ και εκεί για να δει την αστραπή. Η λάμψη της διαχύνεται παντού (g).
(3)   Εξυπακούεται η λέξη χώρας. Μπορεί να συνδεθεί ή με το αστράπτουσα (=αστράπτει κάτω από τον περιοχή του ουρανού δηλαδή από ένα οποιοδήποτε σημείο της ατμόσφαιρας και των νεφών και λάμπει σε όλη την περιοχή της γης και του ορίζοντα κάτω από τα νέφη)(δ) ή μπορεί να συνδεθεί με το λάμπει (p) δηλαδή από το ένα σημείο στο άλλο. Ο Λουκάς αποφεύγει να πει ότι η αστραπή λάμπει από την ανατολή μέχρι τη δύση διότι δεν είναι πάντοτε αυτή η κατεύθυνση της αστραπής (L).
(4)   «Έτσι θα είναι και αυτός φανερός σε όλη την οικουμένη» (Ζ).
(5)   «Ημέρα του λέει αυτήν της δευτέρας παρουσίας του» (Ζ).

Λουκ. 17,25 πρῶτον(1) δὲ(2) δεῖ αὐτὸν πολλὰ παθεῖν καὶ ἀποδοκιμασθῆναι ἀπὸ τῆς γενεᾶς ταύτης(3).
Λουκ. 17,25 Πριν όμως έλθη με όλην του την δόξαν ως κριτής, πρέπει σύμφωνα με το θέλημα του Θεού να πάθη πολλά και να αποδοκιμασθή από την γενεάν αυτήν.
(1)   Πριν ακόμη μπει σε εκείνη την δόξα με την οποία πρόκειται να έλθει (b). Νόμιζαν, ότι η βασιλεία του Μεσσία θα ερχόταν με εξωτερική λαμπρότητα. Όχι, λέει, ο Χριστός. Πρέπει μέσω του σταυρού να διαβούμε στον βασιλικό θρόνο.
(2)   Αλλά δεν πρέπει να τον περιμένετε τώρα με δόξα. Τα επικείμενα γεγονότα είναι τελείως διαφορετικά (p). Ο σύνδεσμος «δε» είναι αντιθετικός= πριν έλθει όμως αυτός ως Κριτής ένδοξος, είναι ανάγκη πρώτα κατά την ορισμένη βουλή του Θεού και πρόγνωση (δεῖ=πρέπει) να πάθει πολλά (δ). Πολλά· ονειδισμούς, ντροπή, θάνατο, αυτά είναι τα πολλά. Πρέπει να αποδοκιμαστεί από τη γενιά αυτή των απίστων Ιουδαίων, πριν τον εγκολπωθεί άλλη γενιά πιστών εθνικών. Το ευαγγέλιο πρέπει πρώτα να κατανικήσει μέγιστη αντίσταση και πρωτοφανή εμπόδια ώστε και με αυτό να καταφανεί, ότι η δύναμή του είναι από το Θεό και όχι από ανθρώπους.
«Μη λοιπόν θαυμάσετε, αν θα συμβούν σε σας τέτοια επίπονα, τα οποία να σας φέρουν επιθυμία να είστε μαζί μου. Διότι εγώ ο ίδιος, που πρόκειται να φανώ ως αστραπή, πρώτα πρόκειται να πάθω πολλά και να αποδοκιμαστώ και έτσι να έλθω σε αυτήν την δόξα» (Θφ).
(3)  «Των πονηρών Ιουδαίων» (Ζ), των συγχρόνων του Κυρίου.

Λουκ. 17,26 καὶ(1) καθὼς(2) ἐγένετο ἐν ταῖς ἡμέραις Νῶε οὕτως ἔσται καὶ ἐν ταῖς ἡμέραις(3) τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου·
Λουκ. 17,26 Και καθώς συνέβη κατά τας ημέρας του Νώε, έτσι θα είναι και κατά τας ημέρας που θα έλθη ο υιός του ανθρώπου.
(1)   Δες Ματθ. κδ 37-39 και τις εκεί σημειώσεις. Στους στίχους 26-30 περιγράφει την κατάσταση του κόσμου, πως θα είναι πριν την έλευσή του. Την ώρα που οι πιστοί θα ποθούν σφοδρά την επάνοδο του Κυρίου, αμεριμνησία και αίσθημα σαρκικής ασφάλειας θα καταπλημμυρίζει την ανθρωπότητα (g).
(2)   Το προηγούμενο «ώσπερ(=όπως ακριβώς)» σημαίνει κάτι το ανάλογο. Το «καθώς» όμως που μπαίνει εδώ δηλώνει ακριβώς το όμοιο (p). Όπως συνέβη στις ημέρες του Νώε, έτσι θα συμβεί και τότε (δ).
(3)   Εδώ σε πληθυντικό και όχι σε ενικό (όπως στο στίχο 24), διότι προηγήθηκε το «στις ημέρες του Νώε» (L).

Λουκ. 17,27 ἤσθιον(1), ἔπινον, ἐγάμουν, ἐξεγαμίζοντο(2), ἄχρι ἧς ἡμέρας εἰσῆλθε ὁ Νῶε εἰς τὴν κιβωτόν, καὶ ἦλθεν ὁ κατακλυσμὸς καὶ ἀπώλεσεν ἅπαντας(3).
Λουκ. 17,27 Οι άνθρωποι τότε έτρωγαν, έπιναν, διασκέδαζαν, ενυμφεύοντο, έδιδαν εις γάμον τα παιδιά των, μέχρι της ημέρας που εμπήκε ο Νώε εις την κιβωτόν και ήλθεν ο κατακλυσμός και εξωλόθρευσεν όλους.
(1)   Οι παρατατικοί που μπαίνουν χωρίς σύνδεση κάνουν εκτάκτως ζωηρό το λόγο (p).
(2)   Το εξεγαμίζοντο= δίνονταν σε γάμο από τους γονείς τους (g). Δεν τονίζει απλώς το ότι ζούσαν τη συνηθισμένη τους ζωή, αλλά το ότι ήταν εξολοκλήρου απορροφημένοι από τα εξωτερικά πράγματα (p).
Το να τρώμε και να πίνουμε είναι αναγκαίο για διατήρηση της ανθρώπινης ζωής και το κάνουμε γάμο και να δίνουμε σε γάμο απαραίτητο για πολλαπλασιασμό της. Τα νόμιμα και επιτρεπόμενα αυτά έγιναν ολέθρια σε εκείνους λόγω της διάθεσης, με την οποία γίνονταν. Ήταν αυτοί αμέριμνα παραδομένοι στην σαρκική ζωή, ενώ ο κίνδυνος ήταν επί θύραις και για την επικείμενη έλευση του ολέθρου ο Θεός μέσω του Νώε είχε ειδοποιήσει αυτούς. Έτρωγαν, έπιναν και παντρεύονταν, την ώρα που επείγουσα ανάγκη ήταν να νηστεύσουν, να πενθήσουν και να μετανοήσουν. Παρά τις προαναγγελίες του Νώε, παρά τις επανειλημμένες για μετάνοια προσκλήσεις, αυτοί θεωρούσαν τους εαυτούς τους ασφαλείς, διότι απιστούσαν και διότι θεωρούσαν γελοίο το κήρυγμα περί επικειμένης καταστροφής.
(3)   «Όπως στα χρόνια του Νώε ξαφνικά ήλθε ο κατακλυσμός και τους πήρε όλους, έτσι θα είναι και η παρουσία του» (Θφ).

Λουκ. 17,28        ὁμοίως(1) καὶ ὡς ἐγένετο(2) ἐν ταῖς ἡμέραις Λώτ· ἤσθιον(3), ἔπινον, ἠγόραζον, ἐπώλουν, ἐφύτευον, ᾠκοδόμουν(4)·
Λουκ. 17,28              Θα συμβή ο,τι έγινε και κατά τας ημέρας του Λωτ. Και τότε οι άνθρωποι έτρωγαν, έπιναν, ηγόραζαν, επωλούσαν, εφύτευαν, έκτιζαν χωρίς να σκέπτωνται καθόλου τον Θεόν.
(1)   Ομοίως εξυπακούεται το ρήμα έσται(=θα είναι)= Θα συμβεί στις ημέρες του υιού του ανθρώπου όμοια και όπως έγινε (δ).
(2)   Υπάρχει και η γραφή «καθώς εγένετο», η οποία φαίνεται απλούστερη και φυσικότερη (δ).
(3)   Το «ομοίως» εξηγείται με τα επόμενα, δηλαδή έτρωγαν, έπιναν κλπ. Ήταν δηλαδή απασχολημένοι με τα συνηθισμένα τους έργα (δ).
(4)   Έπρατταν όλα αυτά, διότι με ασφάλεια απέβλεπαν στο μέλλον (L), μολονότι και για αυτούς είχε σταλεί ο Λώτ, όπως πριν ο Νώε κήρυκας δικαιοσύνης σε αυτούς που εξολοθρεύτηκαν από τον κατακλυσμό. «Αλλά όπως ακριβώς αυτούς που στα χρόνια του Νώε και του Λωτ τρυφούσαν και αμεριμνούσαν, τους κατέστρεψε τους μεν ο κατακλυσμός, τους δε η φωτιά και το θειάφι, που κατέβηκαν αιφνίδια από τον ουρανό, έτσι και αυτούς που στη δευτέρα παρουσία θα τρυφούν και θα αμεριμνούν θα τους έλθει αιφνίδιος όλεθρος» (Ζ).

Λουκ. 17,29 ᾗ δὲ ἡμέρᾳ ἐξῆλθε Λὼτ ἀπὸ Σοδόμων(1), ἔβρεξε(2) πῦρ καὶ θεῖον ἀπ᾿ οὐρανοῦ καὶ ἀπώλεσεν ἅπαντας(3).
Λουκ. 17,29 Την ώρα όμως που έφυγεν ο Λωτ από τα Σοδομα, έβρεξε από τον ουρανόν φωτιά και θειάφι και κατέστρεψε όλους.
(1)   Η είσοδος του Νώε στην κιβωτό είναι παράλληλη με την έξοδο του Λωτ για σωτηρία του, η οποία εμπόδιζε την καταστροφή των Σοδόμων, ώστε να μην καταστραφεί μαζί και ο δίκαιος (δ).
(2)   Γενικώς θεωρείται ότι είναι σε ενεργητική φωνή= ο Κύριος ή ο Θεός έβρεξε. Δες Γενεσ. ιθ 24 και Ματθ. ε 45. Αλλά με την έννοια αυτή το ακόλουθο «απ’ ουρανού» θα φαινόταν πλεονασμός. Εφόσον λοιπόν το βρέχω στους μεταγενέστερους Έλληνες βρίσκεται και με ουδέτερη έννοια, πιο φυσικό είναι έτσι να πάρουμε αυτό και εδώ. Έτσι ενισχύεται και ο παραλληλισμός μεταξύ των δύο «απώλεσε» (στιχ. 27 και 29) και των δύο υποκειμένων των κατακλυσμός και πυρ και θείον (g).
Ήλθε ο κατακλυσμός και καταστράφηκε ολόκληρος ο παλαιός κόσμος. Έβρεξε φωτιά και θειάφι και κατέκαψε τους αμαρτωλούς των Σοδόμων. Ο Θεός έχει πολλά βέλη στη φαρέτρα του και χρησιμοποιεί από αυτά κατά βούληση και αρέσκεια, όταν πολεμά εναντίον των αποστατών υπηκόων του, κατά των οποίων πάντοτε ενεργεί δραστικά και αδυσώπητα. Εδώ όμως ειδικά αποσκοπείται να δειχτεί το τρομερό και εκπληκτικό της καταστροφής εκείνων, οι οποίοι απορροφημένοι από την σάρκα και ξένοι σε κάθε σκέψη μετανοίας θεωρούν τους εαυτούς τους σε ασφάλεια.
(3)   «Υπαινίσσεται λοιπόν με τα παραδείγματα αυτά, και με αυτό των ανθρώπων του κατακλυσμού και με αυτό των Σοδομιτών, ότι όταν έλθει ο αντίχριστος θα αυξηθούν στους ανθρώπους οι παράνομες ηδονές και θα είναι λάγνοι και παραδομένοι στις παράνομες ηδονές, το οποίο βεβαίως και ο απόστολος είπε, ότι στις έσχατες ημέρες θα είναι οι άνθρωποι φιλήδονοι μάλλον παρά φιλόθεοι» (Θφ).

Λουκ. 17,30 κατὰ τὰ αὐτὰ ἔσται(1) ᾗ ἡμέρᾳ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἀποκαλύπτεται(2).
Λουκ. 17,30 Όμοια με αυτά θα συμβούν και κατά την ημέραν της δευτέρας παρουσίας, που θα φανή με όλην του την δόξαν ο υιός του ανθρώπου.
(1)   Όμοια με αυτά θα συμβούν… Η ομοιότητα λοιπόν αναφέρεται στην έλλειψη φροντίδας των απίστων και στο αιφνίδιο και απροσδόκητο της φανέρωσης του Σωτήρα (δ).
(2)   Τεχνικός όρος που χρησιμοποιείται σε πολλά σημεία της Κ.Δ. για την αποκάλυψη του Κυρίου. Δες Α΄ Κορ. α 7,Β΄ Θεσ. α 7,Α΄ Πέτρ. α 7,13 δ 13 (p). Ο ενεστώτας σημαίνει την εμφάνιση και αποκάλυψη αυτή ως απολύτως βέβαιη και μεταφέρει τον ακροατή με ζωηρότητα στην μεγάλη εκείνη στιγμή. Η λέξη αποκαλύπτεται υπονοεί, ότι ο Ιησούς είναι εκεί, αν και αόρατος, και δεν χρειάζεται παρά να σηκωθεί το παραπέτασμα για να φανερωθεί (g). Μέχρι τη στιγμή εκείνη είναι σκεπασμένος από τα μάτια των ανθρώπων. Τότε όμως με τη μία θα αποκαλυφθεί (p).

Λουκ. 17,31 ἐν ἐκείνῃ(1) τῇ ἡμέρᾳ ὃς ἔσται ἐπὶ τοῦ δώματος καὶ τὰ σκεύη αὐτοῦ ἐν τῇ οἰκίᾳ, μὴ καταβάτω ἆραι αὐτά, καὶ ὁ ἐν τῷ ἀγρῷ ὁμοίως μὴ ἐπιστρεψάτω εἰς τὰ ὀπίσω(2).
Λουκ. 17,31 Κατά την άλλην δε ημέραν της οργής του Θεού, που δεν θα βραδύνη να έλθη εκείνος που θα ευρίσκεται εις την ταράτσαν και τα πράγματά του θα έχη μέσα στο σπίτι, ας μη κατεβή να τα πάρη. Και εκείνος επίσης που θα ευρίσκεται στο χωράφι, ας μη γυρίση εις την πόλιν.
(1)   Δες Ματθ. κδ 17,18 και Μάρκ. ιγ 15,16 και τις εκεί σημειώσεις. Στους δύο αυτούς συνοπτικούς οι λόγοι αυτοί του Κυρίου αναφέρονται σε σχέση με την φυγή στην καταστροφή των Ιεροσολύμων. Εδώ η φυγή αυτή ούτε ξεκάθαρα εκφράζεται, ούτε υπονοείται. Το κύριο νόημα των λόγων αυτών εδώ είναι, ότι πρέπει ο καθένας να είναι αδιάφορος προς όλα τα κοσμικά συμφέροντα, για να είναι έτοιμος για υποδοχή του υιού του ανθρώπου. Η προειδοποίηση για την φυγή από την Ιουδαία αναφέρεται από τον Λουκά αλλού (κα 21). Δεν υπάρχει λοιπόν ανάγκη να συζητήσουμε, εάν οι λόγοι αυτοί λέχθηκαν από τον Κύριο με γραμματική και κυριολεκτική έννοια, όπως βρίσκονται στους Ματθαίο και Μάρκο, ή με πνευματική έννοια, όπως υπάρχουν εδώ. Ο Κύριος είναι δυνατόν να είπε αυτούς και με τις δύο έννοιες (p).
(2)   Η δευτέρα παρουσία θα έλθει αιφνίδια. Εκείνος λοιπόν που βρίσκεται στο λιακωτό στη στέγη του σπιτιού του, ας μην κατέβει για να πάρει μαζί του και να σώσει από την καταστροφή τα έπιπλά του, αλλά ας εγκαταλείπει τα πάντα, για να ακολουθήσει αδίστακτα τον Κύριο. Και εκείνος που βρίσκεται στον αγρό, ας μην επιστρέψει πίσω (g), από επιθυμία να δει και να σώσει τα πράγματά του στην πόλη (δ). Ας αναμένει ο καθένας τον Κύριο, ελεύθερος από κάθε προσκόλληση στα γήινα (L).

Λουκ. 17,32 μνημονεύετε τῆς γυναικὸς Λώτ(1).
Λουκ. 17,32 Να ενθυμήσθε την γυναίκα του Λωτ.
(1)   «Δηλαδή το πάθημά της. Διότι ενώ ο Θεός μήνυσε στον Λωτ να φύγουν από τα Σόδομα με όλη την οικογένεια, λόγω του θεόσταλτου εμπρησμού που επρόκειτο να πέσει πάνω τους, και ενώ παρήγγειλε να βαδίζουν χωρίς να γυρίσουν πίσω, γύρισε και είδε η γυναίκα του πίσω, και έγινε στήλη άλατος» (Ζ).
Από πόθο των πραγμάτων, τα οποία άφησε στα Σόδομα, στράφηκε να δει τι θα γίνει και μεταβλήθηκε σε στήλη άλατος. Δες Γενεσ. ιθ 26 (δ). Έτσι και κάθε Χριστιανός, του οποίου πρώτη σκέψη κατά την δεύτερη έλευση του υιού του ανθρώπου θα είναι να εξασφαλίσει τα επίγεια αγαθά του, θα αποδειχτεί ανάξιος της βασιλείας του Θεού (p).
Δεν υπήρξε αρκετό για τη γυναίκα του Λωτ, το ότι έφυγε από τα Σόδομα. Ώφειλε να επιμείνει φεύγοντας και να μην στραφεί πίσω. Αυτοί που εγκαταλείπουν τα Σόδομα και τις παλιές συνήθειες, ας βλέπουν μόνο μπροστά και ας προχωρούν διαρκώς μπροστά. Ας μην στρέφονται πίσω, για να μην μπουν στον πειρασμό του να επιστρέψουν πίσω. Ό,τι έπαθε η σύζυγος του Λωτ απετέλεσε διαρκές μνημείο της αποδοκιμασίας του Θεού κατά των αποστατών, οι οποίοι ενώ άρχισαν πνευματικά καταλήγουν στο να εμπνέονται από την σάρκα. Η σύζυγος του Λωτ χάθηκε στην ίδια την οδό της ασφάλειας. «Αυτός που νομίζει ότι στέκεται, ας προσέχει μην πέσει».
Προσοχή από τις κακές αναμνήσεις του αμαρτωλού παρελθόντος, εφόσον επανέρχονται στη μνήμη, όχι για να προκαλέσουν αισθήματα μετανοίας, αλλά για να αναμοχλεύσουν παλαιές πληγές. Αυτά τα βλέμματα προς τα πίσω, τα οποία δεν προκαλούν ντροπή και συντριβή, είναι εξίσου επικίνδυνα με την ολέθρια στροφή της συζύγου του Λωτ. Προσοχή επίσης απέναντι στις δικαιολογίες και τις αμαρτωλές προφάσεις, τις οποίες συνήθως προβάλλουμε για σφάλματα ή παρεκτροπές του παρόντος και του χρόνου μετά την επιστροφή μας στο Χριστό, χωρίς να φροντίζουμε για επανόρθωσή τους. Τίποτα άλλο δεν αποδυναμώνει την φωνή της συνείδησης, όσο οι δικαιολογίες μας αυτές. Προσοχή και απέναντι στους πειρασμούς εκείνους, οι οποίοι μας κατακυρίευσαν κάποτε και οι οποίοι εκμηδένισαν έστω και πρόσκαιρα τις αγαθές αποφάσεις μας.

Λουκ. 17,33 ὃς ἐὰν ζητήσῃ τὴν ψυχὴν αὐτοῦ σῶσαι(1), ἀπολέσει αὐτήν(2), καὶ ὃς ἐὰν ἀπολέσῃ αὐτήν(3), ζωογονήσει(4) αὐτήν.
Λουκ. 17,33 Εκείνος που θα ζητήση με την προσκόλλησίν του εις τα υλικά αγαθά, να εξασφαλίση την ζωήν του, θα την χάση. Και εκείνος που θα χάση την ζωήν του, δια να μείνη πιστός στο καθήκον του, εις την πραγματικότητα θα την διατηρήση.
(1)   Υπάρχει και η γραφή περιποιήσασθαι= να διασώσει για τον εαυτό του (Πράξ. κ 28,Α΄Τιμοθ. γ 13)(p). Έχει την ίδια σημασία στο Πράξ. κ 28 με το κτήσασθαι=αποκτήσει, κερδίσει (δ).
(2)   «Όποιος τυχόν ζητήσει να ελευθερώσει την ψυχή του από τους κινδύνους που θα του έλθουν χάριν της ευσέβειας από τον αντίχριστο, θα παραδώσει αυτήν στην απώλεια της μελλοντικής κόλασης» (Ζ).
«Αυτοί που από άνανδρη ψυχή και θέληση αρνήθηκαν την πίστη και απέφυγαν τον άμεσο θάνατο της σάρκας, αυτοί έγιναν φονευτές της ψυχής τους· γιατί θα οδηγηθούν στον άδη» (Κ). Και ειδικότερα εδώ, αυτός που θέλει να σώσει την ψυχή του από το σωματικό θάνατο που προέρχεται από στέρηση και πείνα (διότι αυτό προφασίζεται η φιλοκτημοσύνη ( =η αγάπη του να μαζεύουμε αγαθά)(δ) και προσκολλάται στα υλικά αγαθά και από αυτά εξαρτά τη ζωή και την ευτυχία του, αυτός θα χάσει αυτήν.
(3)   «Αυτό έκαναν οι μακάριοι μάρτυρες, οι οποίοι υπέμειναν τους μέχρι ψυχής και αίματος αγώνες, και έθεσαν τη γνησιότητα της αγάπης τους στο Χριστό, σαν κάποιο στεφάνι πάνω στα κεφάλια τους» (Κ). Και ειδικότερα εδώ εκείνος χάνει τη ζωή του, ο οποίος με άγια αποφασιστικότητα στρέφει αδίστακτα και αυτοστιγμεί τα νώτα από κάθε άλλο, το οποίο δεν είναι ο Κύριος, για να παραδοθεί σε αυτόν ολοκληρωτικά (g).
(4)   Δηλαδή θα διατηρήσει στη ζωή αυτήν (δες Πράξ. ζ 19,Εξοδ. α 17). Χρησιμοποιείται από τους Ο΄ για τις μαίες στην Αίγυπτο, οι οποίες ζωογονούσαν δηλαδή διατηρούσαν στη ζωή τα γεννώμενα αρσενικά των Ιουδαίων (δ).

Λουκ. 17,34 λέγω ὑμῖν, ταύτῃ τῇ νυκτὶ(1) δύο ἔσονται ἐπὶ κλίνης μιᾶς(2), εἷς παραληφθήσεται καὶ ὁ ἕτερος ἀφεθήσεται(3)·
Λουκ. 17,34 Σας λέγω δε ότι αυτήν την νύκτα, που θα προηγηθή από την μεγάλην καταστροφήν, δύο θα ευρίσκονται εις ένα κρεββάτι, ο ένας, ο πιστός, θα παραληφθή• και άλλος, ο άπιστος, θα αφεθεί.
(1)   Ή, δεν πρέπει να εκβιάσουμε την λέξη, ώστε από αυτήν να βγάλουμε τη σημασία του μεγάλου τρόμου ή της πραγματικής νύχτας, διότι ο Κύριος δεν θέλησε να σημάνει ότι η έλευσή του θα γίνει σε καιρό νύχτας. Η νύχτα εδώ είναι μέρος της εικόνας, την οποία μεταχειρίζεται ο Κύριος διότι κατά τη νύχτα, οι άνθρωποι βρίσκονται στο κρεβάτι (p).
Ή, «νύχτα ονομάζει τον καιρό της κρίσεως, επειδή, όπως εγώ νομίζω, είναι αφανής και απροσδόκητη η παρουσία του» (Κ).
(2)   Παίρνει δύο στενότατα συνδεδεμένους κατά σάρκα, είτε δηλαδή πατέρα και γιο, είτε συζύγους, είτε αδελφούς ή οικειότατους που κοιμούνται στο ίδιο κρεβάτι (δ). Όταν η κρίση του Θεού επέλθει καταστρεπτική ο Κύριος θα λάβει πρόνοια να προστατεύσει και να διαφυλάξει τους δικούς του, διαχωρίζοντας και διακρίνοντας αυτούς από άλλους, οι οποίοι θα βρίσκονται τότε πολύ κοντά σε αυτούς. Από το ίδιο κρεβάτι ο ένας θα αρπάζεται για να μεταφερθεί σε τόπο ασφαλή, ενώ ο άλλος θα εγκαταλείπεται για να εξαφανιστεί κάτω από τα ερείπια της κοινής καταστροφής.
(3)   Ένας θα παραληφθεί για προϋπάντησή μου, επειδή ανήκει σε μένα, και ο άλλος θα αφεθεί, θα εγκαταλειφθεί στην εξουσία των τιμωρών αγγέλων (δ). Τίποτα εξωτερικά δεν διακρίνει τα πρόσωπα αυτά. Οι εσωτερικές τους όμως διαθέσεις είναι διαφορετικές. Για αυτό και τύχη διαφορετική τους αναμένει. Ό,τι οι άνθρωποι δεν μπορούν να διακρίνουν, ο Θεός το κρίνει σε μια στιγμή. Παραλαμβάνει τον έναν και αποδοκιμάζει τον άλλον (L).
Έξυπνη και η επόμενη ερμηνεία: «με τους δύο πάλι που βρίσκονται πάνω σε ένα κρεβάτι φαίνεται ότι υπαινίσσεται εκείνους που βρίσκονται σε ανάπαυση και πλούτο και είναι ίσοι μεταξύ τους ως προς τις κοσμικές εννοώ απολαύσεις, γιατί το κρεβάτι είναι σύμβολο ανάπαυσης. Όμως ο ένας από αυτούς, λέει, θα παραληφθεί, και ο άλλος αφήνεται. Πώς ή με ποιο τρόπο; Όλοι δηλαδή όσοι έχουν πλούτο και ανάπαυση στην εδώ ζωή δεν έχουν γίνει κακοί και άσπλαχνοι… Εάν κάποιος είναι βέβαια πλούσιος, αλλά καλός και φιλεύσπλαχνος και ορθός στην πίστη, αυτός παραλαμβάνεται» (Κ).

Λουκ. 17,35 δύο ἔσονται(1) ἀλήθουσαι(2) ἐπὶ τὸ αὐτό(3), μία παραληφθήσεται καὶ ἡ ἑτέρα ἀφεθήσεται(4)·
Λουκ. 17,35  Δυο γυναίκες θα είναι που θα αλέθουν μαζί, η μία, η πιστή, θα παραληφθή και θα σωθή, η άλλη θα αφεθή, δια να τιμωρηθή.
(1)   Δες Ματθ. κδ 40,41 και τις εκεί σημειώσεις.
(2)   Η εικόνα αυτή προϋποθέτει ημέρα μάλλον παρά νύχτα και αναφέρεται σε γεγονός, το οποίο και σήμερα ακόμη λαμβάνει χώρα στην Ανατολή σχεδόν κάθε ημέρα (p). Παρόλ’ αυτά οι γυναίκες των Βεδουίνων συνηθίζουν να αλέθουν στη σκηνή και κατά τη διάρκεια της νύχτας (L). Γενικώς με την εικόνα διακηρύττεται, ότι, είτε κοιμούνται οι άνθρωποι, είτε εργάζονται, όταν ο Κύριος έλθει, όσοι βρεθούν προσκολλημένοι στα επίγεια και φθαρτά, θα εγκαταλειφθούν μη λαμβάνοντας μέρος στη χαρά του Μεσσία (p).
(3) =μαζί, στο ίδιο μέρος (δ). Υπήρχαν σε χρήση στους αρχαίους χειρόμυλοι για το στάρι. Όταν η μυλόπετρα ήταν μεγάλη, κινούσαν αυτήν δύο πρόσωπα μαζί (g). Θα διακριθούν και θα χωριστούν οι εκλεκτοί από αυτούς που ζουν πάρα πολύ κοντά τους. Ο Χριστός θα έλθει αιφνίδια και θα βρει το λαό του απασχολημένο με τα συνήθη του έργα στον αγρό και στον μύλο. Ο ένας ή η μία θα παραληφθεί για συνάντηση του Κυρίου στον αέρα· ο άλλος θα εγκαταλειφθεί στο σατανά και τους αγγέλους του, για να κριθεί μαζί τους. Αυτό θα επιβαρύνει την θέση των αμαρτωλών, διότι ενώ άλλοι από ανάμεσά τους θα παραληφθούν για να δοξαστούν, αυτοί που δεν τους μιμήθηκαν εγκαταλείπονται.
Οι εκλεκτοί είναι ίσως άσημοι και περιφρονημένοι στον κόσμο, ως αγρότες ή ως δούλες που αλέθουν στο μύλο. Παρόλ’ αυτά δεν θα λησμονηθούν κατά την ώρα εκείνη ούτε θα παραβλεφθούν. Οι φτωχοί στον κόσμο, εάν είναι πλούσιοι σε πίστη, είναι κληρονόμοι της βασιλείας. Οι εκλεκτοί ακόμη είναι διασκορπισμένοι σε τόπους, όπου δεν θα περίμενε κάποιος να βρει αυτούς, στον αγρό και στο μύλο. Και όμως οι άγγελοι θα τους βρουν. Είναι και αναμιγμένοι με άλλους, συνδεδεμένοι μαζί τους στα ίδια έργα, στην ίδια κοινωνία, στα ίδια σπίτια. Ο Θεός γνωρίζει να διαχωρίσει τον χρυσό από τη σκουριά, το σιτάρι από το άχυρο, το πολύτιμο από το ευτελές.
(4)   Τόσο στην προηγούμενη εικόνα αυτών που κοιμούνται μαζί στο ίδιο κρεβάτι, όσο και στην τωρινή αυτών που συνεργάζονται στον ίδιο χειρόμυλο, υποκρύπτεται η ιδέα, ότι «θα είναι σε αυτούς η εξέταση του τρόπου της ζωής τους πολύ μεγάλη και ακριβής» (Κ) και κανείς ούτε αδελφός, ούτε σύζυγος, ούτε συνεργάτης και φίλος θα μπορέσει να βοηθήσει τον οικείο και αγαπητό του.
Έξυπνη και η εκδοχή: «και με τις γυναίκες που αλέθουν φαίνεται ότι υποδηλώνει αυτούς που ζουν με φτώχεια και πόνους. Αλλά και σε αυτούς τους ίδιους, λέει, υπάρχει μεγάλη διαφορά. Γιατί άλλοι από αυτούς σηκώνοντας το βάρος της φτώχειας με γενναιότητα… αυτοί θα παραληφθούν, επειδή δηλαδή είναι δίκαιοι, ενώ εκείνοι που δεν είναι τέτοιοι, αλλά φοβεροί σε κακουργίες και έργο τους έχουν την κάθε είδους φαυλότητα, θα παραμείνουν για να υποστούν την καταδίκη με τη φωτιά» (Κ).

Λουκ. 17,36  δύο ἐν τῷ ἀγρῷ, εἷς παραληφθήσεται καὶ ὁ ἕτερος ἀφεθήσεται(1).
Λουκ. 17,36  Δυο θα είναι στο χωράφι, ο ένας, ο πιστός, θα παραληφθή δια να σωθή, ο άλλος, ο άπιστος, θα αφεθή να τιμωρηθή”.
(1)   Τον στίχο αυτό παραλείπουν όχι μόνο οι αλεξανδρινοί κώδικες αλλά και πολλοί από τους υπόλοιπους μεγαλογράμματους και πολλοί από τους μικρούς και ο μέγας Βασίλειος, Οπτάτος και άλλοι και φαίνεται να μπήκε στο κείμενο ολόκληρος από το Ματθ. κδ 40 (δ). Δες τις εκεί σημειώσεις.

Λουκ. 17,37 καὶ ἀποκριθέντες λέγουσιν αὐτῷ· ποῦ, Κύριε(1); ὁ δὲ εἶπεν αὐτοῖς· ὅπου τὸ σῶμα, ἐκεῖ ἐπισυναχθήσονται καὶ οἱ ἀετοί(2).
Λουκ. 17,37 Απεκρίθησαν δε οι μαθηταί και του είπαν• “που, Κυριε, θα γίνουν αυτά;” ο δε Κυριος τους είπε• “όπου είναι το νεκρόν σώμα, εκεί θα μαζευθούν από διάφορα σημεία του ορίζοντος τα όρνια δια να το καταβροχθίσουν”.
(1)   «Επειδή όμως είπε ότι θα παραληφθεί, χρήσιμα και κατ’ ανάγκη ρωτούν οι μαθητές· Πού, Κύριε;» (Κ) δηλαδή «πού παραλαμβάνονται;» (Ζ)·
Ή, οι μαθητές κατάλαβαν μεν το θα παραληφθεί ότι λέγεται για την παραλαβή των πιστών από τους αγγέλους για συνάντηση του Κυρίου, το «θα αφεθεί» όμως που λέγεται στο τέλος δεν το κατάλαβαν. Και για αυτό ρωτούν: Πού, Κύριε, θα αφεθεί; (δ).
(2)   Δες Ματθ. κδ 28 και τις εκεί σημειώσεις. Λιγότερο πιθανή η ερμηνεία: «όπως ακριβώς όταν βρίσκεται κάτω σώμα νεκρό, όλα τα σαρκοβόρα όρνεα έρχονται πάνω του, έτσι και στον υιό του ανθρώπου, που για μας νεκρώθηκε και έπεσε κάτω, όταν θα φανεί από τον ουρανό, όλοι οι άγιοι θα μαζευτούν» (Θφ)· «όλοι οι αετοί, δηλαδή αυτοί που πετούν ψηλά και βρίσκονται ψηλότερα από τα επίγεια και κοσμικά πράγματα, θα τρέξουν προς αυτόν» (Κ).
Ατυχής και η επόμενη ερμηνεία: Σώμα είναι το όλο ιουδαϊκό έθνος, συγκεντρωμένο στα Ιεροσόλυμα κατά το Πάσχα. Αετοί είναι οι Ρωμαίοι (στον b). Εδώ όμως πρόκειται όχι για την καταστροφή των Ιεροσολύμων, αλλά για την δευτέρα παρουσία.
Πιο σωστή ερμηνεία: Όπου είναι το νεκρό τμήμα των ανθρώπων του κόσμου που μυρίζει άσχημα, αυτών που προσκλίνουν στα φθαρτά και στα γήινα, εκεί και η κρίση του Θεού θα πέσει (p)· εκεί θα είναι και οι άγγελοι οι τιμωροί να παραλάβουν το σώμα που μυρίζει για τιμωρία (δ). Όταν ένας λαός κάνει τον εαυτό του με τις αμαρτίες του πτώμα που βρωμάει και σαπίζει, τίποτα άλλο δεν πρέπει να αναμένει κάποιος παρά να αποστείλει ο Θεός τους αετούς του ανάμεσα σε αυτό για τιμωρία και όλεθρό του. Οποτεδήποτε και οπουδήποτε και αν υπάρχουν οι πονηροί, οι καταδικασμένοι σε απώλεια, θα βρεθούν από την κρίση του Θεού ασφαλώς και ταχέως, όπως και οποιοδήποτε πτώμα οπουδήποτε και αν βρίσκεται πεταμένο ανακαλύπτεται από την όσφρηση των σαρκοφάγων πτηνών και γίνεται λεία τους.   
 
Λουκ. 21,5   Και(1) τινων(2) λεγόντων(3) περὶ τοῦ ἱεροῦ ὅτι λίθοις καλοῖς(4) καὶ ἀναθήμασι(5) κεκόσμηται(6), εἶπε·
Λουκ. 21,5  Και όταν μερικοί από τους μαθητάς έλεγαν δια το ιερόν, ότι είναι στολισμένον με ωραίους λίθους και αφιερώματα, είπε•
(1)   Δες Ματθ. κδ 1-36 και Μάρκ. ιγ 1-32. Η περικοπή αυτή διαιρείται σε 3 μέρη: οι περιστάσεις κάτω από τις οποίες λέχθηκε η προφητεία (στιχ. 5-7), η προφητεία (σ. 8-28), προτροπή για επαγρύπνηση μαζί με κάποιες χρονολογικές ενδείξεις (στιχ. 29-36).
(2)   Από τους μαθητές (L)
(3)   Ο λόγος σχετικά με τη συγκριτική αξία των προσφερομένων δώρων στο ναό εύκολα μπορούσε να οδηγήσει σε σκέψεις για τη μεγαλοπρέπεια του ναού και των αφιερωμάτων σε αυτό (p). Ήταν άλλωστε απόγευμα (στιχ. 37) και ο ήλιος που έδυε χρύσωνε με τις τελευταίες του ακτίνες τις ιερές οικοδομές (g).
(4)   Η φράση λίθους ωραίους δηλώνει τους λίθους από λευκό μάρμαρο, με τους οποίους, είχε οικοδομηθεί ο ναός (Ιωσήπου Αρχαιολ. XV 11,3)(δ). Κάποιοι από τους λίθους αυτούς ήταν υπερμεγέθεις. Οι στύλοι της στοάς ήταν μονόλιθοι από μάρμαρο ύψους 40 ποδιών. Δες Ιωσήπου Ιουδ. Πολ. V,5,2.
(5)   Τα αφιερώματα, τα δώρα του Ηρώδη και άλλων ηγεμόνων ή ιδιωτών (Β΄Μακκαβ. γ 2-7). Π.χ. η χρυσή άμπελος του Ηρώδη, η οποία είχε ύψος ενός άνδρα (Ιωσήπου Ιουδ. Πολ. 5,5,4. Αρχαιολ. 15,11,3). Για την λέξη ανάθημα δες Β΄Μακκαβ. θ 16,Γ΄Μακκαβ. γ 17. Μόνο εδώ λέγεται στην Κ.Δ. (p). Ο τύπος ανάθεμα μολονότι αρχικά είχε την ίδια σημασία με το ανάθημα κατάντησε σε κακή σημασία, με την οποία και συναντιέται σε πολλά σημεία των επιστολών του Παύλου.
(6)   Όταν μιλάμε για ναό, κυρίως πρέπει να προσελκύει την προσοχή μας η παρουσία του Θεού σε αυτόν και η τάξη και η ευλάβεια, η οποία πρέπει να επικρατεί κατά τις ακολουθίες που τελούνται σε αυτόν για λατρεία του Θεού, και η κοινωνία η οποία πρέπει να υπάρχει μεταξύ του Θεού και του λαού του. Είναι πολύ φτωχό, όταν μιλάμε για ναό η όλη προσοχή μας να ελκύεται από τον εξωτερικό στολισμό του και από την αφθονία των εισοδημάτων του ή τον πλούτο των αφιερωμάτων του. Τα τελευταία αυτά τότε παίρνουν αξία, όταν εμψυχώνονται από την ζωντανή ευλάβεια των λειτουργών και λάτρεων του Θεού στο ναό αυτό.
 
Λουκ. 21,6  ταῦτα ἃ θεωρεῖτε, ἐλεύσονται ἡμέραι ἐν αἷς οὐκ ἀφεθήσεται λίθος ἐπὶ λίθῳ ὃς οὐ καταλυθήσεται(1).
Λουκ. 21,6  “αυτά που βλέπετε, θα έλθουν ημέραι, κατά τας οποίας δεν θα μείνη πέτρα επάνω εις την πέτρα, που να μη κρημνισθή.
(1)   Προφητεία, η οποία θα φαινόταν παράδοξη σε εκείνους, οι οποίοι ανέμεναν, ότι η βασιλεία του Μεσσία επρόκειτο μετά από λίγο να αρχίσει και ότι η Ιερουσαλήμ θα ήταν το κέντρο της (p). Δες Μάρκ. ιγ 2. Όταν μέσω της πίστης προβλέπουμε, ότι όλη η εξωτερική δόξα και λαμπρότητα οποιουδήποτε είτε κτιρίου μεγαλοπρεπούς, είτε ηγεμόνος ισχυρού πρόκειται να παρέλθει ούτως ή άλλως, δεν θα κολλήσουν ποτέ οι καρδιές μας σε αυτήν, όπως κολλούν οι καρδιές εκείνων, οι οποίοι στερούμενοι του οφθαλμού της πίστης δεν μπορούν να δουν τόσο μακριά.

Λουκ. 21,7  ἐπηρώτησαν δὲ αὐτὸν(1) λέγοντες· διδάσκαλε, πότε(2) οὖν(3) ταῦτα(4) ἔσται καὶ τί τὸ σημεῖον(5) ὅταν μέλλῃ ταῦτα γίνεσθαι;
Λουκ. 21,7  Τον ηρώτησαν δε και είπαν• “διδάσκαλε, πότε λοιπόν θα συμβούν αυτά και ποιό θα είναι το σημείον, που θα φανή, όταν πρόκειται αυτά να πραγματοποιηθούν;”
(1)   Τίποτα δεν υπάρχει στο κείμενο που να μαρτυρεί, ότι το ακόλουθο ερώτημα τέθηκε στον Ιησού κατά την ίδια στιγμή, κατά την οποία ειπώθηκε η προφητεία για την επικείμενη καταστροφή της Ιερουσαλήμ. Εφόσον όμως είναι αδύνατον να υποθέσουμε, ότι ο λόγος του Κυρίου που ακολουθεί λέχθηκε δημόσια, πρέπει να δεχτούμε, ότι ο Κύριος ήταν τώρα μόνος με τους μαθητές του, το οποίο και επιβεβαιώνεται από τους άλλους συνοπτικούς (g).
(2)   Δέχονται την προφητεία του διδασκάλου αναντίρρητα και ρωτούν ως προς τη χρονολογία, κατά την οποία αυτά θα συνέβαιναν και για την οποία ο διδάσκαλος τίποτα δεν είπε (p).
(3)   Μόριο που υποδηλώνει έκπληξη, συνδυασμένη με συμφωνία (b).
(4)   Αυτό κυρίως αναφέρεται στην καταστροφή του ναού (g). Ίσως οι μαθητές νόμισαν, ότι ο ναός αυτός επρόκειτο να καταρριφθεί, για να δοθεί χώρος για ανέγερση άλλου μεγαλοπρεπέστερου, αντάξιου της βασιλείας του Μεσσία (p).
(5)   Η δεύτερη αυτή ερώτηση δείχνει, ότι οι μαθητές ανέμεναν να βρίσκονται εν ζωή, ώστε θα έβλεπαν με τα ίδια τους τα μάτια την καταστροφή (p). Με εμφανή περιέργεια ρωτούν οι μαθητές για τον χρόνο, κατά τον οποίο πρόκειται να συμβεί η από τον Κύριο προφητευμένη ερήμωση και καταστροφή. Είναι βεβαίως φυσικό να επιθυμούμε να γνωρίσουμε τα μέλλοντα να συμβούν. Το ωφέλιμο όμως και το πράγματι σπουδαίο είναι να μάθουμε, ποιο είναι το καθήκον μας και πώς πρέπει να συμπεριφερθούμε σε σχέση με τα μέλλοντα αυτά. Για αυτό ο Κύριος απαντώντας στους μαθητές του σε αυτό κυρίως εμμένει, ζητώντας να διαφωτίσει αυτούς για τους κινδύνους, τους οποίους θα αντιμετωπίσουν και για τα μέτρα, τα οποία πρέπει να πάρουν για να ανταπεξέλθουν εναντίον τους.

Λουκ. 21,8  ὁ δὲ εἶπε(1)· βλέπετε μὴ πλανηθῆτε(2)· πολλοὶ γὰρ ἐλεύσονται ἐπὶ τῷ ὀνόματί μου(3) λέγοντες ὅτι ἐγώ εἰμι καὶ ὁ καιρὸς ἤγγικε(4). μὴ οὖν πορευθῆτε ὀπίσω αὐτῶν.
Λουκ. 21,8  Αυτός δε είπε• “προσέχετε, μην εξαπατηθήτε από κανένα. Διότι πολλοί θα έλθουν, χρησιμοποιούντες ως ιδικόν των το όναμά μου και θα λέγουν, ότι εγώ είμαι ο Μεσσίας. Μη τους ακολουθήσετε.
(1)   Η προφητεία που εκτείνεται από το στιχ. 8-28 περιγράφει α) τις ταραχές, οι οποίες θα επακολουθήσουν μετά την αναχώρηση του Χριστού, τους ψευδομεσσίες, τους πολέμους, τους διωγμούς (στιχ. 8-19. Δες Μάρκ. ιγ 5-13 και Ματθ. κδ 4-14). β) την καταστροφή της Ιερουσαλήμ (στίχ. 20-24. Δες Μάρκ. στιχ. 14-23, και Ματθ. στίχ. 15-28) και γ) τα σημάδια της επανόδου του υιού του ανθρώπου (στιχ. 25-28. Δες Μάρκ. στίχ. 24-27 και Ματθ. στιχ. 29-31). Μολονότι και στις 3 συνοπτικές αφηγήσεις κατά την ίδια διάταξη προχωρά η προφητεία, δεν μπορούν όμως και στις αφηγήσεις αυτές οι γενικές γραμμές των δύο κύριων γεγονότων μαζί με τα σημάδια τους (η καταστροφή της Ιερουσαλήμ ή και η συντέλεια του κόσμου) πάντοτε να διαχωριστούν και να διακριθούν με σαφήνεια. Μερικοί από τους λόγους αναφέρονται σαφώς στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ· άλλοι πάλι εξίσου σαφώς στην Δευτέρα παρουσία του Κυρίου. Υπάρχουν όμως και μερικοί λόγοι που μπορούν να εφαρμοστούν και στα δύο αυτά γεγονότα (p).
(2)   Η ανυπομονησία κάνει εύκολα αυτόν που βρίσκεται κάτω από την εξουσία της εύπιστο (g). Οπότε ο Κύριος εφιστά την προσοχή των μαθητών του, για να μην πλανηθούν. Το ρήμα πλανιέμαι δεν χρησιμοποιείται πουθενά αλλού στο ευαγγέλιο του Λουκά. Αναφέρεται εδώ όχι σε κάποια απλή πλάνη, αλλά σε ουσιαστική απομάκρυνση από την αλήθεια. Δες Ιω. ζ 47, Α΄Ιω. α 8,β 26,γ 7,Αποκ. β 20,ιβ 9,κ 3-10 κλπ. (p).
Προσέχετε να μην φανταστείτε, ότι θα έλθω εγώ πάλι με εξωτερική δόξα για να καταλάβω θρόνο εγκόσμιου βασιλείου. Όχι· κάτι τέτοιο δεν πρέπει να περιμένετε, διότι η βασιλεία μου δεν είναι από τον κόσμο αυτόν. Είναι αξιοσημείωτο, ότι οι από σφοδρή περιέργεια κινούμενοι και αυτοί που ερευνούν τα του Θεού διατρέχουν τον κίνδυνο να πλανηθούν και πρέπει να προσέχουν. Πόσοι θέλοντας να καθορίσουν χρόνους και καιρούς με βάση τα προφητικά βιβλία εκτροχιάστηκαν σε πλάνες και σε υπολογισμούς γελοίους και ανόητους!
(3)   Το όνομα του Χριστού ή του Μεσσία θα είναι η βάση της αξίωσής τους (p). Γνωρίζετε ότι ο Μεσσίας ήλθε και δεν πρέπει να περιμένετε άλλον τέτοιον. Μην προσέχετε λοιπόν σε κανέναν από τους πλάνους αυτούς. Εάν είμαστε βέβαιοι, ότι ο Ιησούς είναι ο Χριστός και ότι η διδασκαλία του είναι του ευαγγελίου του Θεού, οφείλουμε να κλείνουμε τα αυτιά προς όλους τους άλλους ψευδομεσσίες και ψευδοσωτήρες, οι οποίοι με τις κενές θεωρίες τους υπόσχονται να εξασφαλίσουν την ειρήνη και την ευτυχία στον κόσμο. Σε κανένα άλλο όνομα δεν βρίσκεται η σωτηρία παρά μόνο στο όνομα του Ιησού Χριστού.
(4)   Αναμφίβολα η ιστορία αναφέρει ξεκάθαρα την μετά το θάνατο του Κυρίου εμφάνιση ψευδομεσσιών, οι οποίοι ισχυρίζονταν είτε ότι αυτοί οι ίδιοι ήταν οι Μεσσίες, ή ότι ήταν ο Ιησούς που επέστρεψε από τους ουρανούς. Το βλέμμα όμως του Ιησού περιλαμβάνει εδώ την κατάσταση του κόσμου σε όλο τον χρόνο, ο οποίος επρόκειτο να διαρρεύσει από την ανάληψή του μέχρι την δευτέρα παρουσία του. Είναι γνωστό ποιο πλήθος απατεώνων από τον Σίμωνα τον μάγο και τον Βαρκωχέβα μέχρι τους ψευδό
χριστους των ημερών μας ζήτησαν είτε στους κόλπους του Ιουδαϊσμού, είτε στην εκκλησία να κατευθύνουν στο πρόσωπό τους την μεσσιανική προσδοκία (g). Ο p. δεν βλέπει ψευδομμεσίες μεταξύ της ανάληψης και της καταστροφής της Ιερουσαλήμ. Αλλά εάν ο Ιώσηπος δεν αναφέρει το όνομα (Μεσσίας), δηλώνει όμως σαφέστατα το πράγμα (L).

Λουκ. 21,9  ὅταν δὲ ἀκούσητε πολέμους καὶ ἀκαταστασίας(1), μὴ πτοηθῆτε(2)· δεῖ(3) γὰρ ταῦτα γενέσθαι πρῶτον, ἀλλ᾿ οὐκ εὐθέως(4) τὸ τέλος(5).
Λουκ. 21,9  Οταν δε ακούσετε, ότι γίνονται πόλεμοι και αναταραχαί και διασάλευσις της τάξεως, μη ταραχθήτε. Διότι πρέπει, σύμφωνα με το θείον σχέδιον, να γίνουν αυτά πρώτον, αλλά δεν θα έλθη αμέσως το τέλος”.
(1)   =Στάσεις των κατωτέρων κατά των ανωτέρων και εσωτερικές διαιρέσεις, εξαιτίας των οποίων η κατάσταση, δηλαδή η καθεστηκυία τάξη θα διαταραχτεί και θα καταργηθεί (b).
(2)   Μόνο εδώ και στο κδ 37 υπάρχει το ρήμα, και πουθενά αλλού στην Κ.Δ.. Δηλώνει εσωτερική της ψυχής κατάσταση φόβου, ενώ το από τους άλλους δύο συνοπτικούς χρησιμοποιούμενο ρήμα θροείσθε αναφέρεται στην εξωτερική εκδήλωση του φόβου αυτού (L). Άλλοι θα δειλιάσουν και θα φοβηθούν, σεις όμως δεν πρέπει να φοβηθείτε. Ό,τι για τους άλλους θα είναι φόβητρα και σημάδια μεγάλα, αυτά ας μη φοβίζουν εσάς, οι οποίοι μέσω της πίστης βλέπετε ήδη όσα είναι πάνω από τον ουρανό και γνωρίζετε μέσω της πίστης τον θρόνο της κυβέρνησης του εν υψίστοις Θεού, ο οποίος σας προστάτευσε πάντοτε και επέδειξε την πατρική μέριμνα και προστασία του και στις πλέον ασήμαντες λεπτομέρειες της ζωής σας.
(3)   Είναι έτσι ορισμένο από το Θεό (p).
(4)   Μπαίνει μπροστά με έμφαση (p).
(5)   Δεν σημαίνεται το τέλος των ωδίνων που λέγεται στον Ματθαίο (κδ 8), αλλά το «τέλος όλων» (Α΄Πέτρ. δ 7), το τέλος του κόσμου και η έλευση του υιού του ανθρώπου (p).
«Κάποιοι δέχτηκαν ότι οι πείνες και οι μολυσματικές ασθένειες (για τα οποία λέει παρακάτω) και οι άλλες θλίψεις, δεν θα γίνουν μόνο στη συντέλεια, αλλά και στα χρόνια της άλωσης (των Ιεροσολύμων). Διότι και ο Ιώσηπος λέει ότι λόγω της πείνας έγιναν αφόρητες συμφορές… Γενικώς όμως αυτά μπορούμε να τα εννοήσουμε κοινά και για τον καιρό της συντέλειας και για την άλωση, εννοώ τα σχετικά με τις ακαταστασίες και τους πολέμους και τα υπόλοιπα» (Θφ).

Λουκ. 21,10 τότε ἔλεγεν αὐτοῖς(1)· ἐγερθήσεται(2) ἔθνος ἐπὶ ἔθνος καὶ βασιλεία ἐπὶ βασιλείαν(3),
Λουκ. 21,10 Και έλεγεν πάλιν εις αυτούς• “θα εξεγερθή και θα επιτεθή το ένα έθνος εναντίον του άλλου και το ένα βασίλειον εναντίον του άλλου βασιλείου.
(1)   Δηλώνεται με τη νέα αυτή εισαγωγή, ότι παρεμβλήθηκε μια μικρή διακοπή πριν ακόμη ο Κύριος ξαναπάρει τον λόγο (b). Και με αυτήν διεγείρει την προσοχή στα σημαντικά λόγια, τα οποία θα πει.
(2)   Τοποθετεί το εγερθήσεται χωρίς σύνδεση για μεγαλύτερη έμφαση (δ).
(3)   Ίσως υπαινίσσεται και τους ανταγωνισμούς του Γάλβα, του Όθωνα, του Βιτελλίου και τους Βεσπασιανού για την κατάληψη του θρόνου μετά το θάνατο του Νέρωνα, οι οποίοι παρέσυραν όλο τον ρωμαϊκό κόσμο σε εμφύλιο πόλεμο σκληρό (L).

Λουκ. 21,11 σεισμοί(1) τε μεγάλοι κατὰ τόπους καὶ(2) λιμοὶ καὶ λοιμοὶ(3) ἔσονται, φόβητρά(4) τε καὶ σημεῖα ἀπ᾿ οὐρανοῦ(5) μεγάλα ἔσται.
Λουκ. 21,11 Και θα γίνουν σεισμοί μεγάλοι εις διαφόρους τόπους και πείνα και επιδημίαι, σημεία που θα προκαλούν φόβον, και άλλα μεγάλα σημεία από τον ουρανόν.
(1)   Αφού περιέγραψε τις γενικές πολιτικές ακαταστασίες, οι οποίες θα προηγηθούν του τέλους, ο Κύριος αναφέρει 4 διαταραχές της φύσης, οι οποίες θα είναι και αυτές προοίμιο του τέλους: σεισμούς δηλαδή, πείνες, λοιμώδεις ασθένειες και τρομακτικά φαινόμενα στον ουρανό (p).
(2)   Υπάρχει και η γραφή «μεγάλοι κατά τόπους λιμοί». Η βυζαντινή γραφή στο κείμενο φαίνεται προτιμότερη, διότι χαρακτηρίζει καλά το συχνό φαινόμενο του πλήθους των σεισμών, που ξεσπά συγχρόνως σε διάφορα σημεία του πλανήτη (g).
(3)   Παρήχηση (L). Είναι αξιοσημείωτο, ότι κατά την εποχή, που επακολούθησε αμέσως μετά την εμφάνιση του Χριστιανισμού, συνέβησαν συμφορές έκτακτες και συσσωρευμένες. Τρομερή πείνα μάστιζε την Ανατολή στα χρόνια του Κλαυδίου. Ηφαίστεια από παλιά σβησμένα εκδήλωσαν νέα δράση. Σεισμός κατέστρεψε πολλές πόλεις της Μ. Ασίας, και ιδιαιτέρως την Λαοδίκεια και Ιεράπολη (g).
(4)   =σημάδια που δημιουργούν φόβο (δ). Είναι του ίδιου είδους με τα σημάδια του ουρανού, για τα οποία λέει αμέσως μετά (L).
(5)   Δεν πρέπει να συγχέονται αυτά με αυτά που αναφέρονται στο στίχο 25 (L). Είναι αυτά εκλείψεις, βόρεια σέλα, κομήτες, βροχές διαττόντων αστέρων, στα οποία τα πλήθη αποδίδουν σημασία απειλητική και προμηνυτική δεινών (g). Για τα καταπληκτικά σημάδια που προηγήθηκαν της άλωσης των Ιεροσολύμων δες Ιωσήπου Ιουδ. Πολ. VI,5,3 (p).
 
Λουκ. 21,12 πρὸ(1) δὲ τούτων πάντων ἐπιβαλοῦσιν ἐφ᾿ ὑμᾶς τὰς χεῖρας αὐτῶν καὶ διώξουσι(2), παραδιδόντες εἰς συναγωγὰς καὶ φυλακάς, ἀγομένους ἐπὶ βασιλεῖς καὶ ἡγεμόνας(3) ἕνεκεν τοῦ ὀνόματός μου(4)·
Λουκ. 21,12 Αλλά πριν γίνουν όλα αυτά, θα σας συλλάβουν και θα σας καταδιώξουν και θα σας παραδίδουν εις τας συναγωγάς, δια να δικασθήτε και εις τας φυλακάς και θα σας οδηγούν ως υποδίκους εμπρός εις βασιλείς και ηγεμόνας, μόνον και μόνον επειδή πιστεύετε στο όνομά μου.
(1)   Η πρόθεση «προ», βρίσκεται σε έννοια χρονική και όχι για να σημάνει υπεροχή μεγέθους (p).
(2)   Μεταξύ των πρώτων, τα οποία πρέπει να αναμένονται είναι οι διωγμοί (p), οι οποίοι χτύπησαν την εκκλησία από την κούνια της. Άρχισαν στην Ιερουσαλήμ από τις πρώτες ημέρες της ίδρυσης της εκκλησίας. Πρόκειται εδώ προ παντός για τους διωγμούς από το συνέδριο και τις ιουδαϊκές αρχές σε κάθε μέρος, και έπειτα και για όλους τους διωγμούς, οι οποίοι από τότε ακολούθησαν και συνεχίζονται (g).
«Συμπλέκει τους λόγους σχετικά με την συντέλεια με αυτούς για την άλωση» (Θφ).
«Πριν από τον καιρό της συντέλειας κυριεύτηκε η χώρα των Ιουδαίων… και παραδόθηκε ο ναός στη φωτιά, γκρεμίστηκαν τα βασιλικά ανάκτορά τους και έπαυσε η δύναμη της σύμφωνης με το νόμο λατρείας. Όμως πριν συμβούν αυτά, εκδιώχτηκαν από αυτούς οι μακάριοι μαθητές, κλείστηκαν στη φυλακή, οδηγήθηκαν σε άρχοντες, στάλθηκαν σε βασιλιάδες» (Κ).
(3)   «Πράγματι στάλθηκε ο Παύλος στη Ρώμη προς τον Καίσαρα, και παρουσιάστηκε στον Φήστο και στον Αγρίππα» (Κ).
(4)   Οι καταδιώξεις αυτές κατά των διακόνων του ευαγγελίου και των πιστών δεν πρέπει να θεωρούνται μόνο ως δεινά των άδικα καταδιωκομένων, αλλά και ως αμαρτία των διωκτών. Προτού να πέσει εναντίον των τελευταίων αυτών το κρίμα της θείας δικαιοσύνης, θα πληρώσουν αυτοί το μέτρο της αδικίας τους για τους διωγμούς τους κατά των εκλεκτών του Θεού. Αξιοσημείωτο, ότι η καταστροφή ενός έθνους προκαλείται πάντοτε από τις αμαρτίες του. Τίποτα άλλο λοιπόν δεν προκαλεί ασφαλέστερα την καταστροφή αυτή από την αμαρτία των διωγμών κατά του ευαγγελίου. Όταν λοιπόν ο διωγμός κατά του ευαγγελίου και των διακόνων του φθάσει στο μη περαιτέρω, τότε επίκειται και ο ερχομός της κρίσης και τιμωρίας στο έθνος, που έκανε τον διωγμό αυτόν. Περιμένετε την οργή του Θεού να ξεσπάσει σύντομα, όταν η κατά των διακόνων του Κυρίου οργή του κόσμου γίνει ασυγκράτητη.
 
Λουκ. 21,13  ἀποβήσεται(1) δὲ ὑμῖν εἰς μαρτύριον(2).
Λουκ. 21,13 Ολαι δε αυταί αι μεγάλαι ταλαιπωρίαι θα έχουν ως τελικόν αποτέλεσμα δια σας, να δώσετε την καλήν μαρτυρίαν δι' εμέ.
(1)   Το αποτέλεσμα των διωγμών και παθημάτων αυτών για σας θα είναι… (p).
(2)   Ή «όλα αυτά που θα κάνουν σε σας θα αποβούν σε σας σε μαρτυρική δόξα» (Ζ)· «σε δόξα μαρτυρίου» (Κ).
Ή, λιγότερο πιθανή ερμηνεία, για μαρτυρία της αθωότητάς σας.
Ή, πιο πιθανή, για μαρτυρία της αλήθειας του ευαγγελίου (p). Πρόκειται για την μαρτυρία, την οποία οι μαθητές θα κάνουν για τον Ιησού ενώπιον των ιουδαϊκών ή ειδωλολατρικών δικαστηρίων, όπως υπήρξαν του Πέτρου στο ναό και ενώπιον του συνεδρίου, του Παύλου στις συναγωγές και ενώπιον των βασιλέων και αρχόντων (g), «για να μην μπορούν να λένε (αυτοί που δεν πίστεψαν) την ημέρα της κρίσης, ότι δεν ακούσαμε το κήρυγμα» (Ζ).
Έτσι αντί ο διωγμός να ανακόψει την πρόοδο του κηρύγματος, θα δώσει την ευκαιρία να ακουστεί αυτό και από τους άρχοντες του εθνισμού, αλλά και στις ίδιες τις επίσημες αίθουσες των δικαστηρίων του. Η έρευνα όμως και εξέταση του ευαγγελίου σε δικαστήριο, όπως και η ανάκριση για τη ζωή και διαγωγή σας, θα καταστούν μαρτυρία λαμπρή για την αλήθειά του και την άμεμπτη ζωή των εργατών του.

Λουκ. 21,14 θέσθε(1) οὖν(2) εἰς τὰς καρδίας ὑμῶν(3) μὴ προμελετᾶν(4) ἀπολογηθῆναι·
Λουκ. 21,14 Βάλετε, λοιπόν, αυτά, μέσα εις την καρδιά σας, ότι εγώ τα επιτρέπω, ώστε να μη συλλογίζεσθε εκ των προτέρων τι θα απολογηθήτε.
(1)   «Βάλτε τις καρδιές σας, αντί να πει διατεθείτε, πείστε (τις καρδιές σας) ή βάλτε στις καρδιές σας» (Ζ). Όπως στο Πράξ. ε 4 λέγεται για απόφαση, την οποία πρέπει να πάρουν. Η φράση είναι εβραϊκή (Δανιήλ α 8 κλπ.), αλλά εξίσου και ελληνική («θέσθε επί φρεσί(=βάλτε στο νου σας) Όμηρος)(L).
(2)   «Επειδή ήταν απλοί άνθρωποι του λαού και αμαθείς, για να μην ταραχτούν από το ότι επρόκειτο να λογοδοτήσουν σε σοφούς άνδρες, καθόλου, λέει, μην σας νοιάζει για αυτό» (Θφ).
(3)   Κάντε μέριμνά σας το να μη μεριμνάτε· κάντε ιδιαίτερο μέλημα και κόπο σας να μην σας μέλει (b).
(4)   Λέξη που λέγεται μία φορά. Ο Θεός θα στέκεται στο πλευρό σας και θα σας προστατεύει κατά τη διάρκεια της δίκης σας. Είστε τη στιγμή εκείνη οι συνήγοροι του ευαγγελίου του. Συνεπώς αυτός θα σας παράσχει όλες τις αναγκαίες πληροφορίες για την διεξαγωγή της δίκης, η οποία αφορά στην αλήθειά του. Μην απασχολείστε λοιπόν, όπως θα φροντίζατε και θα θορυβούσασταν προκειμένου για δίκη αποκλειστικά δική σας, που θα απέβλεπε στα υλικά συμφέροντά σας και την οποία καλείστε να διεξάγετε με μόνο τα δικά σας μέσα.

Λουκ. 21,15  ἐγὼ(1) γὰρ(2) δώσω ὑμῖν στόμα καὶ σοφίαν(3), ᾗ οὐ δυνήσονται ἀντειπεῖν(4) οὐδὲ ἀντιστῆναι(5) πάντες οἱ ἀντικείμενοι ὑμῖν.
Λουκ. 21,15  Διότι εγώ θα σας δώσω πνεύμα φωτεινόν και σοφίαν, δια να ευρίσκετε ακλόνητα νοήματα και επιχειρήματα, εις τα οποία δεν θα ημπορούν να αντείπουν η να αντισταθούν όλοι οι αντίπαλοί σας.
(1)   Στο Ματθ. ι 20 αυτό αποδίδεται στο Πνεύμα του Πατέρα, ενώ εδώ μιλά ο Κύριος σύμφωνα με την κατάσταση της δόξας του (b). Τότε ο Ιησούς δεν θα είναι στη γη, αλλά θα έχει αναληφθεί με δόξα (g). Μπαίνει μπροστά με έμφαση. Ολόκληρο αυτό θα είναι δική μου φροντίδα (p). Εσείς μεν θα προχωράτε στον αγώνα, αλλά εγώ θα μάχομαι. Εσείς θα ξεστομίζετε τα λόγια, αλλά εγώ θα είμαι αυτός που μιλά (Βέδας).
(2)   «Μη προμελετάτε… διότι θα πάρετε από εμένα σοφία και γλώσσα ακαταμάχητη και ακατανίκητη εναντίον των αντιπάλων σας» (Κ). Θα σας δώσω, αφού θα είμαι πάντοτε αμεσότατα παρών μαζί σας (b).
(3)   «Στόμα μεν λέει τα λόγια, ενώ σοφία τα νοήματα των λόγων» (Ζ).
«Θα πάρετε από εμένα ταυτόχρονα και ευφράδεια και σοφία» (Θφ). Με τη λέξη στόμα δηλώνεται η ικανότητα του να μιλούν (L), «το ανεμπόδιστο της γλώσσας» (Θφ), ενώ με τη λέξη σοφία η εκλογή της ύλης και της μορφής του λόγου (p), το περιεχόμενο του λόγου (δ), «η δύναμη των νοημάτων» (Θφ).
Δεν λέει, ότι θα στείλει άγγελο από τον ουρανό να απολογηθεί για χάρη τους. Θα μπορούσε να πράξει και αυτό. Προτιμά όμως να δώσει σε αυτούς τους ίδιους στόμα και σοφία. Με αυτό τούς τιμά, αφού καλούνται να χρησιμοποιήσουν τις χάριτες, τις οποίες ο Θεός τούς παρέχει, και να γίνονται όργανα, ώστε να δοξάζεται μέσω αυτών ο Θεός. Εγώ θα σας δώσω στόμα και σοφία. Το οποίο συνυπονοεί, ότι ο υποσχόμενος αυτό είναι Θεός, διότι του Θεού προνόμιο είναι να επεμβαίνει αόρατα στις διάφορες περιστάσεις και να δίνει στους δούλους του στόμα και σοφία.
(4)   Το ἀντειπεῖν αναφέρεται στην αδυναμία, στην οποία θα περιέλθουν οι αντίπαλοι, να αναιρέσουν τα λεγόμενα από αυτούς που διώκονται για τον Χριστό για υπεράσπιση των εαυτών τους (g).
(5)   Το ἀντιστῆναι αναφέρεται στην μετά την υπεράσπισή τους ανάληψη επίθεσης από αυτούς που ομολογούν το ευαγγέλιο, όταν με το μαχαίρι του ευαγγελίου θα προσβάλουν τις πλάνες των διωκτών τους (g). Η σοφία λοιπόν είναι δύναμη (b).

Λουκ. 21,16 παραδοθήσεσθε(1) δὲ καὶ(2) ὑπὸ γονέων καὶ συγγενῶν καὶ φίλων καὶ ἀδελφῶν, καὶ θανατώσουσιν ἐξ ὑμῶν(3),
Λουκ. 21,16 Θα παραδοθήτε δε στους διώκτας και εις τα δικαστήρια και από αυτούς ακόμη τους γονείς και συγγενείς και φίλους και αδελφούς και θα θανατώσουν μερικούς από σας.
(1)   «Αφού είπε αυτά και αφού εξασθένισε τον φόβο τους για την αμάθειά τους, προσθέτει και άλλο αναγκαίο και ικανό να τρομάξει τις ψυχές… και προλέγει και για αυτό, ώστε να μην τους έλθει απότομα και τους ταράξει. Διότι είναι φοβερό αυτό όταν αγγίζει την ψυχή, όπως και ο Δαβίδ λέει, ότι Αν ο εχθρός με κορόιδευε, θα το άντεχα· εσύ όμως άνθρωπε ισόψυχε» (Θφ).
(2)   Όχι μόνο από ξένους και μη συγγενείς σας, αλλά και από γονείς (b).
(3)   Τρεις τουλάχιστον από αυτούς που άκουσαν τα λόγια αυτά –ο Ιάκωβος, ο Πέτρος και ο Ανδρέας- υπέμειναν μαρτυρικό θάνατο (p).

Λουκ. 21,17 καὶ ἔσεσθε μισούμενοι ὑπὸ πάντων διὰ τὸ ὄνομά μου(1)·
Λουκ. 21,17 Και θα μισήσθε από όλους, διότι θα πιστεύετε στο όνομά μου.
(1)   Ο λόγος αυτός του Κυρίου διατηρήθηκε ο ίδιος και στους τρεις συνοπτικούς (Ματθ. κδ 9,Μάρκ. ιγ 13), συναντιέται επίσης και στον Ιωάννη (ιε 20,21). Επειδή προκάλεσε εντύπωση στους μαθητές χαράχτηκε βαθύτατα στη μνήμη τους (g).

Λουκ. 21,18  καὶ(1) θρὶξ ἐκ τῆς κεφαλῆς ὑμῶν οὐ μὴ ἀπόληται(2)·
Λουκ. 21,18 Αλλά ούτε μία τρίχα από το κεφάλι σας δεν θα χαθή,
(1)   Παροιμιακή φράση (b).
(2)   «Ούτε το ελάχιστο από εσάς δεν θα καταστραφεί» (Θφ). Πώς θα συμβιβαστεί όμως, με το «θα θανατώσουν» του στίχου 16; Ή, δεν θα χαθεί χωρίς την ειδική πρόνοια του Θεού, χωρίς ανταμοιβή, πριν τον καιρό της (b)· «και αν σε κάποιον αφαιρέθηκε κάτι από το σώμα, οπωσδήποτε το υπέστη αυτό επειδή το επέτρεψε ο Θεός· διότι άλλοτε μεν έδειχνε τη δύναμή του, άλλοτε πάλι επέτρεπε στη σάρκα να πάσχει αυτά που είναι φυσικά» (Ζ).
Ή, πιο σωστή ερμηνεία «δεν θα καταστραφεί, αν και θα φανεί στους πολλούς ότι καταστράφηκε… Διότι πρόσεξε που λέει «θα θανατώσουν από εσάς»· θα καταλάβεις δηλαδή κάτι βαθύτερο· ότι δεν θα σας θανατώσουν ολόκληρους, αλλά επειδή είστε διπλοί, από ψυχή και σώμα, δεν θα θανατώσουν τα δύο αλλά από εσάς το ένα θα θανατώσουν, το σώμα εννοώ, ενώ τις ψυχές σας θα τις κερδίσετε με την υπομονή» (Θφ).
Οι ψυχές σας θα παραμείνουν απολύτως σώες· πνευματικά δεν θα υποστείτε τίποτα (p). Η αληθινή προσωπικότητά σας δεν θα βλαφτεί στο παραμικρό (L). Ό,τι και αν σας συμβεί θα βγείτε τελικά από τον αγώνα σώοι και ακέραιοι (g).
Αντιθέτως μάλιστα και οι στο σώμα ερχόμενες βλάβες, εφόσον θα σας συμβαίνουν, διότι ο Θεός, που πάντα προς το συμφέρον σας αποβλέπει, επιτρέπει αυτές, δεν θα είναι πραγματικές βλάβες, αλλά θα καταλήγουν σε ωφέλειά σας. Δεν υπολογίζονται ως ζημιές και ως απώλειες εκείνες, οι οποίες οδηγούν σε αγαθό τέλος και καταλήγουν σε κέρδος και ωφέλεια. Και αν ακόμη σας πάρουν το σώμα σας οι διώκτες σας και αφαιρέσουν ολοτελώς την ζωή σας, δεν χάνετε το σώμα σας, αλλά παραχωρείτε και προσφέρετε αυτό στο Θεό.

Λουκ. 21,19 ἐν τῇ ὑπομονῇ(1) ὑμῶν κτήσασθε(2) τὰς ψυχὰς ὑμῶν.
Λουκ. 21,19 Με την υπομονήν σας κερδίστε τας ψυχάς σας.
(1)   Υπομονή είναι η καρτερία στα παθήματα και τους διωγμούς, χωρίς να υποχωρεί κάποιος ή να χαλαρώνει, ενώ μακροθυμία είναι η ανοχή των ύβρεων και αδικιών, χωρίς να ανταποδίδει κάποιος κάτι για αυτές (p).
(2)   «Σώστε» (Ζ), κάντε κτήμα σας (δ), κερδίστε τις ψυχές σας (p). Η ζωή η αιώνια παριστάνεται εδώ με τις ψυχές (L). Κερδίστε την αιώνια σωτηρία (p). Υπάρχει και η γραφή κτήσεσθε, η οποία φαίνεται πιο αυθεντική.
Αξιόλογη και η επόμενη: Κτήσασθε τις ψυχές σας, τον αληθινό και κυρίως άνθρωπο· φυλάξτε την πάνω στον εαυτό σας εξουσία και κυριαρχία του λογικού· φυλάξτε το εσωτερικό σας από την εμπαθή ταραχή ώστε ούτε λύπη ούτε φόβος να σας τυραννά και να σας αφαιρεί την ειρήνη και την χαρά. Στους δύσκολους καιρούς, στους οποίους τίποτα άλλο δεν είναι εύκολο να διατηρήσουμε, ας φυλάξουμε και ας κρατήσουμε στην κατοχή μας το πολυτιμότερο από όλα, δηλαδή τις ψυχές μας. Με την υπομονή λοιπόν οι ψυχές σας θα διατηρηθούν σε καλή διάθεση και σε ειρηνική κατάσταση.

3) Η καταστροφή της Ιερουσαλήμ και του ιουδαϊκού λαού (κα 20-24)

Λουκ. 21,20 ὅταν(1) δὲ ἴδητε κυκλουμένην(2) ὑπὸ στρατοπέδων τὴν Ἱερουσαλήμ(3), τότε γνῶτε ὅτι ἤγγικεν ἡ ἐρήμωσις(4) αὐτῆς.
Λουκ. 21,20 Οταν δε θα ίδετε την Ιερουσαλήμ να περικυκλώνεται από στρατεύματα, τότε μάθετε ότι έφθασε πλέον ο καιρός της ερημώσεώς της.
(1)   Μέχρι τώρα ο Κύριος επέστησε την προσοχή των πιστών κατά των εσπευσμένων μέτρων. Τώρα αντιθέτως ειδοποιεί αυτούς να μην παρασυρθούν από τις φαντασιοπληξίες των φανατικών Ιουδαίων, οι οποίοι θα φανταστούν, ότι ο Θεός θα σώσει με θαύμα την Ιερουσαλήμ, αλλά να σπεύσουν να λάβουν μέτρα ασφαλείας (g).
(2)   Ο ενεστώτας δηλώνει την κύκλωση στην αρχή της και όχι ακόμη ολοκληρωμένη (g)· διότι όταν η κύκλωση αυτή θα έχει συντελεστεί, θα είναι πλέον πολύ αργά (p).
(3)   «Σαφέστατα τώρα αναφέρεται στην άλωση της Ιερουσαλήμ» (Θφ).
(4)   Η λέξη συχνά συναντιέται στους Ο΄, στην Κ.Δ. μόνο εδώ και στα παράλληλα χωρία. Οι μαθητές ανέμεναν την εντός ολίγου δόξα της Ιερουσαλήμ ως πρωτεύουσας, στην οποία θα εγκαθίστατο ο Μεσσίας και τώρα προλέγεται σε αυτούς η επικείμενη ερήμωσή της (p).

Λουκ. 21,21 τότε οἱ ἐν τῇ Ἰουδαίᾳ φευγέτωσαν εἰς τὰ ὄρη(1), καὶ οἱ ἐν μέσῳ αὐτῆς ἐκχωρείτωσαν(2), καὶ οἱ ἐν ταῖς χώραις(3) μὴ εἰσερχέσθωσαν εἰς αὐτήν(4),
Λουκ. 21,21 Τότε όσοι θα ευρίσκονται εις την Ιουδαίαν, ας φεύγουν εις τα βουνά, και όσοι θα είναι μέσα εις την πόλη, ας φεύγουν έξω και μακριά από αυτήν. Και όσοι θα ευρίσκονται εις την ύπαιθρο, να μη εισέλθουν εις την πόλη.
(1)   Αυτολεξεί επαναλαμβάνεται και από τους τρεις συνοπτικούς. Με τη φράση στα όρη εννοούνται οι ορεινές περιοχές της Ιουδαίας (p).
(2)   Και αυτοί που είναι μέσα στην πόλη ας βγουν στην ύπαιθρο, στους αγρούς (δ). Φεύγετε μακριά από την πόλη, από την οποία έφυγε ήδη ο Θεός και απέσυρε την προστασία του. Από εκεί, από όπου φεύγει ο Θεός, πρέπει χωρίς κάποια αναβολή να φεύγουμε και εμείς.
(3)   Αυτοί που ζουν στην ύπαιθρο, αυτοί που μένουν στους έξω αγρούς (δ)· αντιτίθεται στην πόλη (p).
(4)   «Ας μην προσδοκούν, ότι η πόλη επειδή έχει τείχη, θα τους φυλάξει, αλλά ας αναχωρήσουν και αυτοί που θα είναι μέσα στην πόλη» (Θφ).

Λουκ. 21,22 ὅτι ἡμέραι ἐκδικήσεως(1) αὗταί εἰσι τοῦ πληρωθῆναι(2) πάντα τὰ γεγραμμένα(3).
Λουκ. 21,22 Διότι αι ημέραι αυταί είναι ημέραι της δικαίας θείας τιμωρίας, ώστε να εκπληρωθούν έτσι όλα όσα έχουν γραφή δια την καταστροφή του Ισραηλιτικού λαού και της Ιερουσαλήμ.
(1)   Εκδίκηση «για το φόνο του δεσπότη (Χριστού)» (Ζ). Δες από τους Ο΄ τα Δευτερ. λβ 35,Ωσηέ θ 7,Σοφ. Σειρ. ε 7. Αξιοσημείωτο και το περίφημο χωρίο του Ευσεβίου (Εκκλησ. Ιστορ. ΙΙ 23,20), στο οποίο παραθέτει αυτός (όπως και προηγουμένως ο Ωριγένης) τους παρακάτω λόγους του Ιώσηπου που δεν υπάρχουν σε κανένα από τα χειρόγραφα που περισώθηκαν σε μας: «αυτά όμως συνέβησαν στους Ιουδαίους σαν εκδίκηση για τον Ιάκωβο τον δίκαιο, ο οποίος ήταν αδελφός του Ιησού του λεγομένου Χριστού, επειδή ακριβώς αν και ήταν αυτός δικαιότατος, οι Ιουδαίοι τον φόνευσαν» (p).
Τους χρόνους της μακροθυμίας και ανοχής του Θεού διαδέχονται χρόνοι οργής και εκδίκησης. Αυτοί που δεν συγκινούνται από την προς αυτούς ανοχή του Κυρίου και δεν οδηγούνται από την μακροθυμία του σε μετάνοια, αλλά παραμένουν σκληροί, οπωσδήποτε θα αντικρύσουν και την οργή του, η οποία όσο αργότερα έρχεται, τόσο αυστηρότερα και θα εκδηλωθεί.
(2)   Για να εκπληρωθούν.
(3)   «Όλα όσα γράφονται στα βιβλία του Δανιήλ και των άλλων προφητών» (Ζ). Αναφέρεται σε όλες τις περί καταστροφής απειλές που έγιναν στον Ισραήλ, από εκείνες, οι οποίες μέσω του Μωϋσή προκηρύχτηκαν (Λευϊτ. κστ 14 και εξής) μέχρι τις προφητείες του Ζαχαρίου (ια 1-17) και του Μαλαχίου (δ 6)(g).

Λουκ. 21,23  οὐαὶ δὲ ταῖς ἐν γαστρὶ ἐχούσαις καὶ ταῖς θηλαζούσαις ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις(1)· ἔσται γὰρ τότε ἀνάγκη(2) μεγάλη ἐπὶ τῆς γῆς(3) καὶ ὀργὴ τῷ λαῷ τούτῳ(4),
Λουκ. 21,23  Αλλοίμονον δε εις τας εγκύους και εις αυτάς που θηλάζουν μικρά παιδιά κατά τας ημέρας εκείνας. Διότι θα είναι θλίψις και στέρησις μεγάλη εις την γην, και οργή του Θεού και των ανθρώπων εναντίον του λαού τούτου.
(1)   Από την αρχή του στίχου μέχρι τη λέξη αυτή συναντιέται η φράση αυτολεξεί και στους τρεις συνοπτικούς.
(2)   Ανάγκη=στενοχώρια, δυστυχία (δ). «Διότι πράγματι γυναίκες έτρωγαν τα παιδιά τους, και κοιλιές νεκρών ξέσχιζαν οι εχθροί, και φωτιά βαρβαρική παντού κατέκαιγε και όλα ήταν γεμάτα από αίμα, και νέες τραγωδίες συνέβαιναν, και όλη η οικουμένη γέμισε από τις συμφορές των Ιουδαίων» (Χ).
(3)   Πρέπει να το πάρουμε εδώ με περιορισμένη έννοια, όπως φαίνεται από την ακόλουθη φράση «στον λαό αυτόν» (g). Η φράση αυτή δηλώνει τους Ιουδαίους. Συνεπώς και η πριν από αυτήν («επί της γης») αναφέρεται σε μόνη την Παλαιστίνη και όχι σε ολόκληρη τη γη (p).
(4)   Ο οποίος περιφρόνησε τόσο μεγάλη χάρη ουράνια (b).

Λουκ. 21,24 καὶ πεσοῦνται στόματι μαχαίρας(1), καὶ αἰχμαλωτισθήσονται εἰς πάντα τὰ ἔθνη(2), καὶ Ἱερουσαλὴμ ἔσται πατουμένη(3) ὑπὸ ἐθνῶν(4) ἄχρι πληρωθῶσι καιροὶ ἐθνῶν(5).
Λουκ. 21,24 Και θα πέσουν σφαγμένοι από κοφτερά μαχαίρια, άλλοι δε αιχμάλωτοι και δούλοι θα μεταφερθούν προς πώλησιν εις όλα τα έθνη. Και η Ιερουσαλήμ θα καταπατήται από ξένα έθνη, έως ότου συμπληρωθή ο καιρός που ώρισε ο Θεός, δια την κυριαρχίαν των εθνών επί της Ιερουσαλήμ.
(1)   Στόμα μαχαίρας, είναι εβραϊκός τρόπος ομιλίας (Γενεσ. λδ 26,Δευτερ. ιγ 16 κλπ.). Ποιητικά δηλαδή παριστάνεται το μαχαίρι ως θηρίο που καταβροχθίζει με το στόμα του, την κόψη (για αυτό και δίστομο ονομάζεται το μαχαίρι που έχει δύο κόψεις) τους εχθρούς (δ).
(2)   Πάνω από ένα εκατομμύριο Ιουδαίοι χάθηκαν κατά τη διάρκεια του τρομερού αυτού αγώνα και ενενήντα εφτά χιλιάδες οδηγήθηκαν αιχμάλωτοι στην Αίγυπτο και τις άλλες επαρχίες του ρωμαϊκού κράτους κατά τον Ιώσηπο (Ιουδ. Πολιτ. VI,9.3)(g).
Οσοδήποτε πάντως και αν θεωρεί ο p υπερβολικούς τους αριθμούς αυτούς, πάντως αναγνωρίζεται από όλους το τρομακτικό μέγεθος της καταστροφής. Οι Ιουδαίοι πλέον δεν θα οδηγηθούν αιχμάλωτοι σε ένα έθνος, όπως άλλοτε, όταν κατακτήθηκαν από τους Χαλδαίους, αλλά σε όλα τα έθνη. Και αυτό θα κάνει τη θέση τους περισσότερο απελπιστική και την εθνική τους αποκατάσταση περισσότερο δύσκολη και απραγματοποίητη. Χωρίς να αφομοιώνονται μαζί με τα υπόλοιπα έθνη, θα παραμένουν ανάμεσα σε αυτά μάρτυρες της δίκαιης οργής του Θεού και της τιμωρίας, την οποία είλκυσαν μόνοι τους πάνω στα κεφάλια τους με τη φωνή των προγόνων τους: «Το αίμα αυτού να πέσει πάνω σε μας και στα παιδιά μας».
(3)   Είναι εντονότερη η περίφραση από το απλό πατηθήσεται (b). Το ρήμα λοιπόν σημαίνει κάτι περισσότερο από την κατοχή. Δηλώνει καταπίεση και συντριπτική κυριαρχία (g).
(4)   Η Ιερουσαλήμ μπήκε συχνότερα κάτω από τα πόδια των εθνών παρά στα χέρια των Χριστιανών. Ρωμαίοι, Σαρακηνοί, Πέρσες και Τούρκοι την ποδοπάτησαν αλληλοδιαδόχως (p).
(5)   Διάφοροι με διάφορους τρόπους ερμήνευσαν αυτό. Ή, οι καιροί οι ορισμένοι ώστε να άρχουν τα έθνη στην Ιερουσαλήμ, ή, οι καιροί, κατά τους οποίους τα έθνη θα παραμένουν στην ειδωλολατρεία, ή, οι καιροί της ανοχής του Θεού προς τα έθνη, οπότε όταν συμπληρωθούν αυτοί θα υπαχθούν και τα έθνη στην οργή του Θεού, ή, οι καιροί να επιστρέψουν τα έθνη στο Θεό, ή, οι καιροί, κατά τους οποίους τα έθνη θα κατέχουν τα προνόμια από τα οποία αποξένωσαν τους εαυτούς τους οι Ιουδαίοι.
Η πρώτη εκδοχή και οι δύο τελευταίες είναι οι καλύτερες και δεν αποκλείουν η μία τις άλλες (p). Με τη φράση καιροί εθνών σημαίνεται η περίοδος κατά την οποία όλα τα έθνη θα επιστρέψουν στο ευαγγέλιο, οπότε και οι Ιουδαίοι θα αποκατασταθούν στη χώρα τους συναποτελούντες μαζί με τους εθνικούς μία ποίμνη κάτω από έναν ποιμένα (ο). «Μέχρι το σημείο αυτό φτάνουν τα σχετικά με την άλωση. Έπειτα πάλι αναφέρει τα σχετικά με τη συντέλεια» (Θφ).

4) Η παρουσία (κα 25-27)

Λουκ. 21,25  Καὶ ἔσται σημεῖα ἐν ἡλίῳ καὶ σελήνῃ καὶ ἄστροις(1), καὶ ἐπὶ τῆς γῆς συνοχὴ(2) ἐθνῶν ἐν ἀπορίᾳ(3) ἠχούσης(4) θαλάσσης καὶ σάλου(5),
Λουκ. 21,25  Ως προς δε την δευτέραν παρουσίαν, θα γίνουν πρωτοφανή και καταπληκτικά φαινόμενα στον ήλιον και την σελήνην και τα αστέρια. Εις δε την γην θα καταλάβη τα έθνη μεγάλη στενοχωρία και φόβος και αμηχανία πολλή, καθώς τα τεράστια ορμητικά κύματα της θαλάσσης με θόρυβον πολύν και σάλον θα ορμούν να κατακλύσουν την γην.
(1)   «Διότι αφού η κτίση αλλοιώνεται, εύλογα τα στοιχεία της γίνονται καινούργια» (Θφ).
«Διότι όταν θα παρέλθει η μορφή αυτή του κόσμου, θα φύγουν μαζί του και ο ήλιος και η σελήνη και οι αστέρες… Θα σταματήσει λοιπόν τότε ο ήλιος και η σελήνη, αλλά ούτε τα άστρα θα χρειάζονται τότε, αφού δεν θα υπάρχει νύχτα… και έτσι ο νέος αιώνας θα είναι ανήλιος και ασέληνος και άναστρος, αφού ημέρα που θα καταυγάζει τις άγιες ψυχές θα είναι το δικό μας φως» (Ε).
Στο πνεύμα των μαθητών που συνομιλούν με τον Ιησού η καταστροφή της Ιερουσαλήμ και του ναού δεν ήταν δυνατόν παρά να είναι ένδειξη της επικείμενης συντέλειας του κόσμου. Έτσι ο Κύριος δεν μπορούσε να διαπραγματευτεί το γεγονός της καταστροφής της Ιερουσαλήμ, χωρίς να πει και κάποιους λόγους, με τους οποίους θα δηλωνόταν σε ποια σχέση βρίσκεται με αυτό και η συντέλεια του κόσμου. Προχωρά λοιπόν τώρα να μιλήσει και για αυτά που θα γίνουν κατά την συντέλεια. Η ενδιάμεση ιδέα, με την οποία συνδέονται οι στίχοι 24 και 25 είναι αυτή: Και όταν η περίοδος της τιμωρίας για τον Ισραήλ και τη σωτηρία των εθνών περάσει, τότε όμοια με πλοίο, που τρίζει από παντού, πριν ακόμη διαλυθεί σε συντρίμμια ο πλανήτης μας (η οικουμένη) και το ηλιακό μας σύστημα ολόκληρο, θα υποστούν ασυνήθιστους σεισμούς (g). Η λέξη ήλιος θα εκληφθεί κατά γράμμα και κυριολεκτικά, διότι ακολουθούν ξεχωριστά η σελήνη, τα άστρα και η γη (b).
(2)   Η λέξη συναντιέται μόνο εδώ και στο Β΄Κορ. β 4. «Συνοχή εθνών δηλαδή θλίψη» (Θφ). Η λέξη με έννοια φυσική= στενότητα, σύσφιγξη, ενώ με έννοια ηθική= αγωνία (L), στενοχώρια, αδημονία (δ).
(3)   Τα έθνη θα βρίσκονται σε απορία (p). Η αδημονία των εθνών θα συνίσταται στην απορία και αμηχανία και αγνωσία του τι να πράξουν για προφύλαξή τους (δ).
(4)   Υπάρχει και η γραφή ηχούς, οπότε το ηχούσης προήλθε από διόρθωση (δ)
(5)   Ή «νομίζω πως διδάσκει ότι η αρχή της μεταβολής του παντός που θα γίνει τότε, θα αρχίσει από το ότι θα χαθεί το υγρό στοιχείο. Διότι αφού αυτό πρώτα απορροφηθεί ή παγώσει, ώστε να μην ακούγεται πλέον ο ήχος της θάλασσας, ούτε να γίνεται ο σάλος από τα κύματά της λόγω υπερβολικής ξηρασίας, τα υπόλοιπα μέρη του κόσμου θα υποστούν αλλαγή και μεταβολή αφού δεν θα έχουν πλέον τους συνηθισμένους υδρατμούς (=υγρασία) που στέλνεται από το υγρό στοιχείο» (Ε).
Ή, πιο σωστά «η θάλασσα θα βουίζει με ήχους φρικιαστικούς και θα υπάρχει σάλος και ταραχή» (Θφ). Ηχώ είναι ο φοβερός ήχος και θόρυβος των κυμάτων που έρχονται προς την ξηρά εξαιτίας της επερχομένης καταστροφής του κόσμου· ο θόρυβος και ο σάλος της κίνησης της θάλασσας σε φοβερή τρικυμία, που απειλεί να κατακλύσει τη γη (δ)

Λουκ. 21,26 ἀποψυχόντων(1) ἀνθρώπων ἀπὸ φόβου καὶ προσδοκίας(2) τῶν ἐπερχομένων τῇ οἰκουμένῃ· αἱ γὰρ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν(3) σαλευθήσονται(4).
Λουκ. 21,26 Οι άνθρωποι θα παραλύουν και θα χάνουν τας αισθήσεις των και θα είναι σαν νεκροί από τον φόβον δι' αυτά, που θα βλέπουν, και δια τα άλλα μεγάλα κακά, που θα περιμένουν να επιπέσουν εναντίον της οικουμένης. Διότι αι δυνάμεις, που κρατούν την αρμονίαν του σύμπαντος, θα σαλευθούν και θα κλονισθούν.
(1)   Το αποψυχώ= αποβάλω την ψυχή, πεθαίνω. Εδώ όμως εκφράζει την έννοια του χάνω τις αισθήσεις, λιποθυμώ (δ). Ο Hobart ισχυρίζεται ότι πρόκειται για ιατρικό όρο, αν και στους ιατρούς έχει την έννοια του ριγώ ή είναι κάποιος κατεψυγμένος  (p).
(2)   Από τον φόβο των παρόντων δεινών και από την προσδοκία των απειλούμενων να συμβούν στο μέλλον (b). Ο Ηοbart φέρνει πολλά παραδείγματα από τον Γαληνό, σύμφωνα με τα οποία η λέξη προσδοκία που συναντιέται εδώ μόνο και στο Πράξ. ιβ 11, σημαίνει την αναμονή κακού αποτελέσματος (p).
(3)   Ή, «και οι ίδιοι οι άγγελοι και οι πρώτιστες δυνάμεις θα ταραχτούν και θα εκπλαγούν με τις τόσο φρικιαστικές μεταβολές των πάντων» (Θφ).
Ή, «οι (ουράνιες) δυνάμεις που υπηρέτησαν τον προηγούμενο αιώνα (περίοδο)… και επιστάτησαν στα αισθητά μέρη του σύμπαντος, τότε λοιπόν θα σαλευτούν, μιας και θα τύχουν καλύτερης θέσης» (Ε)· οι αγγελικές δυνάμεις, που συντηρούν τον κόσμο, θα απαλλαχτούν από την φροντίδα αυτή (δ).
Ή, οι κοσμικές δυνάμεις που συγκρατούν το σύμπαν (Meyer,Oosterzee)· «οι δυνάμεις οι αφανείς, από τις οποίες διοικείται όλος ο ουρανός» (Ε).
Ή, τα ουράνια σώματα, οι αστέρες (p).
Η δεύτερη και η τρίτη εκδοχή πιο σοβαρές, χωρίς να αποκλείουν η μία την άλλη.
(4)   Οι ορθολογιστές ισχυρίστηκαν, ότι στην περιγραφή του αυτή ο Κύριος παρουσιάζεται να εξαρτιέται από τα πολυάριθμα αποκαλυπτικά συγγράμματα, που κυκλοφορούσαν την εποχή εκείνη μεταξύ του Ισραήλ και περιέγραφαν τις ωδίνες που θα προηγηθούν από την έλευση του Μεσσία! Αλλά όλα τα χαρακτηριστικά της εικόνας αυτής που παρέχει ο Κύριος συναντιούνται και στην Π.Δ. Δες Ιωήλ β 10,γ 3,4.Ησ. λδ 11,Σοφονίου α 15,Αγγαίου β 6. Οι προφητείες επομένως αυτές χρησίμευσαν ως πηγές και των αποκαλυπτικών συγγραφών, στις οποίες παρέπεμψαν οι ορθολογιστές (g).

Λουκ. 21,27  καὶ τότε ὄψονται(1) τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου ἐρχόμενον ἐν νεφέλῃ(2) μετὰ δυνάμεως καὶ δόξης πολλῆς(3).
Λουκ. 21,27  Και τότε θα ιδούν τον υιόν του ανθρώπου να έρχεται επάνω εις ολόφωτον νεφέλην με δύναμιν και δόξαν πολλήν.
(1)   Δεν λέει πλέον θα δείτε, αλλά θα δουν. Υπαινίσσεται ίσως ότι αυτοί που άκουγαν την στιγμή εκείνη τους λόγους του Κυρίου δεν θα ζήσουν για να δουν τον Υιό του ανθρώπου (p).
(2)   «Γιατί όμως σε σύννεφο; Γιατί έτσι πάντα φαίνεται ο Θεός. Διότι λέει «σύννεφο και ομίχλη υπάρχει γύρω από αυτόν»… και ένα σύννεφο τον έκρυψε από τα μάτια τους. Και ως Υιός ανθρώπου έρχεται πάνω στα σύννεφα. Έτσι βέβαια τον βλέπει και ο Δανιήλ· έτσι και τότε θα έλθει, όχι κρυφά, αλλά ως Θεός και Κύριος με δόξα που πρέπει στο Θεό» (Κ).
(3)   «Γιατί δεν θα έρθει πια με ταπείνωση, ούτε με τη δική μας μικροπρέπεια, αλλά με δόξα και δύναμη θεότητας. Και στα δύο όμως θα ακούσεις το «πολλής(=με πολλή)· Διότι με πολλή δύναμη και δόξα πολλή θα κάνει τη δεύτερη παρουσία του» (Κ).
Και «θα ανοίξει ο ουρανός και οι πύλες του που είναι από αιώνες κλεισμένες θα ανοίξουν, ώστε να φανούν τα επουράνια και η αιώνια βασιλεία του Θεού να φανεί σε όλους», «όταν ο ίδιος ο υιός του ανθρώπου αφού λάμψει, θα φωτίσει τον νέο αιώνα, ενώ το προηγούμενο σχήμα του κόσμου θα περάσει» (Ε).
 
Λουκ. 21,28 ἀρχομένων(1) δὲ τούτων γίνεσθαι ἀνακύψατε καὶ ἐπάρατε τὰς κεφαλὰς ὑμῶν(2), διότι ἐγγίζει ἡ ἀπολύτρωσις(3) ὑμῶν.
Λουκ. 21,28 Όταν δε θα αρχίσουν αυτά να γίνωνται, σεις οι πιστοί οπαδοί μου, σηκωθήτε επάνω γεμάτοι ελπίδα και σηκώστε τα κεφάλια σας προς τον ουρανόν όχι με φόβον, αλλά με χαράν και ελπίδα, διότι πλησιάζει πλέον η απολύτρωσή σας.
(1)   «Λέει αυτά προς τους μαθητές όχι επειδή πρόκειται αυτοί να ζήσουν και να παραμείνουν στη ζωή μέχρι τη συντέλεια, αλλά επειδή είμαστε ένα σώμα αυτοί και εμείς, και όσοι μετά από αυτά θα πιστέψουν σε αυτόν μέχρι τη συντέλεια» (Ε).
(2)   «Τότε παίρνοντας τις υποσχέσεις, στις οποίες ελπίζαμε, θα πεταχτούμε όρθιοι αυτοί που ήμασταν σκυμμένοι και θα σηκώσουμε τα κεφάλια οι πριν ταπεινωμένοι» (Ε). Ανακύπτω με την έννοια εδώ του φρονηματίζομαι μετά από κάποια θλίψη (p).
(3)   Κατά την δευτέρα παρουσία. «Η απολύτρωση που προσδοκάμε είναι εκείνη, την οποία και όλη η κτίση προσδοκά σύμφωνα με την αποστολική διδασκαλία» (Ε), η τέλεια απαλλαγή από τα ηθικά και φυσικά κακά και η από τον θάνατο σωτηρία (δ).
«Η τέλεια ελευθερία και των δύο ενωμένων στοιχείων μας, της ψυχής εννοώ και του σώματος. Διότι η πρόθεση «από» αυτό φαίνεται να υπαινίσσεται, την πλήρη απαλλαγή από τη φθορά, την οποία και το σώμα τότε θα δεχτεί» (Θφ).

Λουκ. 21,29 Καὶ εἶπε(1) παραβολὴν αὐτοῖς· ἴδετε τὴν συκῆν καὶ πάντα τὰ δένδρα(2).
Λουκ. 21,29 Είπε δε εις αυτούς και μίαν παραβολήν• “παρατηρήστε την συκιά και όλα τα δένδρα.
(1)   Δες Ματθ. κδ 32-35 και Μάρκ. ιγ 28-32 και τις εκεί σημειώσεις. Το «και είπε» δηλώνει κάποια διακοπή που παρεμβλήθηκε, μετά από την οποία ο Κύριος ξαναπήρε το λόγο (p)
(2)   Μόνος ο Λουκάς προσθέτει τη φράση «και όλα τα δένδρα». Γράφοντας προς τους εθνικούς διατηρεί και λέξεις, οι οποίες είναι χρήσιμες για εκείνους, στους οποίους τα δένδρα της συκιάς είναι άγνωστα (p).

Λουκ. 21,30 ὅταν προβάλωσιν(1) ἤδη, βλέποντες ἀφ᾿ ἑαυτῶν(2) γινώσκετε ὅτι ἤδη ἐγγὺς τὸ θέρος ἐστίν.
Λουκ. 21,30  Όταν έχουν αρχίσει να βγάζουν φύλλα και άνθη, μόνοι σας καταλαβαίνετε και γνωρίζετε ότι το θέρος είναι πλέον κοντά.
(1)   Το ρήμα προβάλλω είναι γενικό και μπορεί να υπονοεί τους καρπούς· αλλά εδώ ο Λουκάς είχε πρόθεση να μιλήσει για τα φύλλα, διότι οι καρποί είναι ένδειξη αυτού του καλοκαιριού, αν όχι και του φθινοπώρου, αφού άλλωστε γίνεται λόγος και για όλα τα δέντρα (L).
«Όπως ακριβώς η συκιά προβάλλει τα φύλλα» (Θφ)· «όπως της συκιάς οι απαλοί κλάδοι και τα φύλλα…» (Ε).
(2)   Χωρίς κάποιος άλλος να σας πληροφορήσει για αυτό (b). Αναφέρεται στην ευκολία, με την οποία ο καθένας μπορεί να βγάλει το συμπέρασμα από την παρατήρηση (L).

Λουκ. 21,31 οὕτω καὶ ὑμεῖς, ὅταν ἴδητε ταῦτα(1) γινόμενα, γινώσκετε ὅτι ἐγγύς ἐστιν ἡ βασιλεία τοῦ Θεοῦ(2).
Λουκ. 21,31 Ετσι και σεις, όταν ίδετε να γίνωνται αυτά, που σας είπα, να ξέρετε ότι είναι κοντά η βασιλεία του Θεού, η χαρά και η μακαριότης των δικαίων.
(1)   «Ποιά αυτά να γίνονται, αν όχι τα προλεχθέντα; Την Ιερουσαλήμ να πατιέται από τα έθνη, την συμπλήρωση των καιρών των εθνών, τα χρόνια της αποστασίας, τα σημάδια στους φωστήρες και τα άστρα, την συνοχή των εθνών στη γη, την… απορία του ήχου και του σάλου της θάλασσας» (Ε)· και με λίγα λόγια «τα τρομερά γεγονότα και την μεταμόρφωση των πάντων» (Θφ).
(2)   Δεν είναι εξ’ ολοκλήρου συνώνυμο με το προηγούμενο «η απολύτρωσή σας», αλλά εκφράζει την θετική πλευρά του μεγάλου γεγονότος, το οποίο θα απολαύσουν οι μαθητές με το που λυτρωθούν (L).
«Η βασιλεία του Θεού μετά το χειμώνα και τη ζάλη, έρχεται σαν καλοκαίρι για τους δίκαιους» (Θφ). Το είναι κοντά «διδάσκει ότι όταν γίνουν αυτά, δεν έφτασαν ακόμη τα πράγματα στο έσχατο τέλος, αλλά οδεύουν προς το τέλος ήδη, όπως ακριβώς στους καρπούς, οδεύει η συκιά όταν απαλαίνει τα κλαδιά και βγάζει τα φύλλα» (Σχ).

Λουκ. 21,32 ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι οὐ μὴ παρέλθῃ ἡ γενεὰ αὕτη(1) ἕως ἂν πάντα γένηται.
Λουκ. 21,32 Σας διαβεβαιώνω δε, ότι όσα σας είπα δια την τρομεράν καταστροφήν της Ιερουσαλήμ, θα πραγματοποιηθούν όλα πριν περάση η γενεά αυτή.
(1)   Λιγότερο πιθανή ερμηνεία «γενιά είναι η καινούργια και νέα, την οποία αυτός σύστησε… Λέει δηλαδή ότι θα διαμείνει και θα διαρκέσει ο λαός του και η εκκλησία μέχρι εκείνο τον καιρό όταν θα είναι αυτόπτες σε όλα και θα δουν με τα μάτια τους τις εκπληρώσεις των προφητειών του Σωτήρα» (Ε).
«Επειδή δηλαδή είπε ότι θα γίνουν ταραχές και πόλεμοι και αλλοιώσεις και στοιχείων και πραγμάτων, για να μην θεωρήσει κάποιος, ότι μήπως και ο Χριστιανισμός καταργηθεί, Όχι, λέει· δεν θα περάσει η γενιά αυτή των Χριστιανών» (Θφ).
Πιο σωστά: η γενιά, που ζούσε τότε, όταν ο Κύριος είπε τα λόγια αυτά. Αναφέρεται λοιπόν ο στίχος στην καταστροφή της Ιερουσαλήμ, που θεωρείται ως τύπος της συντέλειας του κόσμου (p).

Λουκ. 21,33 ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ παρελεύσονται, οἱ δὲ λόγοι μου οὐ μὴ παρέλθωσι(1).
Λουκ. 21,33 Ο ουρανός και η γη, που φαίνονται τόσον μόνιμα και ασάλευτα, θα περάσουν και θα λείψουν, οι λόγοι μου όμως δεν θα περάσουν.
(1)   «Ο ουρανός μεν και η γη θα αλλοιωθούν, οι λόγοι μου όμως και το ευαγγέλιό μου δεν θα καταργηθούν, αλλά θα μείνουν· και αν ακόμη όλα σαλεύονται, η πίστη σε μένα δεν θα εκλείψει» (Θφ). «Αυτό ήδη προφητεύει ταυτόχρονα και την συντέλεια των στοιχείων με το να λέει, ότι είναι αδύνατον τα λόγια μου να περάσουν, αν και τα στοιχεία θα περάσουν» (Σχ).

Λουκ. 21,34 Προσέχετε(1) δὲ ἑαυτοῖς μήποτε βαρηθῶσιν(2) ὑμῶν αἱ καρδίαι(3) ἐν κραιπάλῃ(4) καὶ μέθῃ καὶ μερίμναις βιοτικαῖς(5), καὶ αἰφνίδιος(6) ἐφ᾿ ὑμᾶς ἐπιστῇ(7) ἡ ἡμέρα ἐκείνη(8)·
Λουκ. 21,34  Προσέχετε δε τους εαυτούς σας, μήπως γίνουν βαρειές οι καρδιές σας από την κραιπάλην και από την μέθην και από τας βασανιστικάς φροντίδας της παρούσης ζωής. Να είσθε άγρυπνοι, μήπως τυχόν πέση επάνω σας άξαφνα η μεγάλη εκείνη ημέρα.
(1)   Στους στίχους 34-36 περιλαμβάνεται ως συμπέρασμα των λεχθέντων προτροπή για την ανάγκη της ακατάπαυστης προσοχής και εγρήγορσης. Δες Ματθ. κδ 42-45 και Μάρκ. ιγ 33-37. Η μορφή της προτροπής αυτής διαφέρει σημαντικά στους συνοπτικούς. Λίγες λέξεις είναι κοινές στους δύο από αυτούς και πολύ λίγες κοινές και στους τρεις (p).
(2)   Δες Λουκ. θ 32 «βεβαρυμένοι από ύπνο» που δηλώνει σαν να πιέζονται από κάποιο βάρος και είναι ανίκανοι να αγρυπνήσουν. Έτσι και εδώ το βαρηθῶσιν= να πιεστούν από την κραιπάλη και μέθη και να γίνουν ανίκανοι να επιτελούν την πνευματική τους λειτουργία, την οποία η ζωή μέσα στη μέθη τελείως παραλύει (δ).
(3)   Η καρδιά εδώ είναι η έδρα του πνεύματος, του προσώπου του ανθρώπου, που οφείλει πάντα πνευματικά να εργάζεται, δηλαδή να καταλαβαίνει το αληθινό, και να αγαπά και να κάνει το αγαθό (δ).
(4)   Δηλώνει «τον πονοκέφαλο από το χθεσινό μεθύσι» (Η)· «την ζαλάδα από τη χθεσινή οινοποσία» (Θωμάς Μάγιστρος). Λέξη που λέγεται μία φορά.
(5)   «Πρέπει να σημειώσουμε όμως, ότι όχι μόνο η μέθη, αλλά και οι μέριμνες του βίου βουλιάζουν την ψυχή και καταποντίζουν το νου» (Ζ) και «μας βάζουν στο να ξεχνάμε τα συμφέροντα» (Σχ.).
«Διεγείρει τους μαθητές ώστε να είναι πάντοτε έτοιμοι και προετοιμασμένοι για την παρουσία του, για την οποία προτρέποντάς μας, έκανε όλους τους λόγους της διδασκαλίας· και διατάζει να είμαστε προσεχτικοί και να γρηγορούμε και να αγρυπνούμε σε όλο το διάστημα της νύχτας της θνητής ζωής, επειδή κανείς δεν ξέρει τον καιρό της συντέλειας» (Ε).
(6) «Διότι δεν έρχεται με παρατήρηση η ημέρα εκείνη, αλλά απροσδόκητη» (Θφ).
(7)   Το ἐφ᾿ ὑμᾶς ἐπιστῇ= έλθει πάνω σας σαν κλέφτης που ενεδρεύει, ενώ η πρόθεση «επί» δηλώνει την εχθρική διεύθυνση, όπως στο Πράξ. δ 1,στ 12 (δ). Έχει μέσα του και την έννοια του αιφνίδιου. Πέσει αιφνίδια εναντίον σας όπως αρπακτικό πτηνό εναντίον άλλου πτηνού (ο).
(8)   «Ο κλέφτης είναι ο καιρός του θανάτου του καθενός» (Ε). Ο κίνδυνος, τον οποίο διατρέχουμε, είναι η ημέρα του θανάτου και της κρίσης να έλθει σε μας αιφνίδια, πιάνοντάς μας αμέριμνους και απροετοίμαστους. Το καθήκον μας απέναντι σε αυτόν τον κίνδυνο είναι να προσέχουμε τους εαυτούς μας, για να μην βαρυνθούν οι καρδιές μας και από φορτία βαριά να γίνουν ανίκανες και ακατάλληλες να ενεργούν ό,τι απαιτείται για προετοιμασία τους για τον θάνατο και την κρίση.
Δύο λοιπόν είναι εκείνα, από τα οποία οι ψυχές μας γίνονται δυσκίνητες και ρέπουν προς τα κάτω: αφ’ ενός η χωρίς μέτρο φροντίδα και ικανοποίηση των ορέξεων του σώματος και των επιθυμιών των αισθήσεων, η οποία αμβλύνει την συνείδηση και έλκει το ενδιαφέρον του έσω ανθρώπου προς τα υλικά και μάταια, αποσπώντας αυτόν από τα πνευματικά και ουράνια, προς τα οποία πρέπει να είναι στραμμένος και για τα οποία πρέπει προ παντός να ενδιαφέρεται· αφ’ ετέρου η ασυγκράτητη επιδίωξη της απόκτησης των αγαθών του κόσμου αυτού, η οποία γεμίζει την ψυχή με το φόρτο μεριμνών και φροντίδων που κρατούν αυτήν σε διαρκή αγωνία και σάλο.

Λουκ. 21,35 ὡς παγὶς(1) γὰρ ἐπελεύσεται ἐπὶ πάντας τοὺς καθημένους(2) ἐπὶ πρόσωπον πάσης(3) τῆς γῆς.
Λουκ. 21,35  Διότι πράγματι σαν παγίδα θα έλθη η ημέρα εκείνη και θα συλλάβη απροετοιμάστους όλους αυτούς, οι οποίοι κάθονται επάνω εις την γην.
(1)   Σύμφωνα με τα αλεξανδρινά χειρόγραφα η στίξη(η θέση της άνω τελείας) συνδέει την φράση «ως παγίς» με τον προηγούμενο στίχο, ενώ το γαρ ακολουθεί στο επελεύσεται ή επεισελεύσεται σύμφωνα με τη γραφή εκείνων των χειρογράφων. Δηλαδή «ἐπιστῇ ἡ ἡμέρα ἐκείνη ὡς παγὶς· ἐπεισελεύσεται γὰρ…».
Παρόλ’ αυτά και η συνηθισμένη στίξη αποδίδει λαμπρή έννοια, διότι η λέξη παγίδα συγκεντρώνει πάνω της όλη την έμφαση.
«Σαν παγίδα δηλαδή θα έλθει η παρουσία του Κυρίου σε όλους όσους είναι στη γη. Όσοι λοιπόν προσέχουν τους εαυτούς τους σώζονται, όπως το ζαρκάδι από το δίχτυ και όπως το πουλί από την παγίδα· όσοι όμως έχουν βαρυνθεί από τη μέθη και κοιμούνται σε θάνατο, πέφτουν σε απροσδόκητο κίνδυνο» (Ε).
(2)   Οι λόγοι αυτού υπενθυμίζουν τα λόγια στο Ησαΐου κδ 17 «φόβος και λάκκος και παγίδα σε εμάς που κατοικούμε στη γη». Πολύ αξιόλογη η παρατήρηση: «Εκείνους παγιδεύει η ημέρα εκείνη, αυτούς που είναι αμέριμνοι και δεν κάνουν τίποτα. Διότι αυτοί είναι που κάθονται και αυτοί παγιδεύονται» (Θφ).
(3)   Χρησιμοποιεί εντονότατες λέξεις «σε όλους… όλης». Δεν πρόκειται πλέον για γεγονός περιορισμένης έκτασης, όπως η καταστροφή των Ιεροσολύμων, αλλά για τη συντέλεια όλου του κόσμου (L).

Λουκ. 21,36 ἀγρυπνεῖτε(1) οὖν ἐν παντὶ καιρῷ(2) δεόμενοι(3) ἵνα καταξιωθῆτε(4) ἐκφυγεῖν(5) πάντα τὰ μέλλοντα γίνεσθαι καὶ σταθῆναι(6) ἔμπροσθεν τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου.
Λουκ. 21,36  Να είσθε λοιπόν άγρυπνοι και να προσεύχεσθε κάθε ώραν και στιγμήν, να σας δώση ο Θεός χάριν και δύναμιν, δια να αποφύγετε όλα αυτά τα φοβερά, που πρόκειται να γίνουν και να σταθήτε με θάρρος και χαράν εμπρός στον υιόν του ανθρώπου”.
(1)   Το αγρυπνείτε είναι η εικόνα της διαρκούς αναμονής (g). Αγρυπνείτε κατά της αμαρτίας, αγρυπνείτε σε κάθε καθήκον, αγρυπνείτε να επωφελείστε κάθε ευκαιρία για εφαρμογή του αγαθού. Αγρυπνείτε εν αναμονή της έλευσης του Κυρίου, για να σας βρει στην πρέπουσα διάθεση και ώστε με τα πρέποντα συναισθήματα να τον υποδεχτείτε.
(2)   Τα Λουκά ιη 1 και Α΄ Θεσ. ε 17 συνηγορούν υπέρ του να συνδέσουμε το «σε κάθε καιρό» με το δεόμενοι (p).
(3)   Το δεόμενοι δηλώνει την πράξη, η οποία πρέπει να γίνεται κατά τη διάρκεια της αναμονής (g). Να βρίσκεστε σε διαρκή επικοινωνία με το Θεό μέσω της προσευχής. Αδιάλειπτα να προσεύχεστε· να βρίσκεστε πάντοτε σε έξη και διάθεση τού να επιτελείτε το καθήκον αυτό· να έχετε ορισμένες ώρες αφιερωμένες σε αυτό, να προσεύχεστε σε κάθε ευκαιρία και να πλεονάζετε στην προσευχή. Εκείνοι θα καταξιωθούν να ζουν ζωή ύμνων και δοξολογιών στον άλλο κόσμο, όσοι αξιωθούν να ζουν στον παρόντα κόσμο ζωή προσευχής.
(4)   Υπάρχει και η γραφή ίνα κατισχύσητε= για να γίνετε πολύ ισχυροί, για να λάβετε μεγάλη χάρη και δύναμη. Το καταξιωθείτε= για να γίνετε σε όλα άξιοι (δ). Μεγάλο μέρος της καταξιώσεώς μας αυτής εξαρτάται από την αναγνώριση της αναξιότητάς μας. Όσο περισσότερο συναισθανόμαστε, ότι δεν είμαστε άξιοι, τόσο περισσότερο προδιαθέτουμε και προετοιμάζουμε τους εαυτούς μας στο να γίνουμε άξιοι.
(5)   Να διαφύγετε. Το ρήμα αυτό θα μπορούσε να αναφέρεται στη νίκη, την εναντίον της παραπλάνησης από τον κόσμο που περιβάλλει τους πιστούς. Αλλά πρόκειται μάλλον για τη διαφυγή από την κατάκριση, η οποία θα πλήξει αυτούς που δίκαια θα κατακριθούν (g). Σοβαρή όμως και η εκδοχή, κατά την οποία, πάντα= τα ερχόμενα πριν την παρουσία κακά (δ) και μάλιστα ο κίνδυνος των ψυχών από τις παγίδες των έσχατων ημερών (L).
(6)   Ή «να σταθείτε μπροστά στο Χριστό μαζί με τους αγγέλους» (Ζ). Να σταθείτε όρθιοι σε θέση τιμητική (L).
Ή, το ρήμα σταθήναι (όρθιους) μας δίνει να προαισθανθούμε ό,τι καταπληκτικό και τρομακτικό θα προκαλεί η προαναγγελόμενη εμφάνιση του υιού του ανθρώπου. Πρέπει κάποιος να ενισχυθεί από δύναμη υπερφυσική για να μην παραλύσει στη θέα του Υιού του ανθρώπου στη δόξα του και να μην κράξει, Βουνά «πέστε πάνω μας και κρύψτε μας» (g).
Δεν είναι αρκετό να διαφύγουμε αυτά που πρόκειται να γίνουν, αλλά πρέπει και να σταθούμε ενώπιον του υιού του ανθρώπου. Να σταθούμε όχι μόνο δικαιωμένοι ενώπιον αυτού ως κριτού μας, έχοντας θάρρος σε αυτόν, αλλά και παραστάτες του ως Κυρίου μας και διδασκάλου μας, παριστάμενοι πάντοτε στο θρόνο του και υπηρετώντας αυτόν νύκτα και ημέρα στο ναό του (Αποκ. ζ 15), πάντοτε βλέποντας το πρόσωπό του, όπως οι άγγελοι (Ματθ. ιη 10).

(Αποσπάσματα από τα ερμηνευτικά Υπομνήματα στα Ευαγγέλια του Π.Ν. Τρεμπέλα.
Τα αποσπάσματα μεταφράστηκαν και μεταγλωττίστηκαν στη δημοτική γλώσσα από τον π. Νικόλαο Πουλάδα

Β.  Η ΠΕΡΙΚΟΠΗ ΤΟΥ ΜΑΡΚΟΥ  ΙΓ 1 - 37
(Υπόμνημα στο κατά Μάρκον, Π.Ν.Τρεμπέλα σελ. 241-258 εκδόσεις «ο Σωτήρ» μεταφρασμένο & μεταγλωττισμένο στη δημοτική γλώσσα!

ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
(Πατέρες της Εκκλησίας & Εκκλησιαστικοί συγγραφείς)
Α = Αθανάσιος ο Μέγας                   Θφ =Θεοφύλακτος Βουλγαρίας
Β = Βασίλειος ο Μέγας                     β = Βίκτωρ Αντιοχείας
Γν = Γρηγόριος Νύσσης                   Κ = Κύριλλος Αλεξανδρείας
Ε = Ευσέβιος Καισαρείας                  Σγ = Σεβηριανός Γαβάλων
Ζ = Ζιγαβηνός εις τον Μάρκον         Χ = Χρυσόστομος Ιωάννης
Ζμ = Ζιγαβηνός εις τον Ματθαιον     Ω = Ωριγένης

(Σύγχρονοι θεολόγοι ερμηνευτές)
The New-Century Bible   St. Mark by S.D.F. Salmond, Edinburgh 1922 (σημειώνεται με το σ).
The International Critical Commentary, Ezra P. Gould, A critical and exegetical Commentary on the Gospel according to S. Mark, Edinburgh 1921 (σημειώνεται με το γ).
J.A. Bengel      Gnomon of the N.T. Testament translated by I. Bryce. Τόμ. Α (σημειώνεται με το b).
C.L. W. Grimm  Lexicon Graeco-Latinum in libros N. Lipsiae 1903. (σημειώνεται με το g).
Ν. Δαμαλά  Ερμηνεία εις την Κ.Δ. τόμ. Β και Γ. Αθηναι 1892. (σημειώνεται με το δ).


ΚΕΙΜΕΝΟ & ΕΡΜΗΝΕΙΑ.
Οι αριθμοί στις λέξεις του αρχαίου κειμένου παραπέμπουν στην αντίστοιχη ερμηνεία και ανάλυσή τους

Μαρκ. 13,1 Καὶ ἐκπορευομένου αὐτοῦ ἐκ τοῦ ἱεροῦ(1) λέγει αὐτῷ εἷς τῶν μαθητῶν(2) αὐτοῦ· διδάσκαλε, ἴδε ποταποὶ(3) λίθοι καὶ ποταπαὶ οἰκοδομαί(4).
Μαρκ. 13,1  Και καθώς έβγαιναν από την αυλή του ναού, του ένας από τους μαθητάς του• “διδάσκαλε, κύτταξε, τι ωραία μάρμαρα και πόσον μεγαλοπρεπή κτίρια είναι αυτά”!
(1)   Με τη λέξη ιερό δηλώνει εδώ ολόκληρο τον περίκλειστο χώρο του ναού μαζί με τις αυλές του. Άφησε τις αυλές του ναού ώστε και πάλι, όπως φαίνεται, να επιστρέψει στη Βηθανία. Αυτή ήταν η τελευταία του δημόσια εμφάνιση και έκκληση προς την Ιερουσαλήμ, που έγινε στο θρησκευτικό κέντρο των Ιουδαίων, στο Ναό, γεγονός το οποίο παρουσίασε ζωηρά ο Ματθαίος με τη συγκινητική φράση προς την Ιερουσαλήμ («Ιερουσαλήμ, Ιερουσαλήμ, εσύ που φονεύεις τους προφήτες…» Ματθ. κγ 37-39)(σ).
Όταν ο Χριστός εγκατέλειψε την Ιερουσαλήμ, όλα πλέον σε αυτήν έγιναν κοινά και ακάθαρτα. Αλλά ο Χριστός δεν εγκατέλειψε αυτήν παρά μόνο όταν εγκαταλείφθηκε από αυτήν. Δεν απέρριψε τους κατοίκους της παρά μόνο όταν αυτοί απέρριψαν αυτόν. Άφησε το ναό, αλλά δεν άφησε τους δώδεκα, οι οποίοι ήταν το νέο σπέρμα, από το οποίο θα προερχόταν η εκκλησία του. Αυτοί τον ακολούθησαν και έμειναν μαζί του. Είναι καλό να εγκαταλείπουμε ό,τι ο Χριστός εγκατέλειψε και να μένουμε εκεί, όπου ο Χριστός μένει.
(2)   Αγνοούμε το ποιος ήταν.
(3)   Με θαυμασμό= τι σπουδαίοι· πόσο λαμπροί και μεγάλοι λίθοι και οικοδομές (δ).
(4)   Παρατήρηση που δείχνει πόσο οι διάνοιές τους ήταν γεμάτες από σκέψεις εθνικών φιλοδοξιών σε σχέση και με τη βασιλεία του Μεσσία. Ο ναός είχε έκτακτη μεγαλοπρέπεια και αρχιτεκτονικό μεγαλείο (σ). Ο Ιώσηπος (Αρχαιολ. XV,11,3) μιλά για τις λευκές και μεγάλες πέτρες του ναού κάθε μία από τις οποίες «είχε μέγεθος 25 πήχεις μήκος, 8 ύψος και 12 πλάτος».
Ο Ferguson σύμφωνα με τον γ. δίνει τα ακόλουθα μέτρα: Ο κυρίως ναός εκτεινόταν σε πήχεις 100 επί 60, με εσωτερικό περίβολο έκτασης 120 πήχεων επί 240, και με άλλο εξωτερικό περίβολο έκτασης 400 τετραγωνικών πήχεων. Οι περίβολοι στολίζονταν με στοές και διόδους έκτακτης μεγαλοπρέπειας.
«Επειδή ο Κύριος έλεγε πολλά για την ερήμωση της Ιερουσαλήμ… οι μαθητές του θαυμάζοντας, πώς τέτοια μεγέθη και κάλλη οικοδομημάτων θα αφανιστούν, δείχνουν σε αυτόν αυτήν την τόση μεγαλοπρέπεια του ναού» (Θφ).

Μαρκ. 13,2  καὶ ὁ Ἰησοῦς ἀποκριθεὶς εἶπεν αὐτῷ· βλέπεις ταύτας τὰς μεγάλας οἰκοδομάς(1); οὐ μὴ ἀφεθῇ ὧδε λίθος ἐπὶ λίθον ὃς οὐ μὴ καταλυθῇ(2).
Μαρκ. 13,2  Και ο Ιησούς απήντησε και του είπε• “βλέπεις αυτάς τας μεγάλας οικοδομάς• δεν θα μείνη εδώ πέτρα επάνω εις την πέτραν, που να μη κρημνισθή”.
(1)   Πόσο διαφορετικό είναι το φως, με το οποίο ο Ιησούς βλέπει τα εξωτερικά αυτά σύμβολα της θρησκείας! (σ). Σε αυτόν που έδειξε «την τόση μεγαλοπρέπεια του ναού, ο Ιησούς προαναγγέλλει ότι θα χαθούν αυτά, και τόσο πολύ, ώστε να μην μείνει ούτε πέτρα πάνω στην πέτρα» (Θφ). Πόσο λίγο ο Χριστός εκτιμά την εξωτερική πομπή, όταν δεν υπάρχει σε αυτήν πραγματική καθαρότητα και λαμπρότητα. Ο ναός ήταν πράγματι μεγαλοπρεπής, αλλά η δόξα του είχε μολυνθεί από την αμαρτία των αρχιερέων και του λαού.
(2)   Ρητορική έκφραση και περιγραφή για την καταστροφή που θα συμβεί. Και αν ακόμη τυχόν απέμειναν κάποια ίχνη της αρχικής οικοδομής, ανεπαρκή να μαρτυρήσουν για την γκρεμισμένη και αφανισμένη οριστικά μεγαλοπρέπεια, δεν θα μπορούσαν να παρουσιαστούν για διάψευση της ολοκληρωτικής εκπλήρωσης της προφητείας αυτής του Κυρίου (γ).
Είναι λοιπόν ανάξιο προσοχής αυτό «που κάποιοι λένε ότι απέμειναν πολλά λείψανα από την Ιερουσαλήμ από την παλαιά πόλη» επιχειρώντας «να δείξουν ότι διαψεύστηκε ο Χριστός» (Θφ). Ο Ιώσηπος άλλωστε μαρτυρεί, ότι, όταν ο Τίτος κυρίευσε την Ιερουσαλήμ, όρισε το έργο της καταστροφής και του γκρεμίσματος να συντελεστεί πλήρως από δέκα λεγεώνες. Και ολοκληρώθηκε αυτό σε τέτοιο βαθμό ώστε κανείς επισκεπτόμενος την πόλη δεν θα πίστευε, ότι ο τόπος εκείνος είχε ποτέ κατοικηθεί (Ιουδ. Πολιτ. 7,1,1)(σ).
Επιπλέον «εξιστορείται ότι ο Αίλιος Αδριανός κατέσκαψε την πόλη και το ιερό από τα θεμέλιά τους, ώστε και αυτό στη δική του περίπτωση να εκπληρωθεί, το ότι δηλαδή δεν έμεινε ούτε πέτρα πάνω σε πέτρα» (Θφ).
Η στερεότητα και μεγαλοπρέπεια της κατασκευής του ναού δεν εξασφάλιζαν αυτόν από την καταστροφή, αλλά ούτε προκαλούσαν την συμπάθεια του Ιησού για την επικείμενη ερείπωσή του. Προβλέπει ο Ιησούς με οίκτο πολύ την κατάρρευση πολύτιμων ψυχών και θρηνεί για αυτές αλλά δεν τον βλέπουμε να ρίχνει βλέμμα οίκτου στα ερείπια μεγαλόπρεπης οικίας που μολύνθηκε από την αμαρτία, διότι η εξωτερική μεγαλοπρέπεια και ο πλούτος και η χλιδή καμία αξία δεν έχουν για αυτόν.
Η πρόβλεψη την οποία μας εμπνέει η πίστη, ότι θα εξαφανιστεί όλη η εγκόσμια δόξα, θα μας βοηθήσει στο να μην θαυμάζουμε και υπερτιμούμε αυτήν. Τα ωραιότερα σώματα μετά από λίγο θα μεταβληθούν σε τροφή των σκουληκιών και τα ωραιότερα οικοδομήματα αργά ή γρήγορα θα ερειπωθούν τελείως. Ας μην ελκύονται τα μάτια μας από εκείνα, τα οποία μετά από λίγο δεν θα υπάρχουν και ας μην εκπλησσόμαστε από εκείνα, τα οποία όχι μετά από πολύ με το να αποσυντεθούν ή ερειπωθούν θα προκαλούν την περιφρόνησή μας.

Μαρκ. 13,3  Καὶ καθημένου αὐτοῦ εἰς τὸ ὄρος τῶν ἐλαιῶν κατέναντι τοῦ ἱεροῦ(1), ἐπηρώτων αὐτὸν κατ᾿ ἰδίαν(2) Πέτρος καὶ Ἰάκωβος καὶ Ἰωάννης καὶ Ἀνδρέας(3)·
Μαρκ. 13,3  Και ενώ εκάθητο στο όρος των Ελαιών απέναντι από τον ναόν, τον ηρώτησαν ιδιαιτέρως ο Πετρος, ο Ιάκωβος, ο Ιωάννης και ο Ανδρέας,
(1)   Τα τείχη του ναού ήταν πολύ κάτω σε σχέση με το όρος των Ελαιών. Συνεπώς το εσωτερικό του ναού έπεφτε ανεμπόδιστα στη θέα των ματιών (b).
(2)   «Ο Μάρκος είπε και τα ονόματα αυτών που ρώτησαν… Διότι πλησίασαν μεν για να μάθουν όλοι· ρώτησαν όμως οι τέσσερεις επειδή είχαν περισσότερο θάρρος. Ρωτούν όμως, ποθώντας να μάθουν όχι τόσο για τον αφανισμό του ναού, όσο για τον καιρό της δευτέρας παρουσίας του. Για αυτό και πλησίασαν ιδιαιτέρως, για να μην γίνει αυτό γνωστό στους Ιουδαίους» (Ζμ).
Ίσως οι μαθητές κατέχονταν από την ιδέα, ότι η καταστροφή του ναού θα ακολουθούνταν και από την καταστροφή του κόσμου. Διότι οι ραββίνοι συνήθιζαν να λένε, ότι ο ναός του θυσιαστηρίου ήταν ένα από τα επτά πράγματα, για τα οποία δημιουργήθηκε ο κόσμος· και συνεπώς νόμιζαν, ότι αν ο ναός καταστρεφόταν, ποιος λόγος πλέον θα υπήρχε για να εξακολουθεί να υφίσταται ο κόσμος;
(3)   Τηρείται και εδώ η ίδια σειρά των ονομάτων, η οποία είναι και στον κατάλογο της εκλογής των δώδεκα στο Μάρκ. γ 13-16 (γ).

Μαρκ. 13,4 εἰπὲ ἡμῖν πότε ταῦτα(1) ἔσται, καὶ τί τὸ σημεῖον(2) ὅταν μέλλῃ πάντα ταῦτα συντελεῖσθαι;
Μαρκ. 13,4 “Πες μας, πότε θα συμβούν αυτά και ποιό θα είναι το σημείον, όταν πρόκειται όλα αυτά να πραγματοποιηθούν;”
(1)   «Δηλαδή τα σχετικά με το ναό, την καταστροφή… Ο Μάρκος λέει ότι ένα είναι το ερώτημα, για το ναό μόνο… Παρόμοια λέει και ο Λουκάς. Τι μπορούμε να πούμε πάνω σε αυτό; Ότι μία μεν ήταν η ερώτηση, όπως έγραψαν ο Μάρκος και ο Λουκάς· σκοπός όμως των μαθητών ήταν να μάθουν και για τα δύο αυτά, και για την καταστροφή του ναού και για την δευτέρα παρουσία του Χριστού. Επειδή θεωρούσαν δηλαδή, ότι θα γίνουν και τα δύο μαζί ταυτόχρονα, έκαναν μία την ερώτηση και για τα δύο. Ο Ματθαίος όμως αποσαφηνίζοντας τον σκοπό τους, διαχώρισε την ερώτηση στα δύο μέρη» (Ζμ).
(2)   Ένα ορισμένο σημάδι, με το οποίο θα μπορούσαν οι μαθητές να γνωρίσουν ότι τα γεγονότα αυτά πλησιάζουν.

Μαρκ. 13,5 ὁ δὲ Ἰησοῦς ἀποκριθεὶς ἤρξατο λέγειν αὐτοῖς(1)· βλέπετε(2) μή τις ὑμᾶς πλανήσῃ(3).
Μαρκ. 13,5  Ο δε Ιησούς απήντησε και ήρχισε να τους λέγη• προσέχετε, μήπως τυχόν κανείς σας παραπλανήση.
(1)   «Κάποιοι τα ερμήνευσαν αυτά με διαφορετικό τρόπο. Άλλοι μεν θεωρούν ότι αυτά ειπώθηκαν για την συντέλεια του αιώνα, άλλοι πάλι για την ερήμωση της Ιερουσαλήμ. Και την μεν πρώτη άποψη υποστηρίζουν ο Απολινάριος και ο Θεόδωρος Μοψουεστίας· ενώ την δεύτερη ο Τίτος και ο ανάμεσα στους αγίους Ιωάννης ο επίσκοπος της βασίλισσας των πόλεων (ο Χρυσόστομος). Επειδή λοιπόν ο Μάρκος λέει ότι για αυτήν μόνη έκαναν την ερώτηση οι μαθητές, αναγκαστικά και εμείς εδώ κυρίως θα ακολουθήσουμε τους δεύτερους» (β).
(2)   «Φυλάξτε τους εαυτούς σας από την τότε απάτη» (Ζ).
«Άλλο ρώτησαν και άλλο απαντά. Θέλησαν να μάθουν τον καιρό της απώλειας της Ιερουσαλήμ. Αυτός όμως πριν την απώλεια της Ιερουσαλήμ ασφαλίζει την διάνοια αυτών που ρώτησαν. Διότι τίποτα δεν τους ωφελούσε ο καιρός, αν δεν είναι ασφαλείς όσον αφορά την πίστη» (β).
Η απάντηση του Κυρίου δεν ικανοποιεί την περιέργεια των μαθητών, αλλά ζητά να διαφωτίσει τη συνείδησή τους και να προφυλάξει αυτούς από τους ηθικούς κινδύνους που κρεμιούνται από πάνω τους. Είναι σαν να τους έλεγε: Η γνώση των χρόνων και των καιρών δεν σας ωφελεί τίποτα. Ενδιαφερθείτε μάλλον να μάθετε, ποιο είναι το καθήκον σας και πώς πρέπει να προφυλαχτείτε. Και για αυτά σάς μιλώ (Henry).
Στρέφει λοιπόν ο Κύριος τις σκέψεις των μαθητών σε περισσότερο ωφέλιμη και καρποφόρα κατεύθυνση. Η πρώτη τους ανάγκη ήταν να προσέξουν τους εαυτούς τους και τους δικούς τους κινδύνους· τον κίνδυνο της ανυπομονησίας εν μέσω των διωγμών και της ευπιστίας απέναντι σε αγύρτες (σ).
(3)   Αρχικά σημάδια της καταστροφής των Ιεροσολύμων θα ήταν οι διάφοροι ψευδομεσσίες, οι οποίοι θα εμφανίζονταν, από την πλάνη των οποίων ζητά ο Κύριος να ασφαλίσει τους μαθητές (γ).

Μαρκ. 13,6 πολλοὶ γὰρ ἐλεύσονται(1) ἐπὶ τῷ ὀνόματί μου(2) λέγοντες ὅτι ἐγώ εἰμι(3), καὶ πολλοὺς πλανήσουσιν(4).
Μαρκ. 13,6  Διότι πολλοί θα έλθουν παίρνοντες ως ιδικόν των το όνομά μου και λέγοντες, ότι εγώ είμαι ο Μεσσίας, και πολλούς θα πλανήσουν.
(1)   Πράγματι ήλθαν, «όπως ήταν ο Ιούδας, όπως ο Θευδάς, οι οποίοι έλεγαν ότι στάλθηκαν από τον Θεό» (Θφ)· «εμφανίστηκαν τέτοιοι πλάνοι ο Σίμων και ο Μένανδρος, οι Σαμαρείτες και άλλοι» (Ζμ).
(2)   Ή, λιγότερο πιθανή ερμηνεία, θα ισχυρίζονται, ότι είναι ο από τη Ναζαρέτ προφήτης που αναστήθηκε από τους νεκρούς, όπως ο Ηρώδης και άλλοι νόμισαν για τον Ιησού ότι ήταν ο Ιωάννης ο Βαπτιστής που επανήλθε στη ζωή (σ).
Ή, πιο σωστά, διεκδικώντας όχι το προσωπικό μου όνομα (Ιησούς ο από Ναζαρέτ), αλλά τον επίσημο τίτλο μου ως Μεσσία. Δεν θα ισχυρίζονται ότι είναι ο Ιησούς που αναστήθηκε από τους νεκρούς, αλλά ο καθένας από αυτούς θα αξιώνει, ότι είναι ο Μεσσίας (γ).
«Επειδή λοιπόν αυτά επρόκειτο να γίνουν και πολλοί σφετερίζονταν το όνομα του Χριστού, λέει από τώρα σε αυτούς, προσέξτε μην πλανηθείτε, μήπως σφάλετε εξαιτίας του ίδιου ονόματος» (β).
(3)   Εξυπακούεται το κατηγορούμενο= Εγώ είμαι ο Χριστός (b).
(4)   Οι πλάνοι είναι πιο επικίνδυνοι εχθροί της εκκλησίας από όσο οι διώκτες της. Όταν λοιπόν βλέπουμε να πλανώνται πολλοί, πρέπει να γινόμαστε άγρυπνοι ώστε να προφυλάξουμε και τους εαυτούς μας από την πλάνη.
 
Μαρκ. 13,7 ὅταν δὲ ἀκούσητε πολέμους(1) καὶ ἀκοὰς πολέμων, μὴ θροεῖσθε(2)· δεῖ(3) γὰρ γενέσθαι, ἀλλ᾿ οὔπω τὸ τέλος(4).
Μαρκ. 13,7 Όταν δε ακούσετε πολέμους και ειδήσεις περί πολέμων, μη ταραχθήτε. Διότι σύμφωνα με το σχέδιον του Θεού πρέπει να γίνουν αυτά, αλλ' ακόμη δεν θα έχη φθάσει το τέλος.
(1)   Ο Κύριος μίλησε πρώτα για τους ψευδομεσσίες. Τώρα έρχεται στις ταραχές εκείνες, οι οποίες μπορούν να θεωρηθούν από τους ανθρώπους που ζουν σε κρίσιμους καιρούς ως προάγγελοι μεγάλων γεγονότων (γ).
«Θα ακούσετε πολέμους, λέει, τους οποίους και ο Ιώσηπος εξιστορεί ότι έγιναν πριν την άλωση. Διότι όντως επαναστάτησε μεν το έθνος και δεν έδινε τους φόρους στους Ρωμαίους. Αυτοί αφού οργίστηκαν ήλθαν εναντίον τους και έκαναν συνεχείς εφόδους, αλλά δεν έφτασε ακόμη το τέλος της Ιερουσαλήμ» (Θφ).
«Διότι πολλές φορές θα γίνει ανακωχή πολέμου… και πολλές φορές οι Ιουδαίοι θα δείξουν την αχαριστία τους» (β). Δες, τι επακολουθεί σε αυτούς που απορρίπτουν το ευαγγέλιο. Εκείνοι οι οποίοι δεν θέλουν να ακούσουν τους κήρυκες της ειρήνης, θα ακούσουν τους κήρυκες του πολέμου. Ο Θεός κρατά σπαθί έτοιμο να ζητήσει εκδίκηση από αυτούς που πολεμούν την διαθήκη του, την διαθήκη της πραγματικής ειρήνης.
(2)   Μην ταράζεστε εκλαμβάνοντας αυτά ως σημάδια που προαναγγέλλουν το επικείμενο τέλος. Είναι δυνατόν να ακούμε δυσάρεστες και τρομερές ειδήσεις και να μην ταραζόμαστε. Όταν οι καρδιές είναι προσκολλημένες με εμπιστοσύνη στο Θεό, φυλάγονται σε ειρήνη και δεν ταράζονται, ούτε από τις ειδήσεις για πολέμους ούτε από τις εκφοβιστικές διαδόσεις για πολεμικές καταστροφές των πανικόβλητων. Εκείνοι οι οποίοι περιφρονούν τα χαμόγελα και τα θέλγητρα του κόσμου δεν φοβούνται και τις συνοφρυώσεις και τα φόβητρά του.
(3)   Πρέπει αυτά να συμβούν. Όπως έχει σήμερα ο κόσμος, τέτοιες ταραχές και πόλεμοι αποτελούν φυσική και αναγκαία εκδήλωση και συνέπεια της όλης ηθικής κατάστασης του κόσμου. Περιλαμβάνονται όμως και αυτά στο θείο σχέδιο όσον αφορά την πρόγνωση του Θεού για αυτά. Η πίστη, ότι αυτά γίνονται σύμφωνα με την σοφά και καλά προδιατεταγμένη απόφαση του Θεού, που κυβερνά τα πάντα, θα διατηρεί σε ειρήνη τις καρδιές μας ο,τιδήποτε και αν συμβεί. Αυτά πρέπει να συμβούν για κάποιο αγαθό τέλος, το οποίο ο Θεός προέβλεψε. Η παλαιά οικία πρέπει να κατεδαφιστεί -και δεν γίνεται αυτό χωρίς θόρυβο και ανωμαλίες και κινδύνους- για να οικοδομηθεί το νέο μεγαλοπρεπές ανάκτορο. Τα σαλευόμενα πρέπει να μετακινηθούν για να μείνουν τα μη σαλευόμενα (Εβρ. ιβ 27).
(4)   Απαραιτήτως μεν θα συμβούν αυτά, αλλά δεν είναι σημάδια που προαναγγέλλουν το τέλος.

Μαρκ. 13,8 ἐγερθήσεται γὰρ ἔθνος ἐπὶ ἔθνος καὶ βασιλεία ἐπὶ βασιλείαν, καὶ ἔσονται σεισμοὶ κατὰ τόπους, καὶ ἔσονται λιμοὶ καὶ ταραχαί(1). ἀρχαὶ ὠδίνων(2) ταῦτα.
Μαρκ. 13,8  Διότι θα εξεγερθή ένα έθνος εναντίου άλλου έθνους και ένα βασίλειον ενάντιον άλλου βασιλείου και θα γίνουν σεισμοί εις διαφόρους περιοχάς και θα συμβούν στερήσεις και πείνες και ταραχές.
(1)    «Δεν έγιναν μόνο πόλεμοι, αλλά και θεόσταλτες πληγές, πείνες και σεισμοί, όπου έδειχνε ολοφάνερα σε αυτούς ο Θεός, ότι αυτός τους πολεμάει» (Θφ).
(2)   Η λέξη ωδίνων ήταν σε κοινή χρήση για δήλωση των συμφορών, οι οποίες θα προηγούνταν της έλευσης του Μεσσία, και ο λόγος της χρήσης αυτού του όρου, που αναφέρεται κυριολεκτικά στον τοκετό, πρέπει να αναζητηθεί όχι μόνο στα δεινά, αλλά και στο περιχαρές γεγονός, το οποίο θα επακολουθούσε στα δεινά αυτά (γ). = Αρχή ωδίνων με τις οποίες η νέα τάξη πραγμάτων, η παλιγγενεσία (Ματθ. ιθ 28), θα γεννηθεί και θα έλθει στο φως (σ).
Αληθεύει όμως ο λόγος και για όλους που αρνούνται το Χριστό και το ευαγγέλιό του, που κατεξοχήν πλήττονται από τις πληγές αυτές της πείνας και των ταραχών και των πολέμων. Πράγματι όταν δούμε την αιώνια αθλιότητα, η οποία τους αναμένει, μπορούμε να πούμε, ότι όλα αυτά δεν είναι παρά αρχή ωδίνων. Αυτές οι εδώ θλίψεις τους, οσοδήποτε σκληρές και ανυπόφορες για αυτούς και αν είναι, είναι αρχή, η συνέχεια της οποίας θα είναι ασύγκριτα χειρότερη.

Μαρκ. 13,9 Βλέπετε δὲ ὑμεῖς ἑαυτούς(1). παραδώσουσι γὰρ ὑμᾶς εἰς συνέδρια(2) καὶ ἐν ταῖς συναγωγαῖς(3) αὐτῶν δαρήσεσθε, καὶ ἐπὶ ἡγεμόνων καὶ βασιλέων(4) σταθήσεσθε ἕνεκεν ἐμοῦ(5) εἰς μαρτύριον αὐτοῖς(6).
Μαρκ. 13,9 Αυτά όμως θα είναι η αρχή πόνων και δεινών. Αλλά σεις προσέχετε τους εαυτούς σας, διότι θα υποστήτε πολλάς δοκιμασίας• οι εχθροί του Ευαγγελίου θα σας παραδώσουν εις συνέδρια και δημοσία εις τας συναγωγάς των θα σας δείρουν και θα σταθήτε ως κατηγορούμενοι εμπρός εις άρχοντας και βασιλείς ένεκα της πίστεώς σας εις εμέ, δια να μαρτυρήσετε ενώπιον αυτών την αλήθεια του Ευαγγελίου.
(1)   Η φράση «Εσείς τους εαυτούς σας» έχει μέσα της πολλή έμφαση. Μην ενδιαφέρεστε και μην απασχολείστε με τίποτα άλλο. Μόνο προσέξτε τον εαυτό σας (b). «Πολύ κατάλληλα έφερε στη συζήτηση τα δικά τους κακά, που θα έχουν παρηγοριά σε σχέση με τα κοινά» (β).
Παρόλο που είναι δυνατόν να διαφύγετε εσείς τα δεινά αυτά ευκολότερα από όσο αυτοί που αγνοούν και απωθούν το ευαγγέλιο δίπλα σας, προσέξτε τους εαυτούς σας μήπως απομακρυνθείτε από εμένα και το ευαγγέλιο λόγω των διωγμών που θα αντιμετωπίσετε για αυτό. Εάν θα διαφύγετε το σπαθί του πολέμου, σας αναμένει όμως το σπαθί της μεροληπτικής δικαιοσύνης των ανθρώπων, η οποία θα συνενώσει εναντίον σας τις μερίδες του κόσμου που αντιμάχονται μεταξύ τους. Προσέξτε λοιπόν τους εαυτούς σας. Προσέχετε, τι λέτε και τι πράττετε, διότι πολλοί θα έχουν δυσμενή τα βλέμματά τους πάνω σας.
(2)   Δεν πρόκειται εδώ για το μεγάλο συνέδριο των Ιεροσολύμων, αλλά για συνέδρια που θα εδρεύουν κατά τόπους και πόλεις.
(3)   Οι συναγωγές ήταν τα εκκλησιαστικά δικαστήρια των πόλεων, όπως τα συνέδρια ήταν τα δικαστήρια των δήμων (γ).
(4)   Τα συνέδρια και οι συναγωγές ήταν ιουδαϊκά δικαστήρια, οι ηγεμόνες και βασιλιάδες ήταν εθνικοί άρχοντες. Οι μαθητές θα οδηγούνταν και σε εκείνα και σε αυτούς (γ). Έτσι ο Πέτρος οδηγήθηκε μπροστά στο βασιλιά Ηρώδη (Πράξ. ιβ 1) και ο Παύλος στάθηκε μπροστά στον Φήλικα και τον Φήστο, όπως και μπροστά στον βασιλιά Αγρίππα και τον αυτοκράτορα Νέρωνα (σ).
(5)   Για εμένα· διότι φέρετε το όνομά μου· διότι επικαλείστε αυτό· διότι το κηρύττετε και ενεργείτε θαύματα με αυτό. Ο κόσμος θα μισεί τους μαθητές, οι οποίοι θα τον αγαπούν και θα επιζητούν την ειρήνη του.
(6)   Αυτός θα ήταν ο σκοπός, προς τον οποίο θα απέβλεπε η εμφάνισή τους στα επίγεια δικαστήρια. Θα οδηγούνταν και θα στέκονταν εκεί για να δώσουν μαρτυρία για τον Ιησού και για να παράσχουν την ευκαιρία σε αυτούς που ήταν στα κριτήρια αυτά να μετανοήσουν και να πιστέψουν σε αυτόν (γ.σ).
«Για κατηγορία και έλεγχό τους, για να μην μπορούν να λένε στον καιρό της παγκόσμιας κρίσης, ότι δεν ακούσαμε το κήρυγμα. Διότι τόσο πολύ θα ακούσουν, ώστε και τους κήρυκές του να τους υποβάλλουν στις έσχατες τιμωρίες» (Ζ). Το ευαγγέλιο είναι μαρτυρία σε μας για τον Χριστό και την ουράνια βασιλεία του. Εάν δεχτούμε την μαρτυρία αυτή, θα είναι αυτή μαρτύριο υπέρ μας, διότι θα μας δικαιώσει και θα μας σώσει. Αλλά εάν την απορρίψουμε, θα αποβεί μαρτυρία κατηγορίας εναντίον μας κατά την μεγάλη ημέρα της κρίσης.

Μαρκ. 13,10 καὶ εἰς πάντα τὰ ἔθνη δεῖ(1) πρῶτον κηρυχθῆναι τὸ εὐαγγέλιον(2).
Μαρκ. 13,10 Σύμφωνα ακόμη με το θείον σχέδιον θα κηρυχθή το Ευαγγέλιον προηγουμένως εις όλα τα έθνη.
(1)   Αυτό αποτελεί μέρος του θείου σχεδίου: Πρέπει να γίνει. «Για να μη νομίσουν, ότι οι κίνδυνοι και οι θλίψεις εμποδίζουν το κήρυγμα, λέει ότι και σε όλα τα έθνη πρέπει να κηρυχτεί το ευαγγέλιο και τότε θα αλωθεί η Ιερουσαλήμ. Για το ότι πριν την άλωση κηρύχτηκε το ευαγγέλιο, άκουσε τον Παύλο· Σε όλη τη γη βγήκε η φωνή τους και στα πέρατα της οικουμένης τα λόγια τους. Και αυτό όμως έγινε για περισσότερη κατηγορία των Ιουδαίων, το ότι δηλαδή πριν την άλωση κηρύχτηκε παντού» (Θφ).
«Για το ότι παντού κηρύχτηκε τότε, άκουσε τι λέει ο Παύλος· το ευαγγέλιο κηρύχτηκε σε όλη την κτίση κάτω από τον ουρανό. Το οποίο ήταν και μέγιστο σημάδι της δύναμης του Χριστού, ότι σε είκοσι μόλις χρόνια ο λόγος έφτασε στα πέρατα της οικουμένης» (β). Σε αυτό περίπου το 55 μ.Χ., έτη ολόκληρα πριν την άλωση της Ιερουσαλήμ, ο Παύλος μπορούσε να πει, ότι «από την Ιερουσαλήμ και κυκλικά μέχρι το Ιλλυρικό» είχε κηρύξει πλήρως και τελείως το ευαγγέλιο του Χριστού (Ρωμ. ιε 19) και ότι σκόπευε να μεταβεί και στην Ισπανία (σ).
Αποτελεί μεγάλη ενίσχυση και παρηγοριά για αυτούς που πάσχουν και διώκονται υπέρ του ευαγγελίου η πληροφορία, ότι παρόλο που αυτοί φυλακίζονται και εξορίζονται και σφαγιάζονται, το ευαγγέλιο δεν παρεμποδίζεται στην θριαμβευτική πορεία του. Διατηρεί το έδαφός του, επεκτείνει ολοένα τις κατακτήσεις του και πάντοτε νικά, έως ότου διαλύσει οριστικά τα σκοτάδια του κόσμου και φέρει σε αυτόν ολόκληρο το φως της ουράνιας ημέρας. Τα παθήματα και οι θλίψεις των εργατών του ευαγγελίου, αντί να καταστρέφουν το έργο τους, το στερεώνουν και το προάγουν.

Μαρκ. 13,11 ὅταν δὲ ἀγάγωσιν(1) ὑμᾶς παραδιδόντες, μὴ προμεριμνᾶτε(2) τί λαλήσητε, μηδὲ μελετᾶτε(3), ἀλλ᾿ ὃ ἐὰν δοθῇ ὑμῖν ἐν ἐκείνῃ τῇ ὥρᾳ, τοῦτο λαλεῖτε· οὐ γὰρ ὑμεῖς ἐστε οἱ λαλοῦντες, ἀλλὰ τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον(4).
Μαρκ. 13,11 Οταν δε σας οδηγήσουν και σας παραδώσουν εις δικαστήρια, μη πολυφροντίζετε και μη στενοχωρείσθε εκ των προτέρων τι θα απολογηθήτε, και μη προμελετάτε τίποτε. Αλλά εκείνο το οποίον θα σας δοθή από τον Θεό και θα έλθη στ νου σας κατά την ώρα εκείνην, αυτό να λέγετε. Διότι δεν θα είσθε σεις, εκείνοι που θα ομιλούν, αλλά το Αγιον Πνεύμα.
(1)   Υπάρχει και η γραφή άγωσι, η οποία φαίνεται και πιο σωστή.
(2)   Εκφραστική λέξη. Μην αφήνετε την προσοχή σας να διασκορπιστεί και να αποσπαστεί μακριά από τα σοβαρά ζητήματα που είναι μπροστά σας (γ). Δηλώνει η λέξη την ανησυχία, που προξενείται από την αγωνιώδη σκέψη για το τι μπορεί να συμβεί ή τι πρέπει να γίνει και να λεχθεί από τους μαθητές (σ).
(3)   Και όχι μόνο να μην κυριεύεστε από πριν από αγωνιώδη φροντίδα και σκέψη, αλλά ούτε ακόμη να προμελετάτε (b).
(4)   Όταν θα φτάσει η ώρα να υπερασπίσουν τους εαυτούς τους, το Πνεύμα του Θεού θα τους φωτίσει και θα βάλει μέσα σε αυτούς τι πρέπει να πουν (σ). Εκείνοι, τους οποίους ο Θεός διάλεξε και αξίωσε για να γίνουν μάρτυρές του, θα λάβουν από αυτόν και τον αναγκαίο φωτισμό. Η επιτυχία τους δεν θα εξαρτηθεί από τη δική τους σοφία και μελέτη και σκέψη, αλλά από τον φωτισμό τον οποίο θα τους δώσει πλούσιο στην κρίσιμη ώρα το Άγιο Πνεύμα. Όσοι λοιπόν έχουν κληθεί στην διακονία του Κυρίου, ας εξαρτήσουν τους εαυτούς τους εξ’ ολοκλήρου από την βοήθεια του Παρακλήτου.

Μαρκ. 13,12 (1)παραδώσει δὲ ἀδελφὸς ἀδελφὸν εἰς θάνατον καὶ πατὴρ τέκνον, καὶ ἐπαναστήσονται τέκνα ἐπὶ γονεῖς καὶ θανατώσουσιν αὐτούς(2).
Μαρκ. 13,12  Θα παραδώση δε εις θάνατον ο αδελφός τον αδελφό και ο πατέρας το τέκνον και θα επαναστατήσουν τα άπιστα παιδιά εναντίον των ευσεβών γονέων και θα τους θανατώσουν.
(1)   Δες Ματθ. ι 21-35 και τις εκεί ερμηνευτικές σημειώσεις. «Έπειτα πάλι προλέγει σε αυτούς το χειρότερο από όλα, ότι δηλαδή δεν θα έχουν ούτε την από την αγάπη παρηγοριά, αφού θα συμβαίνει εμφύλιος πόλεμος, και θα καταπατούνται οι δεσμοί της οικειότητας και συγγένειας» (β).
(2)   Δεν θα συμπεριφερθούν προς αυτούς εχθρικά μόνο οι κυβερνήσεις των λαών, αλλά και θα γίνουν θύματα και ιδιωτικού διωγμού, ο οποίος θα εξαπολυθεί εναντίον τους και από μέλη των δικών τους οικογενειών (γ). «Λέει λοιπόν αυτό, έτσι ώστε αφού το ακούσουν από πριν να ετοιμαστούν και επομένως να υπομείνουν πιο ανάλαφρα το δεινό» (Θφ).

Μαρκ. 13,13 καὶ ἔσεσθε μισούμενοι(1) ὑπὸ πάντων διὰ τὸ ὄνομά μου(2)· ὁ δὲ ὑπομείνας εἰς τέλος(3), οὗτος σωθήσεται.
Μαρκ. 13,13 Και θα είσθε οι μισούμενοι από όλους τους ασεβείς, επειδή θα πιστεύετε στο όνομά μου. Αλλά, εκείνος που θα υπομείνη έως το τέλος της ζωής του, αυτός θα σωθή.
(1)   Η περίφραση έσεσθε μισούμενοι σημαίνει ότι οι μαθητές όχι μόνο θα μισηθούν, αλλά το εναντίον τους μίσος θα είναι συνεχές, κλήρος της καθημερινής τους ζωής (σ).
(2)   Το πρώτο και τελευταίο τους έγκλημα θα είναι το γεγονός, ότι είναι Χριστιανοί. Δες Α΄Πέτρ. δ 16 (σ). «Τριπλός λοιπόν θα είναι ο πόλεμος, ο από τους δικούς τους, ο από τους πλάνους, ο από τους εχθρούς. Αλλά θα είναι μεγαλύτερη η παρηγοριά. Διότι για το όνομά του όλα αυτά θα συμβούν. Το οποίο ακριβώς από μόνο του, είναι ικανό να ανακουφίσει όλες τις συμφορές λόγω των μελλοντικών ελπίδων» (β).
(3)   Η φράση «εις τέλος» λιγότερο πιθανώς αναφέρεται στο τέλος των δοκιμασιών δηλαδή την καταστροφή των Ιεροσολύμων ή την συντέλεια του κόσμου, στο τέλος και την κατάπαυση των δεινών αυτών· πιο σωστό είναι να θεωρήσουμε αυτήν ότι σημαίνει το πλήρες της υπομονής, την υπομονή που δείχνει ο Χριστιανός μέχρι τέλους και όχι μέχρις ορισμένο μόνο χρόνο της ζωής του (σ).
Ακατάβλητη υπομονή κερδίζει το στεφάνι της δόξας, το οποίο θα αποζημιώσει και με το παραπάνω αυτούς που διώχτηκαν και έπαθαν για όλες τις θυσίες τους. Διότι η σωτηρία, την οποία υπόσχεται εδώ ο Χριστός είναι κάτι πολύ περισσότερο από την λύτρωση από τα δεινά και τις συμφορές. Είναι αιώνια ευλογία και χαρά, προς την οποία όσοι προσβλέπουν με βλέμμα πίστης και ελπίδας οπλίζονται στο να προτιμούν τους διωγμούς και τον ίδιο το θάνατο παρά να ζουν την πρόσκαιρη ζωή μέσα σε ανάκτορα μαζί με τους διώκτες τους.

Μαρκ. 13,14 Ὅταν δὲ ἴδητε τὸ βδέλυγμα τῆς ἐρημώσεως(1) τὸ ῥηθὲν ὑπὸ Δανιὴλ τοῦ προφήτου ἑστὼς ὅπου οὐ δεῖ(2) -ὁ ἀναγινώσκων νοείτω(3)- τότε οἱ ἐν τῇ Ἰουδαίᾳ φευγέτωσαν(4) εἰς τὰ ὄρη,
Μαρκ. 13,14  Οταν δε θα ιδήτε το μισητόν και αηδές σίχαμα, που θα επιφέρη την καταστροφήν της Ιερουσαλήμ, όπως έχει προαναγγελθή από τον προφήτην Δανιήλ, να στέκεται εκεί που δεν πρέπει-κάθε ένας που θα διαβάζη αυτά τα λόγια, ας καταλάβη περί τίνος πρόκειται, τότε όσοι είναι εις την Ιουδαίαν, ας φεύγουν εις τα όρη, δια να κρυβούν.
(1)   Βδέλυγμα της ερημώσεως= Βδέλυγμα που προκαλεί την ερήμωση. Η εκφραστική λέξη βδέλυγμα συναντιέται με την ίδια περίπου έννοια και στο Αποκ. ιζ 4,5, κα 27. Στην Π.Δ. χρησιμοποιείται ειδικά για πράγματα που ανήκουν στην λατρεία των ειδώλων (Δευτερ. κθ 17,Ιεζεκ. ζ 20,Γ΄Βασ. ια 5,Δ΄Βασ. ιστ 3). Η φράση «βδέλυγμα της ερημώσεως» συναντιέται δύο φορές στον Δανιήλ (ια 31, ιβ 11, δες και θ 27).
Ότι τα χωρία αυτά του Δανιήλ είχε υπ’ όψη και ο Σωτήρας, φαίνεται από το Ματθ. κδ 15. Κάποιοι είπαν, ότι με αυτό σημαίνονται οι ρωμαϊκές σημαίες, οι οποίες επειδή έφεραν το ομοίωμα του αυτοκράτορα και για αυτό μιας και ήταν αντικείμενα λατρείας από τους Ρωμαίους στρατιώτες, ήταν βδέλυγμα για τους Ιουδαίους· η επέλαση λοιπόν στο ιερό έδαφος της Ιουδαίας των στρατευμάτων αυτών μαζί με τα εμβλήματά τους, που ερήμωνε την χώρα, αποτελούσε το βδέλυγμα της ερημώσεως. Αλλά οι σημαίες οι Ρωμαϊκές βλέπονταν ήδη προ πολλού όχι μόνο στην αγία Γη, αλλά και στην ίδια την Αγία Πόλη (σ).
Αλλά ούτε και η από τα στρατεύματα αυτά βεβήλωση του Ναού μετά την άλωση της Ιερουσαλήμ μπορεί να σημαίνεται, αφού άλλωστε και ο Ναός καταστράφηκε κατά την άλωση, αλλά και η βεβήλωση του Ναού σε αυτήν δεν θα ήταν έγκαιρο σημάδι προειδοποίησης για αυτούς που θα βρίσκονταν στην Ιερουσαλήμ, ώστε να προφθάσουν αυτοί να φύγουν στα όρη. Για αυτό πιο σωστή είναι η ερμηνεία, κατά την οποία το βδέλυγμα της ερημώσεως άρχισε με την εγκατάσταση των σικαρίων (=Οι Σικάριοι είναι ένας όρος που εμφανίζεται, στην αμέσως προηγούμενη δεκαετία από την καταστροφή της Ιερουσαλήμ, στο 70 πΧ, με τούς εβραίους Ζηλωτές, που επιχείρησαν να εκδιώξουν τους Ρωμαίους και τους οπαδούς τους από την  Ιουδαία. Οι Ζηλωτές  κατέφευγαν ακόμα και στη δολοφονία να πετύχουν το στόχο τους.  Έκρυβαν sicae, δηλ.  μαχαίρια, από όπου έλαβαν και το όνομά τους «Σικάριοι». Σε λαϊκές συγκεντρώσεις, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια του προσκυνήματος στον Ιερό Όρος, μαχαίρωναν τους εχθρούς τους (Ρωμαίους ή συμπαθούντες),  θρηνώντας επιδεικτικά μετά την πράξη τους για  να διαφεύγουν τον εντοπισμό) στο Ναό και της βεβήλωσής του από αυτούς, και είχε τη συνέχειά του στη προέλαση των ρωμαϊκών στρατευμάτων, την πολιορκία της Ιερουσαλήμ και την καταστροφή του ναού.
(2)   Δηλαδή σε τόπο ιερό, όπου το βέβηλο και μιαρό δεν έχει θέση (δ). Απέρριψαν οι Ιουδαίοι το Χριστό σταυρώνοντάς τον έξω από την πόλη σαν βδέλυγμα, αυτόν, ο οποίος θα γινόταν η σωτηρία τους. Και τώρα ο Θεός έφερε πάνω τους βδέλυγμα, το οποίο θα ήταν η καταστροφή και ερήμωσή τους. Όσο μεγαλύτερη είναι η προσφερόμενη σε εμάς από το Θεό σωτηρία, τόσο μεγαλύτερη θα είναι και η καταδίκη μας εάν την απορρίψουμε. Και όσο περισσότερο την περιφρονήσουμε, τόσο περισσότερο θα καταπατηθούμε και θα εξουδενωθούμε.
(3)   Παρενθετική πρόταση του Μάρκου στα λόγια του Σωτήρα που αποσκοπεί να διεγείρει ειδικότερα την προσοχή του αναγνώστη στο σημείο αυτό της προφητείας του Κυρίου. Προφανώς βέβαια ο Μάρκος έβλεπε τότε ότι οι αναγνώστες βρίσκονταν κάτω από την σκιά την οποία έριχνε το γεγονός που πλησίαζε,το οποίο ο Κύριος με τα λόγια του αυτά προφήτευσε (γ). Από εδώ έχουμε και κάποια ένδειξη, ότι ο Μάρκος έγραψε το ευαγγέλιό του πριν το 70 μ.Χ., όταν συντελέστηκε η καταστροφή της Ιερουσαλήμ, και μάλιστα πριν ακόμη αρχίσει η πολιορκία της (σ).
Οι προφητείες δεν είναι εξολοκλήρου σαφείς, είναι όμως κατανοητές σε εκείνους, οι οποίοι μελετούν αυτές με προσοχή και ερευνητικό ενδιαφέρον. Κατανοούνται μάλιστα καλύτερα, όταν κατ’ αρχάς συγκρίνονται μεταξύ τους, και τελικά συγκρίνονται με την έκβασή τους. Όσοι διαβάζουν τη Γραφή, ας προσπαθούν να κατανοούν αυτήν. Ανάγνωση της Γραφής χωρίς κατανόησή της, ελάχιστα ωφελεί. Διότι δεν μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε ό,τι δεν κατανοούμε.
(4)   «Φεύγετε. Διότι δεν υπάρχει καμία λοιπόν ελπίδα σωτηρίας για σας. Ούτε μπορείτε να σκεφτείτε ότι θα γίνει κάποια μεταβολή τέτοια, όπως έγινε και προηγουμένως στους πολέμους» (β).
Σε καιρούς εσχάτου κινδύνου δεν είναι μόνο επιτρεπτό, αλλά και επιβεβλημένο καθήκον μας να ζητούμε τη διάσωσή μας με όλα τα αγαθά και τίμια μέσα. Και αν ο Θεός ανοίγει πόρτα διαφυγής, πρέπει να διαφύγουμε, διαφορετικά δεν εμπιστευόμαστε τους εαυτούς μας στην πρόνοια του Θεού αλλά εκπειράζουμε το Θεό. Είναι δυνατόν να υπάρξει καιρός, στον οποίο και εκείνοι, οι οποίοι βρίσκονται στην Ιουδαία, όπου ο Θεός είναι γνωστός και είναι μέγα το όνομά του, οφείλουν να φύγουν στα όρη. Και μόνο όταν φεύγουμε τον κίνδυνο, όσο εξαρτάται από εμάς, χωρίς όμως και να παραβιάζουμε οποιοδήποτε καθήκον, μόνο τότε μπορούμε να έχουμε την πεποίθηση, ότι ο Θεός θα προμηθεύσει σε μας καταφυγή και πύργο σωτηρίας.

Μαρκ. 13,15 ὁ δὲ ἐπὶ τοῦ δώματος μὴ καταβάτω εἰς τὴν οἰκίαν μηδὲ εἰσελθέτω ἆραί τι ἐκ τῆς οἰκίας αὐτοῦ(1),
Μαρκ. 13,15 Όποιος ευρίσκεται εις την ταράτσα του σπιτιού του, ας μη κατεβή στο σπίτι και ας μη εισέλθη μέσα εις αυτό, δια να πάρη κάτι.
(1)   «Αυτοί λοιπόν που βρέθηκαν στην Ιουδαία ας φεύγουν και αυτός που είναι στο δώμα ας μην επιστρέψει για τίποτα από αυτά που είναι στο σπίτι. Διότι είναι καλό, αν και με γυμνό το σώμα θα μπορούσε να διασωθεί κάποιος» (Θφ).
Στο δώμα του σπιτιού ανέβαιναν με εξωτερική σκάλα. Κατά τις στιγμές λοιπόν του εσχάτου αυτού κινδύνου κατά την κατάβαση από το δώμα με τη σκάλα αυτή δεν δινόταν καιρός σε αυτόν που έφευγε να μπει στο σπίτι για να πάρει από αυτό κάτι χρήσιμο ή αναγκαίο μαζί του (σ).

Μαρκ. 13,16  καὶ ὁ εἰς τὸν ἀγρὸν ὢν μὴ ἐπιστρεψάτω εἰς τὰ ὀπίσω ἆραι τὸ ἱμάτιον(1) αὐτοῦ.
Μαρκ. 13,16 Και εκείνος που εργάζεται στο χωράφι, ας μη γυρίση πίσω, να πάρη το εξωτερικό του ένδυμα.
(1)   Το ιμάτιο σε ενικό, δηλαδή το ένα και απαραίτητο εξωτερικό ένδυμα για την διανυκτέρευση στο ύπαιθρο και για τη διαμονή στα βουνά.

Μαρκ. 13,17 οὐαὶ δὲ ταῖς ἐν γαστρὶ ἐχούσαις καὶ ταῖς θηλαζούσαις(1) ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις.
Μαρκ. 13,17 Αλλοίμονον δε εις τας εγκύους και εις αυτάς που θα θηλάζουν κατά τας ημέρας εκείνας. Θα τους είναι πολύ δύσκολον να τρέξουν και να σωθούν.
(1)   «Γιατί; Διότι αυτές μεν που έχουν παιδιά, κυριευμένες από τη στοργή προς αυτά, δεν θα μπορέσουν να φύγουν, ενώ οι έγκυες, λόγω του βάρους της κυοφορίας, ούτε αυτές θα διαφύγουν εύκολα» (Θφ). Τέτοια είναι η ματαιότητα των ανθρωπίνων πλασμάτων. Είναι δυνατόν να έλθει καιρός, κατά τον οποίο ό,τι ελκύει περισσότερο την στοργή της ανθρώπινης καρδιάς και αναπαύει περισσότερο από καθετί άλλο τα μητρικά σπλάχνα, να γίνεται βάρος δυσβάστακτο και επικίνδυνο.

Μαρκ. 13,18 προσεύχεσθε δὲ ἵνα μὴ γένηται ἡ φυγὴ ὑμῶν(1) χειμῶνος(2).
Μαρκ. 13,18 Προσεύχεσθε δε να μη γίνη η φυγή σας εις κακοκαιρίαν του χειμώνος.
(1)   Αρκετά από τα μεγαλογράμματα χειρόγραφα παραλείπουν το «ἡ φυγὴ ὑμῶν». Σύμφωνα με την γραφή αυτή είναι σοβαρή και η ερμηνεία: Προσεύχεστε να μη γίνει η καταστροφή σε χειμώνα και όχι η φυγή τους. Ο λόγος που δίνεται στον επόμενο στίχο («…θλίψη τέτοια που δεν έγινε παρόμοια…») δείχνει αυτό (γ).
(2)   «Αν η φυγή γίνει σε χειμώνα, από την δυσκολία του καιρού θα εμποδιστούν αυτοί που θέλουν να φύγουν» (Θφ). Οι ημέρες κατά τον χειμώνα είναι σύντομες και οι δρόμοι κατεστραμμένοι και λασπώδεις, οπότε και η πορεία γίνεται δύσκολη, ιδιαίτερα για ολόκληρες οικογένειες.

Μαρκ. 13,19 ἔσονται(1) γὰρ αἱ ἡμέραι ἐκεῖναι θλῖψις(2), οἵα οὐ γέγονε τοιαύτη ἀπ᾿ ἀρχῆς κτίσεως ἧς ἔκτισεν ὁ Θεὸς ἕως τοῦ νῦν καὶ οὐ μὴ γένηται(3).
Μαρκ. 13,19 Διότι όλες οι ημέρες εκείνες θα είναι θλίψις βαρεία και μεγάλη, ομοία προς την οποίαν δεν έχει γίνει από τότε που έκτισε ο Θεός τον κόσμον έως τώρα και ούτε θα γίνη ποτέ.
(1)   Ο στίχος αποτελεί ελεύθερη παράθεση από το Δανιήλ ιβ 1 (σ)
(2)   Αξιόλογη και η απόδοση της λέξης: παρατεταμένη συμφορά (γ)
(3)   Καθόλου παράδοξο, εάν η καταστροφή των Ιεροσολύμων δεν έχει άλλη όμοιά της στην ιστορία. Η αμαρτία τους υπήρξε η μεγαλύτερη από όσες είδε ποτέ ο κόσμος. Κανένα άλλο έγκλημα δεν φθάνει σε ενοχή και βάρος την σταύρωση του Σωτήρα. Και η ποινή λοιπόν που επιβλήθηκε για αυτό δεν ήταν δυνατόν παρά να είναι χωρίς κάποιο άλλο παράλληλο στην ιστορία. Όσο πλησιέστερα είναι προς το Θεό κάποιος λαός σε προστασία και χάριτες και προνόμια, τόσο μεγαλύτερη και βαρύτερη θα πέσει πάνω του η κατάκριση και καταδίκη, εάν καταχραστεί τα προνόμια και τις δωρεές αυτές.

Μαρκ. 13,20 καὶ εἰ μὴ ἐκολόβωσε(1) Κύριος τὰς ἡμέρας(2), οὐκ ἂν ἐσώθη πᾶσα σάρξ(3)· ἀλλὰ(4) διὰ τοὺς ἐκλεκτοὺς(5) οὓς ἐξελέξατο ἐκολόβωσε(6) τὰς ἡμέρας.
Μαρκ. 13,20 Και εάν ο Κύριος δεν περιώριζε τον αριθμόν των ημερών εκείνων, δεν θα ήτο δυνατόν να σωθή κανένας άνθρωπος. Αλλά προς χάριν των εκλεκτών, που αυτός εξέλεξε και δεν θέλει να ταλαιπωρηθούν πολύ, περιώρισε τας ημέρας εκείνας.
(1)   Το ρήμα χρησιμοποιείται για φυσικό ακρωτηριασμό. Στην Κ.Δ. γίνεται χρήση αυτού μόνο εδώ και στο παράλληλο χωρίο του Ματθαίου με την έννοια του συντομεύω τον χρόνο. Το ρήμα μπήκε σε αόριστο= Η κολόβωση προϋπήρχε στη θεία βουλή (γ). Πριν ακόμη η περίοδος της δοκιμασίας αρχίσει στο σχέδιο του Θεού είχε κολοβωθεί αυτή. «Διότι ο Θεός προγνωρίζοντας ότι από τους Εβραίους πολλοί θα πιστέψουν μετά την άλωση, για αυτό δεν επέτρεψε να αφανιστεί εντελώς το γένος» (Θφ).
(2)   Την περίοδο της δοκιμασίας (σ). Ο αριθμός των ημερών και όχι το μήκος τους κολοβώθηκε (γ). Έκανε τον αριθμό των ημερών λιγότερο, από όσο θα ήταν αυτός εάν καθοριζόταν σύμφωνα με τις αμαρτίες τους· λιγότερο, από όσο σχεδίαζαν οι εχθροί τους, οι οποίοι ήθελαν να τους εξοντώσουν ολοτελώς, εάν ο Θεός, ο οποίος χρησιμοποίησε τους εχθρούς αυτούς για να υπηρετήσουν στη βουλή του, δεν έθετε φραγμούς και όρια στην ορμή τους· λιγότερο από όσο θα φανταζόταν κάποιος, ο οποίος θα έκρινε με βάση ανθρώπινες πιθανότητες.
(3)   «Και αν δεν περιόριζε ο Θεός, δηλαδή αν δεν σταματούσε σύντομα τον πόλεμο των Ρωμαίων, δεν θα σωζόταν καμία σάρκα, δηλαδή δεν θα απέμενε κανείς Ιουδαίος» (Θφ).
(4)   Επαναλαμβάνει τη φράση. Εβραϊκός πλεονασμός, που προσδίδει μεγαλύτερη έμφαση στην ιδέα (σ).
(5)   «Δηλαδή αυτούς από τους Εβραίους που πίστεψαν ή και επρόκειτο ύστερα να πιστεύουν» (Θφ). Στην Π.Δ. η λέξη σημαίνει εκείνους, τους οποίους ο Θεός έθεσε σε ιδιαίτερη σχέση με τον εαυτό του, τον λαό της διαθήκης γενικώς ή τον αληθινό Ισραήλ, ο οποίος ανταποκρίνεται στο σχέδιό του (Ψαλμ. ρδ 6,Ησ. μβ 1,μγ 20,ξε 9).
Εδώ σημαίνει όσους εκλέχτηκαν μέσω της υπακοής του ευαγγελίου ανάμεσα από τον κατά σάρκα Ισραήλ (σ), για να συγκαταριθμηθούν στον νέο Ισραήλ της χάριτος. Σε χρόνους κοινής συμφοράς και ολέθρου ο Θεός φανερώνει την εύνοιά του και την προστασία του στο εκλεκτό κατάλειμμα (υπόλειμμα), που παραμένει πιστό σε αυτόν. Είναι ο πολύτιμος στολισμός του, τον οποίο δεν θα θίξει κανείς· ο ιδιαίτερος θησαυρός του, τον οποίο θα εξασφαλίσει, την ώρα που ο βόρβορος του κόσμου θα εγκαταλειφθεί για λεία και αρπαγή στους λαφυραγωγούς.
(6)   Σε κάθε περίοδο ο Θεός έχει τους εκλεκτούς του, και σε κάθε εποχή για αυτούς κολοβώνει τις ημέρες των δεινών και της δοκιμασίας. Αντί λοιπόν να παραπονιόμαστε ότι τα δεινά μας είναι πολλά και διαρκούν πολύ, ας ευλογούμε το Θεό, διότι για τους εκλεκτούς του δεν άφησε να μας βρουν χειρότερα. Όταν επίσης ο καθένας αποβλέπει στην ενοχή και τις ελλείψεις του, μέσα σε τέτοιες συμφορές θα έχει λόγους και να ευγνωμονεί το Θεό, διότι δεν επιτρέπει η μάστιγα των δεινών να είναι διαρκής, αφού διαρκής είναι και η δυσπείθειά μας. Για τα ελέη και τους οικτιρμούς του Θεού υπάρχουμε ακόμη και δεν έχουμε καταφαγωθεί.

Μαρκ. 13,21 καὶ τότε(1) ἐάν τις ὑμῖν εἴπῃ, ἰδοὺ ὧδε ὁ Χριστός, ἰδοὺ ἐκεῖ, μὴ πιστεύετε.
Μαρκ. 13,21 Και τότε εάν κανείς σας πη• να, εδώ είναι ο Χριστός, η ιδού, εκεί είναι, μη το πιστεύσετε.
(1)   Προστίθεται στην στο στίχο 6 προειδοποίηση για την εμφάνιση ψευδομεσσιών κατά την περίοδο που θα προηγηθεί της καταστροφής. Πρόκειται λοιπόν για νέα εμφάνιση ψευδομεσσιών, που συνοδεύεται τη φορά αυτή με σημεία και τέρατα, για αυτό και ο κίνδυνος από αυτούς για αποπλάνηση παρουσιάζεται μεγάλος (γ).
Όσοι δέχτηκαν το Χριστό δεν παρασύρονται από τις παγίδες οποιουδήποτε αντιχρίστου. Αλλά όσοι τον αρνήθηκαν δίκαια εγκαταλείπονται, για να γίνουν λεία και θύματα ασυνείδητων απατεώνων και ψευδοχρίστων.

Μαρκ. 13,22 ἐγερθήσονται γὰρ ψευδόχριστοι καὶ ψευδοπροφῆται(1) καὶ δώσουσι σημεῖα(2) καὶ τέρατα πρὸς τὸ ἀποπλανᾶν(3), εἰ δυνατόν(4), καὶ τοὺς ἐκλεκτούς.
Μαρκ. 13,22 Διότι θα αναπηδήσουν ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήται και θα κάμουν εμπρός στους ανθρώπους σημεία και τέρατα, σημαδιακά και καταπληκτικά έργα, δια να παρασύρουν εις τας πλάνας των, αν είναι δυνατόν, και αυτούς ακόμη τους εκλεκτούς.
(1)   Όταν το ευαγγέλιο της βασιλείας άρχισε να διαδίδεται, ο σατανάς επιστράτευσε όλες του τις δυνάμεις για να το εξαλείψει, νοθεύσει και πλαστογραφήσει. Και ρίχνει στο μέσο ψευδόχριστους και ψευδοπροφήτες που μιμούνται αγύρτικα τις δυνάμεις και τα θαύματα του αληθινού Χριστού και προφήτου. Ο Θεός όμως επέτρεψε και επιτρέπει αυτό για να δοκιμάσει την ειλικρίνεια των μεν, να αποκαλύψει την υποκρισία των δε, και να προκαλέσει σύγχυση σε εκείνους, οι οποίοι απέρριψαν το Χριστό όταν τους προσφέρθηκε.
(2)   Το σημάδι είναι κάτι που δίνεται για απόδειξη κάποιας αξίωσης που προβάλλεται από αυτόν που δίνει το σημάδι.
(3)   Μπορεί να σημαίνει και το αποτέλεσμα και τον σκοπό, αλλά το ακόλουθο «ει δυνατόν» συνηγορεί μάλλον, ότι πρόκειται για τον σκοπό (γ). Ο Ιώσηπος αναφέρει πόσοι ψευδοπροφήτες φάνηκαν, οι οποίοι έπεισαν τα πλήθη να τους ακολουθήσουν στην έρημο, για να δουν εκεί αυτούς να κάνουν σημεία και τέρατα (σ).
(4)   Αλλά δεν θα είναι δυνατόν να τους αποπλανήσουν. Διότι γνωρίζει ο Κύρος τους δικούς του (Β΄Τιμ. β 19), οι οποίοι θα διατηρήσουν την προς αυτόν πίστη, την ώρα που η πίστη κάποιων άλλων θα χάνεται.

Μαρκ. 13,23 ὑμεῖς δὲ βλέπετε(1)· ἰδοὺ προείρηκα ὑμῖν ἅπαντα(2).
Μαρκ. 13,23 Σεις όμως προσέχετε• ιδού, σας τα προείπα όλα.
(1)   Ο σκοπός των ψευδοπροφητών και ψευδομεσσιών θα είναι να αποπλανήσουν από τον ευθύ δρόμο και αυτούς ακόμη τους εκλεκτούς. Αλλά εσείς που είστε εκλεκτοί προσέχετε. Δεν συγκαταριθμείστε στον απροετοίμαστο όχλο, αλλά έχετε προετοιμαστεί και παιδαγωγηθεί από τον διδάσκαλό σας (γ). Βλέπετε, προσέχετε. Γνώριζε ο Χριστός ότι οι μαθητές του ήταν από τους εκλεκτούς, και όμως λέει σε αυτούς: Βλέπετε. Τον εκλεκτό τον κάνει εκλεκτό η προσοχή και εγρήγορση στις διάφορες περιστάσεις και στους διάφορους κινδύνους. Ο Θεός φυλάσσει τους εκλεκτούς, αλλά εκείνοι είναι εκλεκτοί, οι οποίοι προφυλάσσουν και αυτοί τους εαυτούς τους.
(2)   «Κανείς ας μην προφασίζεται άγνοια, αλλά να ασφαλίζεται από την απάτη αυτών» (β). Σας τα είπα από πριν, ώστε και από πριν να οπλιστείτε. Σας είπα όλα όσα υπήρχε ανάγκη να σας προλεχθούν. Και συνεπώς μη δίνετε προσοχή στους ψευδοπροφήτες, οι οποίοι θα παρουσιάζονται με την αξίωση, ότι είναι σε θέση αυτοί να σας προείπουν περισσότερα από εμένα.

Μαρκ. 13,24 Ἀλλ᾿ ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις(1), μετὰ τὴν θλῖψιν ἐκείνην ὁ ἥλιος σκοτισθήσεται(2), καὶ ἡ σελήνη οὐ δώσει τὸ φέγγος αὐτῆς(3),
Μαρκ. 13,24 Αλλά κατά τας ημέρας εκείνας, ύστερα από την θλίψιν εκείνην, ο ήλιος θα σκοτισθή και η σελήνη δεν θα δώση το φως της.
(1)   «Αφού ολοκλήρωσε τα σχετικά με τα Ιεροσόλυμα, μεταβαίνει λοιπόν στη δική του παρουσία και λέει σε αυτούς τα σημάδια που δεν είναι χρήσιμα σε εκείνους μόνο, αλλά και σε εμάς και τους μετά από εμάς» (β). Μετά τη θλίψη εκείνη θα έλθουν εκείνες οι ημέρες. Συνεπώς το «εκείνην» αναφέρεται σε διαφορετικό γεγονός από εκείνο, στο οποίο αναφέρονται το «εκείναις». Το «εκείνην» αναφέρεται στα γεγονότα, για τα οποία προηγουμένως μίλησε· ενώ το «εκείναις» αναφέρεται στα γεγονότα του εσχάτου καιρού, τα τελευταία από όλα, όπως και στο στίχο 32. Διότι το ερώτημα των μαθητών, στο οποίο ο Κύριος απαντά, συνυπονοεί και το τέλος του κόσμου (b).
Οι μαθητές στην ερώτησή τους που έθεσαν στην αρχή του κεφαλαίου μπέρδεψαν την καταστροφή της Ιερουσαλήμ και το τέλος του κόσμου, παρασυρόμενοι από την πλάνη, κατά την οποία ο ναός θα παρέμενε χωρίς να καταστραφεί για όσο θα υπήρχε κόσμος. Ο Χριστός διορθώνει την πλάνη αυτή και δείχνει ότι το σε εκείνες τις ημέρες τέλος του κόσμου θα συμβεί μετά τη θλίψη εκείνη και δεν θα συμπέσει με αυτήν. Είναι συνηθισμένο στην προφητική γλώσσα να παρουσιάζονται γεγονότα μεγάλα και βέβαια ως κοντινά και στην πόρτα, όχι μόνο για να τονιστεί το μεγαλείο και η βεβαιότητά τους, αλλά και διότι χίλια έτη στα μάτια του Κυρίου είναι σαν την ημέρα τη χθεσινή.
Ο γ. φρονεί, ότι η από τον στίχο αυτόν προφητεία αναφέρεται στην μετά την πτώση της Ιερουσαλήμ έλευση του υιού του ανθρώπου και την παρέμβασή του στην ιστορία των εθνών· στην εγκαθίδρυση της βασιλείας του Θεού μέσω της Εκκλησίας και την από τον ουράνιο θρόνο άσκηση της δύναμης του Μεσσία για περισυλλογή των εκλεκτών, οι οποίοι στις εκάστοτε γενεές θα περιλαμβάνονται. Με άλλα λόγια πρόκειται για γεγονότα, τα οποία θα συντελεστούν κατά την περίοδο, η οποία άρχισε με την αναχώρηση του Ιησού από τον κόσμο και με την ανάληψη στους ουρανούς, όπου ανέλαβε τις εξουσίες και δυνάμεις του αρχιερατικού και βασιλικού του αξιώματος και από όπου παρεμβαίνει κατ’ επανάληψιν στις κρίσεις της ιστορίας του κόσμου, από τις οποίες κρίσεις η καταστροφή της Ιερουσαλήμ είναι η πρώτη.
Τα σχετικά με τον σκοτισμό του ήλιου και την σάλευση των δυνάμεων του ουρανού δέχεται (ο γ.) ως εκφράσεις δανεισμένες από την αποκαλυπτική γλώσσα και αλληγορία, που χρησιμοποιείται συνήθως στα προφητικά βιβλία της Π.Δ. για δήλωση απλώς μεγάλων μεταβολών και κρίσεων στην ιστορία των εθνών ή στο θείο σχέδιο της σωτηρίας, που δεν έχουν σχέση με την καταστροφή του σύμπαντος και την συντέλεια του κόσμου. Δες Ησ. ιγ 10,Ιεζεκ. λβ 7,8, Αμώς η 9,Ιωήλ β 30,31,γ 15. Αλληγορικά επίσης και όχι κατά γράμμα σύμφωνα με αυτόν, πρέπει να εννοηθούν και τα περί ελεύσεως του Υιού του ανθρώπου σε σύννεφα, όπως νοούνται αντίστοιχες εικόνες και φράσεις και στα χωρία Ψαλμ. 96 1-5,Ησ. ιθ 1, Ψαλμ. ιζ 5-16, Δαν. ζ 13. Τα δε σχετικά με την συγκέντρωση των εκλεκτών από τους αγγέλους, τά αναφέρει στα μέσα και τις μεθόδους με τα οποία ο Μεσσίας στους ουρανούς, χρησιμοποιώντας ως λειτουργικά πνεύματα και τους αγγέλους, οδηγεί τους ανθρώπους στην πίστη και την υπακοή του ευαγγελίου.
Εναντίον των εκδοχών αυτών, που έχουν και κάποιες αξιόλογες πλευρές, θα μπορούσε να αντιταχτεί, ότι για την ανύψωση του Χριστού στο θρόνο του και την εγκαθίδρυση της αιώνιας βασιλείας του και την έναρξη της περισυλλογής των εκλεκτών, για τα οποία μιλά ο γ. δεν χρειάστηκε να αναμείνει ο Χριστός την πτώση της Ιερουσαλήμ. Όταν έπεσε η Ιερουσαλήμ η εκκλησία είχε εγκαθιδρυθεί προ πολλού και το ευαγγέλιο είχε κηρυχτεί σε όλο τον κόσμο.
(2)   Κυριολεκτικά αυτά αναφέρονται στις μεγάλες αναστατώσεις και μεταβολές στο σύμπαν που θα συμβούν πριν την δευτέρα παρουσία, από τις οποίες «προσδοκούμε σύμφωνα με το ευαγγέλιό του» να προέλθουν οι καινούργιοι ουρανοί και η καινούργια γη. Προμηνύματα όμως και προτυπώσεις της μεγάλης εκείνης καταστροφής είναι οι κατά τις διάφορες κρίσεις της ιστορίας σημειούμενες μερικότερες ή γενικότερες καταστροφές, που συνοδεύουν την αόρατη επέμβαση της θείας δικαιοσύνης για τιμωρία του κακού και παιδαγωγία της ανθρωπότητας, μία από τις οποίες καταστροφές και μερικές κρίσεις, εξέχουσα και αρκετά διδακτική και παραδειγματική υπήρξε και η καταστροφή του εθνικού και θρησκευτικού κέντρου του Ισραήλ.
(3)   Η σελήνη έχει το φως της από τον ήλιο, εφόσον αυτός θα σκοτιστεί, και η σελήνη θα παύσει να δίνει το φέγγος της.

Μαρκ. 13,25  καὶ οἱ ἀστέρες ἔσονται ἐκ τοῦ οὐρανοῦ πίπτοντες(1), καὶ αἱ δυνάμεις αἱ ἐν τοῖς οὐρανοῖς(2) σαλευθήσονται(3).
Μαρκ. 13,25  Και τα αστέρια θα ξεφεύγουν από τας τροχιάς των και θα πίπτουν από τον ουρανό και αι δυνάμεις που συγκρατούν την αρμονίαν των ουρανών θα σαλευθούν.
(1)   Και οι αστέρες θα χάσουν το φως τους και θα εξαφανιστούν σαν να έπεσαν από τη θέση τους στο στερέωμα, και θα κλονιστεί και θα καταστραφεί ριζικά η ήδη κανονική τροχιά και κίνησή τους.
(2)   Ή, «θα σαλευτούν οι αγγελικές δυνάμεις, δηλαδή θα εκπλαγούν βλέποντας να γίνεται τόσο μεγάλη μεταβολή και τους συνδούλους τους να κρίνονται» (Θφ), «και την οικουμένη όλη να στέκεται σε φοβερό κριτήριο» (β).
Ή, δυνάμεις στους ουρανούς είναι τα ίδια τα ουράνια σώματα γενικώς επειδή βρίσκονται κάτω από τον έλεγχο αγγελικών δυνάμεων (σ).
(3)   Ή «θα εκπλαγούν» (Θφ), ή θα μετακινηθούν, θα απαλλαχτούν από τη θέση τους οι αγγελικές δυνάμεις, που παραμένουν στα ουράνια σώματα (δ).

Μαρκ. 13,26 καὶ τότε ὄψονται τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου(1) ἐρχόμενον ἐν νεφέλαις(2) μετὰ δυνάμεως πολλῆς καὶ δόξης(3).
Μαρκ. 13,26 Και τότε θα ιδούν τον υιόν του ανθρώπου να έρχεται μέσα εις ολόφωτα νέφη με δύναμιν και δόξαν πολλήν.
(1)   «Και τότε θα δουν τον Κύριο, ως υιό ανθρώπου, δηλαδή με σώμα» (Θφ), «με σώμα να έρχεται, όπως ακριβώς και αναλήφθηκε» (β). «Διότι αυτό που βλέπεται, είναι οπωσδήποτε σώμα. Αλλά παρόλο που έρχεται ενσώματος ως άνθρωπος, αλλά όμως με δύναμη και δόξα πολλή» (Θφ).
(2)   Η κρίση κατά την μεγάλη εκείνη ημέρα θα ανατεθεί στον υιό του ανθρώπου τόσο για τερματισμό και τελείωση, όσο και για ανταμοιβή του έργου του ως Μεσσία και Λυτρωτή που ανέλαβε για χάρη μας. Θα έλθει λοιπόν τότε σε σύννεφα. Σύννεφο πήρε αυτόν, όταν αναλαμβανόταν στον ουρανό και «έτσι θα έλθει με τον ίδιο τρόπο που τον είδαν οι απόστολοι να πορεύεται στον ουρανό» (Πράξ. α 11). «Να έρχεται μαζί με τα σύννεφα» (Αποκ. α 7), «αυτός που επιβαίνει πάνω στα νέφη» (Ψαλμ. ργ 3) και «κάθεται σε σύννεφο λευκό» (Αποκ. ιδ 14). Όταν ο κόσμος καταστράφηκε με νερό, η κρίση ήλθε με τα σύννεφα του ουρανού, διότι άνοιξαν οι πύλες του ουρανού και η γη κατακλύστηκε. Έτσι θα συμβεί και όταν ο κόσμος καταστραφεί με φωτιά. Ο Χριστός προπορευόταν του Ισραήλ με σύννεφο, το οποίο ήταν φωτεινό ταυτόχρονα και σκοτεινό. Τέτοιο θα είναι και το σύννεφο με το οποίο θα έλθει ο Χριστός κατά την μεγάλη ημέρα. Θα διαχύνει φως και χαρά, αλλά και σκοτάδι και τρόμο.
(3)   Θα έλθει με δύναμη και δόξα αντάξια τόσο του μεγαλείου του προσώπου του, όσο και των σκοπών της έλευσής του. Ότι η Παρουσία και η δεύτερη έλευση παρουσιάζεται στην Κ.Δ. ως αντικειμενικό και πραγματικό γεγονός, που θα συμβεί στο μέλλον, φαίνεται σαφώς και ξεχωριστά από διάφορα χωρία της. Δες Ματθ. κδ 3,37,39, Α Θεσ. γ 13,δ 15,ε 23,Β΄Θεσ. β 1,Ιακ. ε 7 και λοιπά (σ).

Μαρκ. 13,27  καὶ τότε ἀποστελεῖ τοὺς ἀγγέλους αὐτοῦ(1) καὶ ἐπισυνάξει τοὺς ἐκλεκτοὺς(2) αὐτοῦ(3) ἐκ τῶν τεσσάρων ἀνέμων, ἀπ᾿ ἄκρου τῆς γῆς ἕως ἄκρου(4) τοῦ οὐρανοῦ.
Μαρκ. 13,27 Και τότε θα στείλη τους αγγέλους του και θα περιμαζεύση τους εκλεκτούς του από τα τέσσαρα σημεία του ορίζοντος, από το ένα άκρον της γης έως το άλλο άκρον του ουρανού.
(1)   «Βλέπεις ότι και ο Υιός στέλνει τους αγγέλους, όπως ακριβώς και ο Πατέρας; Πού είναι λοιπόν αυτοί που λένε ότι δεν είναι ίσος με τον Θεό και Πατέρα;» (Θφ).
«Διότι λέγοντας ότι θα στείλει τους αγγέλους του ο υιός του ανθρώπου, έδειξε ότι είναι Θεός ο υιός του ανθρώπου. Διότι είναι του Θεού οι άγγελοι και το να τους στέλνει είναι γνώρισμα του Θεού» (β).
(2)   «Θα έλθουν οι άγγελοι μαζεύοντας τους εκλεκτούς, έτσι ώστε αφού αρπαχτούν με τα σύννεφα, να συναντήσουν τον Κύριο» (Θφ).
(3)   Οι εκλεκτοί ήδη παρουσιάζονται ως εκλεκτοί δικοί του, εκλεκτοί του υιού του ανθρώπου. Η ημέρα της επανόδου θα είναι και ημέρα συγκέντρωσης όλων των δικών του και ημέρα φανερώσεως της βασιλείας του. Δες Β΄Θεσ. β 1(σ).
(4)   Με πιο ποιητικό τρόπο εικονίζονται οι εσχατιές της γης ως άκρο γης και συγχρόνως ως άκρο ουρανού, διότι φαίνεται, ότι εφάπτεται σε αυτές η γη με τον ουρανό. Επομένως το απ’ άκρου γης πρέπει να εξηγηθεί: από κάποιο οποιοδήποτε άκρο της γης μέχρι άλλο αντίθετο άκρο του ουρανού, δηλαδή θα μαζέψει όλους ανεξαιρέτως (δ).
Οι εκλεκτοί του Θεού είναι διασκορπισμένοι (Ιω. ια 52). Υπάρχουν πολλοί ή λίγοι σε όλα τα μέρη, σε όλα τα έθνη ως τμήματα σωτήριας ζύμης σε όλο το φύραμα του κόσμου. Αλλά όταν η ημέρα εκείνη της συγκέντρωσης έλθει, δεν θα λείψει ούτε ένας από αυτούς. Η απόσταση του τόπου δεν θα αφήσει κανέναν έξω από τον ουρανό, αφού και τώρα η αγάπη εξουδετερώνει τις αποστάσεις του τόπου και του χρόνου που τους χωρίζουν. Θα μαζευτούν από όλα τα μέρη τα πιο απομακρυσμένα από τον τόπο, όπου το βήμα του Χριστού θα στηθεί. Τόσο εύκολα, τόσο γρήγορα, τόσο άνετα η μεταφορά τους και το μάζεμά τους θα γίνει, ώστε κανείς από αυτούς δεν θα είναι δύσκολο να μεταφερθεί.
 
Μαρκ. 13,28  Ἀπὸ δὲ τῆς συκῆς μάθετε τὴν παραβολήν(1). ὅταν αὐτῆς ὁ κλάδος ἤδη γένηται ἁπαλὸς(2) καὶ ἐκφύῃ τὰ φύλλα, γινώσκετε ὅτι ἐγγὺς τὸ θέρος ἐστίν·
Μαρκ. 13,28 Από δε την συκιά μάθετε την παρωμοίωσιν, που θα σας πω. Οταν το κλωνάρι της γίνη απαλό και βγουν τα φύλλα, γνωρίζετε ότι πλησιάζει το θέρος.
(1)   Η παραβολή εδώ είναι μία από τις μερικές παραβολές κατώτερης τάξης, οι οποίες προβάλλονται ως διευκρίνιση ή ως αναλογίες (σ)·= την διευκρίνιση ή αναλογία, η οποία πρέπει να βγει ως συμπέρασμα από το δένδρο της συκιάς (γ).
(2)   Όταν ο χυμός που χύνεται μέσα στο κλαδί κάνει αυτό μαλακό. Η απαλότητα και μαλακότητα αυτή είναι εμφανέστερη στο νέο τμήμα κάθε κλαδιού που παράγεται την άνοιξη από την εισροή του χυμού, από το οποίο και φυτρώνουν τα νέα φύλλα. Δες Ματθ. κδ 32-35, με τους οποίους ταυτίζονται πλήρως οι στίχοι 28-31.

Μαρκ. 13,29 οὕτω καὶ ὑμεῖς(1), ὅταν ἴδητε ταῦτα γινόμενα, γινώσκετε ὅτι ἐγγύς ἐστιν ἐπὶ θύραις(2).
Μαρκ. 13,29 Ετσι και σεις, όταν θα ιδήτε όλα αυτά να πραγματοποιούνται, εννοήσατε ότι είναι κοντά, ότι έφθασε πλέον εις την θύραν και θα πραγματοποιηθή η κρίσις του Θεού.
(1)   Με έμφαση που διακρίνει τον περιορισμένο κύκλο των μαθητών, που υπονοείται από το ὑμεῖς(=εσείς), από τους υπόλοιπους.
(2)   Συνηθισμένη εικονική έκφραση που σημαίνει την άμεση εγγύτητα.

Μαρκ. 13,30 ἀμὴν λέγω ὑμῖν ὅτι οὐ μὴ παρέλθῃ ἡ γενεὰ(1) αὕτη μέχρις οὗ πάντα ταῦτα(2) γένηται(3).
Μαρκ. 13,30 Σας βεβαιώνω, ότι δεν θα περάση η γενεά αυτή, μέχρις ότου έλθουν όλα όσα σας προείπα.
(1)   Η λέξη χρησιμοποιείται από τον Ιησού πάντοτε για δήλωση ανθρώπων συγχρόνων· για το σύνολο των τότε ζωντανών ανθρώπων.
(2)   «Τα σχετικά με τα Ιεροσόλυμα, με τους πολέμους, τα όσα ειπώθηκαν προηγουμένως, τα οποία είπε ότι θα συμβούν μέχρι την παρουσία του» (β)· για τα οποία στο στίχο 4 από τους μαθητές με την ερώτησή τους ζητήθηκε απάντηση. Όχι όλα όσα περιέλαβε ο Κύριος στην απάντησή του αυτή, αλλά όλα όσα είπε για την καταστροφή του ναού και της Ιερουσαλήμ (σ).
(3)   Αυτά ειπώθηκαν γύρω στο 30 μ.Χ. και πραγματοποιήθηκαν το 70 μ.Χ.

Μαρκ. 13,31 ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ παρελεύσονται(1), οἱ δὲ ἐμοὶ λόγοι(2) οὐ μὴ παρελεύσονται(3).
Μαρκ. 13,31 Ο ουρανός και η γη θα περάσουν, οι λόγοι μου όμως δεν θα περάσουν.
(1)   «Πιο πριν δηλαδή τα ακίνητα αυτά στοιχεία, ο ουρανός και η γη θα εκλείψουν, παρά τα δικά μου λόγια θα ξεπέσουν σε κάτι. Διότι όλα όσα είπα θα γίνουν» (Θφ).
«Από εδώ δείχνει έμμεσα ότι είναι ταυτόχρονα και ο δημιουργός του παντός. Επειδή δηλαδή μίλησε για τη συντέλεια… για αυτό έφερε στη μέση τον ουρανό και τη γη, δείχνοντας με πολλή εξουσία για τον εαυτό του ότι είναι ο δεσπότης του παντός» (β).
(2)   Εδώ εννοούνται τα λόγια που ειπώθηκαν για την καταστροφή του Ναού και της Ιερουσαλήμ και το τέλος του κόσμου, και ιδιαίτερα η στον προηγούμενο στίχο διαβεβαίωση, σύμφωνα με την οποία δεν θα περάσει η γενιά αυτή μέχρις ότου γίνουν όλα.
(3)   Μπορούμε να οικοδομούμε με μεγαλύτερη πεποίθηση πάνω στο λόγο του Θεού παρά στους στύλους του ουρανού ή στα ισχυρά θεμέλια της γης. Διότι όταν αυτά θα σείονται και θα καταρρέουν, ο λόγος του Χριστού θα παραμένει ισχυρός και απαρασάλευτος. Η εκπλήρωση των προφητειών αυτών είναι δυνατόν να φανεί ότι αργεί, και να παρεμβάλλονται επίσης και γεγονότα που εκ πρώτης όψεως δεν συμφωνούν με αυτήν. Κανείς όμως για αυτό ας μη σκεφτεί, ότι ο λόγος του Χριστού εξέπεσε και διαψεύστηκε.
Παρόλο που δεν εκπληρώθηκε είτε κατά τον χρόνο είτε κατά τον τρόπο, τον οποίο εμείς καθορίζουμε, όμως κατά τον από τον Θεό ορισμένο χρόνο, ο οποίος είναι ο καλύτερος καιρός, και κατά τον από τον Θεό εκλεγμένο τρόπο, ο οποίος είναι και ο άριστος, οπωσδήποτε θα εκπληρωθούν και θα πραγματοποιηθούν. «Στον αιώνα, Κύριε, ο λόγος σου διαμένει, σε γενεά και γενεά η αλήθειά σου» (Ψαλμ. ριη 89).

Μαρκ. 13,32 Περὶ δὲ τῆς ἡμέρας ἐκείνης ἢ τῆς ὥρας οὐδεὶς οἶδεν(1), οὐδὲ οἱ ἄγγελοι(2) ἐν οὐρανῷ, οὐδὲ ὁ υἱός(3), εἰ μὴ ὁ πατήρ.
Μαρκ. 13,32 Ως προς δε την ημέραν εκείνην η την ώραν, κανείς δεν γνωρίζει ακριβώς ούτε οι άγγελοι που είναι στον ουρανόν ούτε ο Υιός, ειμή μόνον ο Πατήρ.
(1)   Τον ακριβή χρόνο, κατά τον οποίο θα συμβεί η συντέλεια του κόσμου, κανείς δεν τον γνωρίζει. Φυλάχτηκε αυτός κρυμμένος από τον Πατέρα, διότι αυτό είναι ένα από εκείνα, τα οποία ο Πατέρας «έβαλε στη δική του εξουσία» (Πραξ. α 7).
(2)   Η γνώση των αγγέλων αν και ευρεία, δεν είναι απεριόριστη (Εφεσ. γ 10,Α΄Πέτρ. α 12)(σ). «Με το να πει μεν ότι ούτε οι άγγελοι, τους έκλεισε το στόμα, ώστε να μη ζητούν να μάθουν, αυτό το οποίο εκείνοι δεν ξέρουν· με το να πει από την άλλη ούτε ο Υιός, εμποδίζει όχι μόνο να μάθουν αλλά και να ζητήσουν» (β).
(3)   Πολλές προτάθηκαν ερμηνείες: Η πιο σοβαρή: Λέχθηκε αυτό όχι απόλυτα, αλλά αναφορικά με την ανθρώπινη φύση του Χριστού, τόσο μάλλον όσο και στο χωρίο αυτό, βάζει τον εαυτό του ως άνθρωπο πάνω από τους αγγέλους (b).
Με άλλα λόγια «Ως μεν Λόγος γνωρίζει, ως άνθρωπος όμως αγνοεί· διότι του ανθρώπου είναι χαρακτηριστικό το να αγνοεί… Δεν είπε «Ούτε ο Υιός του Θεού γνωρίζει», για να μην φαίνεται η θεότητα ότι αγνοεί, αλλά απλώς είπε «Ούτε ο Υιός», ώστε η άγνοια να είναι στον Υιό που γεννήθηκε από ανθρώπους. Για αυτό και μιλώντας για τους αγγέλους, δεν είπε συνεχίζοντας, ότι ούτε το Άγιο Πνεύμα γνωρίζει, αλλά σιώπησε, δείχνοντας και τα δύο αυτά, ότι δηλαδή εάν το Πνεύμα γνωρίζει, πολύ περισσότερο ο Λόγος, εφ’ όσον είναι Λόγος, γνωρίζει, από τον οποίο (Λόγο) λαμβάνει και το Πνεύμα, και ότι με το να μη μιλήσει για το Άγιο Πνεύμα, φανέρωσε ότι όσον αφορά την ανθρώπινη φύση του έλεγε, ούτε ο Υιός» (Α).
Ως Λόγος όμως γνωρίζει. «Διότι πώς θα αγνοούσε την ημέρα, αν όλα έγιναν από αυτόν και χωρίς αυτόν δεν έγινε τίποτα (Ιω. α 3); Διότι αυτός που δημιούργησε τους αιώνες είναι προφανές ότι δημιούργησε και τους χρόνους· αν όμως τους χρόνους, και την ημέρα. Πώς λοιπόν αγνοεί αυτήν που δημιούργησε;» (β).
«Διότι καθ’ όσον μεν θεωρείται άνθρωπος όπως εμείς, δεν θα μπορούσε να ξέρει αυτά που είναι στον Πατέρα· καθ’ όσον όμως είναι από τη φύση του Θεός και προέρχεται από αυτόν, γνωρίζει οπωσδήποτε και την έσχατη ημέρα, έστω και αν λέει ότι δεν γνωρίζει λόγω της ανθρώπινης φύσης του» (Κ).
«Δεν είναι άρα του Θεού Λόγου η άγνοια, αλλά της μορφής του δούλου, η οποία εκείνο τον καιρό τόσα ήξερε, όσα του αποκάλυψε η θεότητα που κατοικούσε μέσα του» (Κ).
Αξιοσημείωτη και η εκδοχή σε σχέση με τη θεία φύση του Κυρίου που εκφράστηκε ως ακολούθως. «Ούτε ο Υιός θα γνώριζε εάν δεν είχε γνωρίσει ο Πατέρας· δηλαδή η αιτία του ότι ο Υιός γνωρίζει προέρχεται από τον Πατέρα…Η έννοια λοιπόν του χωρίου του Μάρκου είναι η εξής· Για την ημέρα εκείνη ή ώρα κανείς δεν γνωρίζει, ούτε οι άγγελοι του Θεού, αλλά ούτε και ο Υιός θα γνώριζε, εάν δεν γνώριζε ο Πατέρας· διότι από τον Πατέρα είχε δοθεί σε αυτόν η γνώση ήδη εξ’ αρχής». «Ούτε ο υιός γνωρίζει, αν δεν γνωρίζει ο πατέρας. Επειδή όμως γνωρίζει ο Πατέρας, γνωρίζει άρα και ο υιός. Διότι εγώ, λέει, και ο Πατέρας είμαστε ένα» (Ζμ).
«Επειδή γνωρίζει ο Πατέρας, και ο Υιός εννοείται ότι γνωρίζει, η σοφία του Πατέρα, η οποία έχει όλα τα του Πατέρα εκτός από το να είναι αυτό το ίδιο, δηλαδή Πατέρας» (β).
Αρκετά έξυπνη και η επόμενη: «Θέλοντας ο Κύριος να εμποδίσει τους μαθητές από το να ρωτάνε για την ημέρα εκείνη και την ώρα, λέει, ότι ούτε οι άγγελοι, ούτε ο υιός γνωρίζει. Διότι αν έλεγε ότι Γνωρίζω μεν, αλλά δεν θέλω να σας αποκαλύψω, θα τους λυπούσε. Τώρα όμως ενεργεί σοφότερα και εμποδίζει αυτούς τελείως από το να ζητούν να μάθουν και να τον ενοχλούν, με το να πει ότι Ούτε οι άγγελοι, ούτε εγώ γνωρίζω. Από ένα παράδειγμα λοιπόν θα κατανοήσεις το λεγόμενο. Πολλές φορές μικρά παιδιά βλέπουν τους πατέρες τους να κρατούν κάτι στα χέρια, και ζητούν αυτό. Οι πατέρες όμως δεν θέλουν να το δώσουν. Επειδή όμως τα παιδιά κλαίνε μιας και δεν παίρνουν, στο τέλος λοιπόν οι πατέρες κρύβουν εκείνο που κρατούν, και δείχνοντας τα χέρια άδεια στα παιδιά, τα σταματούν από το κλάμα. Έτσι και ο Κύριος, συμπεριφερόμενος σαν σε παιδιά στους Αποστόλους, απέκρυψε την ημέρα. Διότι αν έλεγε ότι γνωρίζω μεν, αλλά δεν λέω, θα λυπούνταν, επειδή δεν θα μάθαιναν από αυτόν» (Θφ).
Η ερμηνεία αυτή συγκρούεται κάπως με την απόλυτη ειλικρίνεια και φιλαλήθεια του Κυρίου. Υπέρ της πρώτης ερμηνείας συνηγορεί και το ότι ιδιαίτερα στο ευαγγέλιο αυτό παρουσιάζεται η όλη θρησκευτική και ηθική ζωή του Ιησού κάτω από τους ανθρώπινους όρους εξάρτησης από τον Θεό ως Πατέρα του. Ο περιορισμός λοιπόν στη γνώση ήταν μόνο ένα μέρος του μεγαλύτερου περιορισμού και της κένωσης, τα οποία υπονοεί η ενανθρώπηση του Λόγου. Εξαιτίας αυτού λοιπόν υποτάχτηκε ο Κύριος και στους συνηθισμένους νόμους της αύξησης -της φυσικής, διανοητικής και ηθικής- για την οποία μιλά η Κ.Δ. (Λουκ β 40,52,Εβρ. ε 8).
Σε αυτού του είδους λοιπόν την άγνοια, που αποδίδεται στον Κύριο, δεν υπάρχει τίποτα το ασυμβίβαστο με την απόλυτη αναμαρτησία του. Υπάρχει πλήθος πραγμάτων αδιάφορων ηθικά, η γνώση ή η άγνοια των οποίων ούτε καλύτερους ούτε χειρότερους μας κάνει από ηθική άποψη. Το να υποκείμεθα λοιπόν σε μια τέτοια άγνοια, είναι όρος φύσης πλήρως ανθρώπινης (σ).

Μαρκ. 13,33 Βλέπετε(1), ἀγρυπνεῖτε(2) καὶ προσεύχεσθε· οὐκ οἴδατε(3) γὰρ πότε ὁ καιρός ἐστιν(4).
Μαρκ. 13,33 Προσέχετε, αγρυπνείτε και προσεύχεσθε• διότι δεν γνωρίζετε πότε είναι καιρός της παρουσίας του Κυρίου.
(1)   Οι μαθητές αγνοούν την ημέρα και την ώρα. Η άγνοια όμως αυτή έχει πνευματική χρησιμότητα. Θα έπρεπε να είναι κεντρί για άγρυπνη προσοχή και για φιλόπονη άσκηση και καλλιέργεια της διάνοιας, για να γίνει αυτή έτοιμη για υποδοχή του Κυρίου, οποτεδήποτε έλθει (σ).
«Με τρόπο που μας συμφέρει πολύ απέκρυψε ο Θεός την συντέλεια της ζωής είτε την καθολική είτε του καθενός μας, έτσι ώστε, μιας και είναι άδηλο το τέλος, να αγωνιζόμαστε πάντοτε, προσδοκώντας αυτό και φοβούμενοι μήπως έλθει ενώ είμαστε ανέτοιμοι» (Θφ).
(2)   «Εγρήγορση και αγρύπνια να εννοήσεις όχι μόνο την εγκράτεια του ύπνου, αλλά και την κάθε είδους προσοχή και επαγρύπνηση» (Ζμ). Η λέξη αγρυπνώ χρησιμοποιείται αναφορικά τόσο με την εργασία όσο και με την προσευχή. Δες Εβρ. ιγ 17,Εφες. στ 18 (σ)
(3)   «Δεν είπε δεν γνωρίζω, αλλά δεν γνωρίζετε» (β).
(4)   Αγνοούμε την ώρα του θανάτου μας. Μπορούμε να γνωρίζουμε, ότι λίγος ακόμη χρόνος ζωής μάς απομένει, ότι ο καιρός της αναλύσεώς μας έφτασε (Β΄Τιμ. δ 6). Δεν μπορούμε όμως να γνωρίζουμε, πόσο λίγο χρόνο θα ζήσουμε ακόμη, διότι μπορεί να είναι και λιγότερος από όσο φανταζόμαστε. Πολύ δε περισσότερο αγνοούμε τον χρόνο τον ορισμένο για την καθολική κρίση. Και για τα δύο κρατούμαστε σε αβεβαιότητα, ώστε κάθε ημέρα να περιμένουμε αυτόν.

Μαρκ. 13,34 ὡς ἄνθρωπος(1) ἀπόδημος(2), ἀφεὶς τὴν οἰκίαν αὐτοῦ, καὶ δοὺς τοῖς δούλοις(3) αὐτοῦ τὴν ἐξουσίαν, καὶ ἑκάστῳ τὸ ἔργον αὐτοῦ, καὶ τῷ θυρωρῷ(4) ἐνετείλατο ἵνα γρηγορῇ.
Μαρκ. 13,34 Και δια να ενοήσετε καλύτερον, θα συμβή κάτι ανάλογον με ένα ξενητεμένον άνθρωπον, ο οποίος αφήκε το σπίτι του, εξουσιοδότησε τους δούλους του να το χρησιμοποιούν και στον θυρωρόν έδωσε την εντολήν να είναι άγρυπνος και να περιμένη.
(1)   «Η πρόταση είναι ελλειπτική. Διότι λείπει το «θα είναι». Λέει λοιπόν ότι θα είναι σαν άνθρωπος που ξενιτεύεται» (Ζ).
(2)   =έκδημος, δηλαδή το αντίθετο του ένδημος· αυτός που είναι μακριά από το σπίτι του (δ). Έχουμε εδώ παραβολή μερική, όπως και αυτή στο στίχο 28 από το δέντρο της συκιάς, και με αυτήν παρουσιάζεται πιο ζωηρά η ανάγκη της εγρήγορσης και προσοχής (σ).
«Αυτό εδώ το παράδειγμα αναφέρεται στο Χριστό και τους Χριστιανούς… όπου άνθρωπο μεν υποδηλώνει τον εαυτό του, όπως ειπώθηκε σε πολλές παραβολές, και αποδημία εννοεί την ανάληψη στους ουρανούς· σπίτι του τον παρόντα κόσμο και δούλους του τους Χριστιανούς και το έργο του καθενός είναι η φύλαξη των εντολών του και η εργασία των αρετών» (Ζ).
Στον οικοδεσπότη πρέπει να δούμε τον ίδιο τον Ιησού, που εγκαταλείπει την επίγεια σκηνή της δράσης του και επανέρχεται αργότερα στη γη μετά από ακαθόριστο διάστημα χρόνου (σ).
(3)   Όχι σε έναν αλλά σε όλους τους δούλους μαζί, όπως φαίνεται και από την αντίθεση που υπάρχει στην ακόλουθη λέξη ἑκάστῳ (=στον καθένα)(b).
(4)   Ως προς την ειδική έμφαση στο έργο του θυρωρού ως φύλακα του όλου σπιτιού, αυτή δεν μπορεί να σημαίνει κάτι άλλο παρά τις διάφορες διακονίες και έργα, που έχουν εμπιστευτεί στους δούλους ή μαθητές του καθενός, κάποιοι από τους οποίους πήραν την εντολή και το έργο του φύλακα και φρουρού (σ).

Μαρκ. 13,35 γρηγορεῖτε οὖν(1)· οὐκ οἴδατε γὰρ πότε ὁ κύριος τῆς οἰκίας ἔρχεται, ὀψὲ ἢ μεσονυκτίου ἢ ἀλεκτοροφωνίας ἢ πρωΐ(2)·
Μαρκ. 13,35 Αγρυπνείτε λοιπόν και προσέχετε, διότι δεν γνωρίζετε πότε ο κύριος του σπιτιού έρχεται, αργά το βραδύ η το μεσονύκτιον η τα χαράματα, όταν θα λαλούν οι πετεινοί η το πρωϊ.
(1)   Η εγρήγορση, το θεμέλιο όλων των καθηκόντων, επιβάλλεται όχι μόνο στον θυρωρό, αλλά και σε όλους τους δούλους (b). Ο πληθυντικός αυτό δηλώνει. Το γρηγορώ υπονοεί όχι μόνο το πιστεύω ότι ο Κύριός μας θα έλθει, αλλά και το ποθώ να έλθει ο Κύριος. Υπονοεί το να σκεφτόμαστε συχνά την έλευσή του και να έχουμε τα βλέμματά μας στραμμένα σε αυτήν σαν να πρόκειται να πραγματοποιηθεί από στιγμή σε στιγμή. Γρηγορώ για την έλευση του Χριστού σημαίνει να διατηρούμε πάντοτε τη διάθεση εκείνη της χάριτος και την ετοιμότητα της διάνοιας, στην οποία θα θέλαμε, όταν ο Κύριος έλθει, να μας βρει.
(2)   Σημαίνονται οι 4 φυλακές της νύχτας (από τις 6 μ.μ.-6 π.μ.) κατά την ρωμαϊκή διαίρεσή της (γ). Δηλαδή το βράδυ, που σημαίνει νωρίς το βράδυ  ή τα μεσάνυχτα ή την ώρα που λαλούν οι πετεινοί δηλαδή σε όρθρο βαθύ (δηλ. στις 3 π.μ.) ή το πρωί αμέσως με την ανατολή του ηλίου (δ).
Αυτό εφαρμόζεται κατά την έλευση του Κυρίου σε μας ιδιαίτερα μεν κατά το θάνατό μας, και έπειτα και κατά τη γενική κρίση. Ο παρών καιρός της ζωής μας είναι σκοτεινή νύχτα συγκρινόμενος με το φως και την λαμπρότητα της άλλης ζωής. Δεν γνωρίζουμε σε ποια φυλακή της νύχτας ο Κύριος θα έλθει σε μας. Θα έλθει όταν θα είμαστε ακόμη νέοι ή κατά την μέση ηλικία ή όταν θα είμαστε γέροντες; Αμέσως με το που γεννιόμαστε, αρχίζουμε να βαδίζουμε προς τον τάφο και τίποτα άλλο δεν μπορούμε να αναμένουμε βεβαιότερο από το θάνατό μας.

Μαρκ. 13,36 μὴ ἐλθὼν ἐξαίφνης εὕρῃ(1) ὑμᾶς καθεύδοντας(2).
Μαρκ. 13,36 Αγρυπνείτε, μήπως τυχόν έλθη αιφνιδίως και σας εύρη να κοιμάσθε.
(1)   Η πρόταση εξαρτάται από το γρηγορείτε που εξυπακούεται από τον προηγούμενο στίχο.
(2)   Το «καθεύδοντας» εδώ= να αμελείτε τα αγαθά έργα (δ). Η μεγάλη μας φροντίδα πρέπει να είναι, μήπως, όταν ο Κύριος έλθει, μας βρει κοιμισμένους, επαναπαυόμενους στους εαυτούς μας, απρόσεκτους και ράθυμους στην εργασία των καθηκόντων, να δουλεύουμε στη σωματική άνεση και να μην σκεφτόμαστε την έλευσή του. Η έλευσή του τότε θα είναι αιφνίδια και απροσδόκητη για μας. Θα είναι τρομερή έκπληξη για τους αμέριμνους και κοιμισμένους, διότι θα έλθει για αυτούς σαν κλέπτης τη νύχτα.

Μαρκ. 13,37 ἃ δὲ ὑμῖν λέγω, πᾶσι(1) λέγω· γρηγορεῖτε(2).
Μαρκ. 13,37 Αυτά δε που λέγω εις σας, τα λέγω εις όλους. Γρηγορείτε.
(1)   «Σε όλους τους Χριστιανούς μέχρι την παγκόσμια συντέλεια» (Ζ). Ό,τι ο Ιησούς είπε προηγουμένως, εφαρμοζόταν ειδικότερα στους Αποστόλους, των οποίων τα καθήκοντα, όπως το του θυρωρού, απαιτούσαν ειδική επαγρύπνηση. Αλλά στη βασιλεία του Θεού η επαγρύπνηση και εγρήγορση αυτή επιβάλλεται σε όλους, παρόλο που ζητείται αυτή ειδικότερα από αυτούς που τους έχουν εμπιστευτεί ιδιαίτερα έργα (γ).
(2)   «Το φώναξε ξανά αυτό δίνοντας έντονη μαρτυρία» (Ζ).

(Αποσπάσματα από τα ερμηνευτικά Υπομνήματα στα Ευαγγέλια του Π.Ν. Τρεμπέλα.
Τα αποσπάσματα μεταφράστηκαν και μεταγλωττίστηκαν στη δημοτική γλώσσα από τον π. Νικόλαο Πουλάδα)
 
Α.  Η ΠΕΡΙΚΟΠΗ ΤΟΥ ΜΑΤΘΑΙΟΥ  κδ 1-44 – κε 31-46
(Υπόμνημα στο κατά Ματθαίον, Π.Ν.Τρεμπέλα σελ. 421-436 και 447-452 εκδόσεις «ο Σωτήρ», μεταφρασμένο & μεταγλωττισμένο στη δημοτική γλώσσα!
Οι αριθμοί στις λέξεις του αρχαίου κειμένου παραπέμπουν στην αντίστοιχη ερμηνεία και ανάλυσή τους)
 
ΣΥΝΤΜΗΣΕΙΣ ΟΝΟΜΑΤΩΝ
(Πατέρες Εκκλησίας & Εκκλησιαστικοί συγγραφείς)
Α = Αθανάσιος ο Μέγας                 Ζ = Ζιγαβηνός Ευθύμιος
Απ = Απολλινάριος                       Θφ = Θεοφύλακτος Βουλγαρίας
Αυ = Αυγουστίνος                        Ιε = Ιερώνυμος
Β = Βασίλειος ο Μέγας                  Κ = Κύριλλος Αλεξανδρείας
Γ = Γρηγόριος Ναζιανζηνός            Χ = Χρυσόστομος Ιωάννης
Γν = Γρηγόριος Νύσσης                Ω = Ωριγένης
Δ = Δαμασκηνός Ιωάννης             DB=Dict. Of the Bible,Hastings
Ε = Ευσέβιος Καισαρείας

(Σύγχρονοι Θεολόγοι ερμηνευτές)
The New-Century Bible, St Matthew Edited by G.H. Box on the basis of the earlier edition by Prof  W.F. Slater, Edirburgh 1922 (σημειώνεται με το S)
M.J. Lagrange.   Evangile selon s. Matthieu, Deuxieme edition      Paris 1923 (σημειώνεται με το L.)
Alf. Plummer.   An exegetical commentary on the Gospel according to S. Matthew, London 1911 (σημειώνεται με το p).
W. Allen    A critical and exegetical Commentary on the Gospel according to S. Matthew Third edition 1922 (σημειώνεται με το a).
A. Commentary critical, expository and practical κ.λ.π by I. Owen, New York 1864 (σημειώνεται με το ο).
L. Cl. Fillion    La sainte Bible commentee VII (σημειώνεται με το F).
J.A. Bengel      Gnomon of the N.T. Testament translated by I. Bryce. Τόμ. Α (σημειώνεται με το b).
C.L. W. Grimm  Lexicon Graeco-Latinum in libros N. Lipsiae 1903. (σημειώνεται με το g).
Ν. Δαμαλά  Ερμηνεία εις την Κ.Δ. τόμ. Β και Γ. Αθηναι 1892. (σημειώνεται με το δ)

ΚΕΙΜΕΝΟ & ΕΡΜΗΝΕΙΑ.
Οι αριθμοί στις λέξεις του αρχαίου κειμένου παραπέμπουν στην αντίστοιχη ερμηνεία και ανάλυσή τους

Ματθ. 24,1        Καὶ ἐξελθὼν ὁ Ἰησοῦς ἐπορεύετο ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ(1)· καὶ προσῆλθον οἱ μαθηταὶ αὐτοῦ ἐπιδεῖξαι αὐτῷ τὰς οἰκοδομὰς τοῦ ἱεροῦ(2).
Ματθ. 24,1        Και καθώς εξήλθεν ο Ιησούς και έφευγεν οριστικώς πλέον από τον ναόν, τον επλησίασαν οι μαθηταί δια να του δείξουν τας ωραίας οικοδομάς του ναού.
Τα δύο αυτά κεφάλαια περιλαμβάνουν τον μεγάλο εσχατολογικό λόγο του Κυρίου, ο οποίος μπορεί να διαιρεθεί όπως ακολούθως: 1) κδ 1-3 αφορμή του λόγου, 2) 4-14, συμβάντα που θα προηγηθούν από την τελική αποστασία, 3) 15-28, η θλίψη που θα προηγηθεί από την δεύτερη έλευση, 4) 29-31 η δεύτερη έλευση, 5) 32-51 προτροπές για εγρήγορση, 6) κε 1-46 τρεις παραβολές που διεγείρουν την προσοχή για εγρήγορση και επιμέλεια, όπου στην τρίτη περιγράφεται η τελική κρίση (a.S).
Η γραμματεία της εποχής που προηγήθηκε και επακολούθησε στη γέννηση του Χριστού δείχνει, ότι οι διάνοιες πολλών Ιουδαίων ασχολούνταν με ενδιαφέρον για το τέλος του κόσμου, το οποίο πιστευόταν ότι πλησίαζε. Το ενδιαφέρον αυτό είχε δύο πηγές: από τη μία τις παρερμηνευόμενες προφητείες των ψαλμωδών και των προφητών και ειδικά του Δανιήλ και του Ιεζεκιήλ, και από την άλλη κάποια στοιχεία εθνικών θρησκειών και ειδικά της θρησκείας των Περσών. Τις αντιλήψεις αυτές των συγχρόνων του ο Κύριος είχε υπ’ όψη, όταν δίδασκε για τις έσχατες ημέρες τους μαθητές. Και βεβαίως δεν ήταν δυνατόν παρά να υιοθετήσει τη διδασκαλία που απέρρεε από τους ψαλμούς και τους προφήτες.
Για αυτό λοιπόν την αποκαλυπτική παράδοση περί εσχάτων χρόνων, την καθάρισε και την κατέστησε πνευματική, αφού την απάλλαξε από τα παχυλά στοιχεία, με τα οποία οι σύγχρονες ιουδαϊκές αντιλήψεις είχαν παραμορφώσει αυτήν, προσδίδοντας χρωματισμό πολιτικό και σαρκικό στις λεπτομέρειες της κρίσης που πλησίαζε. Σύμφωνα με τις επικρατούσες τότε αντιλήψεις ο Μεσσίας ως πράκτορας του Ιεχωβά θα εμφανιζόταν πάνω στα σύννεφα επικεφαλής θριαμβευτικού πλήθους, για να καταρρίψει τις ρωμαϊκές αρχές και να ιδρύσει το βασίλειό του, ένα από τα χαρακτηριστικά του οποίου θα ήταν ένα αδιάκοπο δείπνο, στο οποίο θα παρακάθονταν οι απόγονοι του Αβραάμ πάνω σε θρόνους δόξας. Από τις σαρκικές αυτές αντιλήψεις είναι απαλλαγμένα τα αποκαλυπτικά χωρία των ευαγγελίων. Η χρησιμοποιούμενη όμως σε αυτά γλώσσα είναι συμβολική σε μεγάλο μέρος και δεν πρέπει να εκληφθεί κατά γράμμα (p)

1) Προφητεία της καταστροφής του ναού (κδ 1-3)

(1)   Αυθεντική γραφή: ἀπὸ τοῦ ἱεροῦ ἐπορεύετο, οπότε το «από του ιερού» εξαρτάται από το εξελθών και μένει το επορεύετο αόριστο· βάδιζε κατ’ ευθείαν προς το όρος των ελαιών. Ιερόν= ο ναός και ο περίβολός του με όλα τα υπόλοιπα κτίσματα (L).
(2)   «Επειδή δηλαδή είπε ότι «ο οίκος σας θα ερημωθεί» και προφήτευσε σε αυτούς προηγουμένως πάρα πολλές συμφορές, ακολούθως οι μαθητές όταν άκουσαν αυτά, από έκπληξη μάλλον, τον πλησίασαν για να του δείξουν το κάλλος του ναού, και επειδή απορούσαν, εάν πράγματι θα εξαφανιστούν τόσο ωραία πράγματα και πολυτελή υλικά και ποικίλα απερίγραπτα καλλιτεχνήματα» (Χ).

Ματθ. 24,2        ὁ δὲ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτοῖς· οὐ βλέπετε(1) ταῦτα πάντα(2); ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐ μὴ ἀφεθῇ ᾧδε λίθος ἐπὶ λίθον, ὃς οὐ καταλυθήσεται(3).
Ματθ. 24,2        Ο δε Ιησούς τους είπεν• “δεν βλέπετε με θαυμασμόν όλα τα ωραία αυτά κτίρια; Σας διαβεβαιώνω, ότι δεν θα μείνη εδώ πέτρα επάνω στην πέτρα, που να μη μεταβληθή εις συντρίμματα”.
(1)   «Δεν τα βλέπετε όλα αυτά και θαυμάζετε και μένετε κατάπληκτοι;» (Χ). «Ρωτά πρώτα αυτούς, δεν βλέπετε όλα αυτά τα θαυμαστά;» (Ζ).
(2)   Οι οικοδομές του ιερού ως σύνολο δεν ήταν δυνατόν να φανούν παρά από κάποιο ύψος του όρους των Ελαιών και από κάποια τοποθεσία αυτού, από την οποία έβλεπαν συγχρόνως ολόκληρη την πόλη (L).
(3)   «Δεν τους μιλά πλέον απλώς για ερήμωση, αλλά προφητεύει ολοκληρωτικό τον αφανισμό» (Χ). «Λένε όμως κάποιοι, ότι και όμως, σε κάποια μέρη, αφέθηκε λίθος πάνω σε λίθο ο οποίος δεν γκρεμίστηκε. Προς τους οποίους λέμε και εμείς με τη σειρά μας, ότι όλα αυτά τα αξιοθαύμαστα που τους έδειξε ο Κύριος γκρεμίστηκαν μέχρι θεμελίων σύμφωνα με την δεσποτική απόφαση. Αλλά και αν έμεινε κάποιο λείψανο από τους Ρωμαίους, και αυτό από τους επόμενους γκρεμίστηκε, για να μεταφερθεί σε άλλες οικοδομές» (Ζ).
Άλλωστε ο Κύριος «το είπε αυτό υπαινισσόμενος την ολοκληρωτική καταστροφή του οικοδομήματος και κάνοντας το λόγο υπερβολικό» (Θφ).

Ματθ. 24,3        καθημένου δὲ αὐτοῦ ἐπὶ τοῦ ὄρους(1) τῶν ἐλαιῶν προσῆλθον αὐτῷ οἱ μαθηταὶ κατ᾿ ἰδίαν(2) λέγοντες· εἰπὲ ἡμῖν πότε ταῦτα ἔσται(3), καὶ τί τὸ σημεῖον(4) τῆς σῆς παρουσίας(5) καὶ τῆς συντελείας τοῦ αἰῶνος(6);
Ματθ. 24,3        Και ενώ αυτός εκάθητο στον όρος των Ελαιών, τον επλησίασαν οι μαθηταί ιδιαιτέρως και του είπαν• “πες μας, πότε θα γίνουν αυτά και ποιό θα είναι το σημείον, που θα προαναγγέλη την ένδοξον παρουσίαν σου και το τέλος του κόσμου;”
(1)   Από όπου ο ναός ήταν ορατός και όπου ήταν προορισμένο να αρχίσουν οι κατά της Ιερουσαλήμ πολιορκητικές επιχειρήσεις (b). Οι προηγούμενοι λοιπόν λόγοι ειπώθηκαν τη στιγμή που ο Κύριός μας απομακρυνόταν από το ναό. Υπερπηδώντας ο Κύριος τον χείμαρρο Κεδρών και ανεβαίνοντας πάνω στο όρος των ελαιών, κάθισε (F).
(2)   «Πλησίασαν ιδιαιτέρως, για να μην γίνει αυτό γνωστό στους Ιουδαίους» (Ζ).
(3)   «Ρωτούν επιθυμώντας πολύ να μάθουν όχι τόσο για τον αφανισμό του ναού, όσο για τον καιρό της δευτέρας παρουσίας του» (Ζ). Η ερώτηση των μαθητών κατ’ ουσίαν είναι αυτή: Πότε η Ιερουσαλήμ και ο ναός της θα καταστραφεί και ποια σημεία θα προηγηθούν της έλευσής σου η οποία θα γίνει για τελική αποκατάσταση των πραγμάτων, η οποία μπορεί να αποκληθεί το τέλος του παρόντος κόσμου; (ο).
(4)   Το σημάδι με το οποίο θα γνωρίσουμε την επικείμενη αμέσως παρουσία σου (δ). Σημάδια συχνά προστέθηκαν σε προφητείες σπουδαίων συμβάντων. Για αυτό και η ερώτηση των μαθητών, που αφορούσε στο σημάδι του καιρού εκείνου (b).
(5)   Εδώ για πρώτη φορά στο ευαγγέλιο συναντιέται η λέξη, η οποία μόνο στον Ματθαίο από τους ευαγγελιστές βρίσκεται και μόνο στο κεφάλαιο αυτό, όπου 4 φορές χρησιμοποιείται (στίχοι 3,27,37,39). Συναντιέται σε όλες τις επιστολές του Παύλου, εκτός από τις ποιμαντικές. Φαίνεται να ήταν σχεδόν τεχνικός όρος για δήλωση της έλευσης του Χριστού με δόξα, που εισήχθη σε κοινή χρήση, κάποιο χρόνο πριν ακόμη τα 4 ευαγγέλια συγγραφούν. Υπονοεί, ότι η επάνοδος του Μεσσία με δόξα δεν θα είναι όπως η πρώτη, μεταβατική και προσωρινή, αλλά θα εγκαινιάσει μόνιμη και διαρκή παρουσία. Η φράση δευτέρα παρουσία δεν συναντιέται στη Γραφή, αλλά βρίσκεται στον Ιουστίνο (p).
(6)   Δες ιγ 40,49. «Επειδή νόμισαν, ότι η καταστροφή του ναού και η δευτέρα παρουσία του Χριστού θα γίνουν και τα δύο μαζί ταυτόχρονα, έκαναν την ερώτηση και για τα δύο» (Ζ).

2) Συμβάντα που θα προηγηθούν του τέλους (κδ 4-14)

Ματθ. 24,4  καὶ ἀποκριθεὶς ὁ Ἰησοῦς εἶπεν αὐτοῖς(1)· βλέπετε μή τις ὑμᾶς(2) πλανήσῃ.
Ματθ. 24,4  Και απεκρίθη ο Ιησούς και τους είπε• “προσέχετε μήπως τυχόν σας πλανήση κανείς.
(1)   «Δεν απάντησε τίποτα σε αυτές τις ερωτήσεις, αλλά προηγουμένως τούς λέει εκείνα, τα οποία πρώτα έπρεπε αυτοί να μάθουν, διότι αυτά επρόκειτο να τους συναντήσουν πριν από εκείνα που ρωτούσαν» (Ζ).
(2)   Αυτό λέχθηκε όχι τόσο προς τους Αποστόλους, οι οποίοι εντός ολίγου θα έπαιρναν το Άγιο Πνεύμα, όσο προς ολόκληρο το ποίμνιο των πιστών, τους οποίους εκείνη την στιγμή εκπροσωπούσαν οι Απόστολοι, έτσι ώστε οι πιστοί αυτοί να μην παραπλανηθούν από τους μέγιστους κινδύνους, στους οποίους θα ήταν εκτεθειμένοι (b).
«Διότι, λέει, θα είναι διπλός ο πόλεμος, και ο εκ μέρους των απατεώνων και ο εκ μέρους των εχθρών» (Χ).

Ματθ. 24,5  πολλοὶ γὰρ ἐλεύσονται(1) ἐπὶ τῷ ὀνόματί μου(2) λέγοντες(3), ἐγώ εἰμι ὁ Χριστός, καὶ πολλοὺς πλανήσουσι(4).
Ματθ. 24,5  Διότι πολλοί θα έρθουν με το ιδικόν μου όνομα και θα λέγουν• εγώ είμαι ο Χριστός και θα παρασύρουν πολλούς στον δρόμον της πλάνης.
(1)   Στην αρχή θα έλθουν ψευδόχριστοι· στο μέσο θα έλθουν ψευδοπροφήτες (σ.11) και στο τέλος και οι δύο (σ. 22,24). Διπλό κλιμακωτό (b). Ο Ιώσηπος μιλά για κάποιον Αιγύπτιο ψευδοπροφήτη, ο οποίος στην ηγεμονία του Φήλικος παρέσυρε 30.000 προς το όρος των Ελαιών, το μεγαλύτερο μέρος των οποίων κατασφάχτηκε ή αιχμαλωτίστηκε κατά την σύγκρουση με τους Ρωμαίους στρατιώτες. Μιλά επίσης για τον Θευδά. Ο Σίμων ο μάγος, ο Δοσίθεος και άλλοι μπορούν να μνημονευτούν μεταξύ των συγχρόνων (εκείνη την εποχή) απατεώνων (ο).
(2)   Δεν θα λένε ότι στάλθηκαν από εμένα, αλλά ότι ο καθένας από αυτούς είναι ο Μεσσίας (b). Θα έλθουν αξιώνοντας τον τίτλο του Μεσσία (p), φέροντας το όνομα του Μεσσία (δ).
(3)   «Και λέγοντας ο καθένας ότι εγώ είμαι ο Χριστός» (Ζ).
(4)   Το κύριο σημείο δεν είναι τόσο η μέθοδός τους, με την οποία θα απατούν, όσο η μεγάλη τους επιτυχία, διότι θα πλανήσουν πολλούς (p).

Ματθ. 24,6  μελλήσετε(1) δὲ ἀκούειν πολέμους καὶ ἀκοὰς πολέμων(2)· ὁρᾶτε μὴ θροεῖσθε(3)· δεῖ(4) γὰρ πάντα γενέσθαι(5), ἀλλ᾿ οὔπω ἐστὶ τὸ τέλος(6).
Ματθ. 24,6  Θα ακούσετε δε πολέμους και φήμες περί πολέμων, που γίνονται μακράν. Προσέχετε, μη ταράσσεσθε, νομίζοντες ότι αυτά είναι σημεία του τέλους. Διότι πρέπει όλα να πραγματοποιηθούν, αλλά ακόμα δεν θα έλθη το τέλος.
(1)   Ή, η προφητεία αυτή αναφέρεται σε ολόκληρη την εποχή την μετά Χριστόν (δ).
Ή, «νόμιζαν οι μαθητές ότι μαζί με την καταστροφή (των Ιεροσολύμων) θα συμβεί και η συντέλεια… Διότι το ότι έτσι σκέπτονταν, μάθε το από την ερώτησή τους. Τι δηλαδή ρώτησαν; Πότε θα γίνουν αυτά; Δηλαδή, πότε θα καταστραφούν τα Ιεροσόλυμα; Και ποιο είναι το σημάδι της παρουσίας σου και της συντέλειας του αιώνα; Αυτός όμως δεν απάντησε τίποτα αμέσως στην ερώτησή τους αυτή, αλλά προηγουμένως λέει εκείνα τα κατεπείγοντα και τα οποία έπρεπε πρώτα να μάθουν. Διότι ούτε για τα Ιεροσόλυμα είπε κάτι αμέσως, ούτε για τη δευτέρα παρουσία του, αλλά για τα κακά που θα συναντούσαν ευθύς αμέσως» (Χ). Και οι δύο εκδοχές σοβαρές.
(2)   Ή, «πολέμους λέει αυτούς που θα γίνονταν στα Ιεροσόλυμα» (Χ), «ενώ ακοές πολέμων εννοεί αυτές που ακούγονταν στις άλλες πόλεις των Ιουδαίων, τους οποίους πολέμους εξιστορεί ο Ιώσηπος ότι έγιναν πριν την άλωση των Ιεροσολύμων» (Ζ).
Ή, αναφέρεται γενικώς στους πολέμους που θα συμβούν σε ολόκληρη την μετά Χριστόν εποχή. Διότι αυτή είναι η παντοτινή κατάσταση της ανθρωπότητας που ζει μέσα στην αμαρτία και την αδικία· διότι ο πόλεμος είναι παιδί της αδικίας (δ).
(3)   Το ρήμα θροέομαι είναι ιδιαιτέρως εύστοχο εδώ, διότι το θρόος παράγεται από το θρέω, το οποίο σημαίνει φωνάζω ή μιλώ με θόρυβο (b). «Μην πτοηθείτε σαν να έφτασε ήδη το τέλος» (Ζ).
(4)   Στα Ευαγγέλια και τις Πράξεις το «δεῖ (=πρέπει)» χρησιμοποιείται συχνά για αυτό που αποφασίστηκε από το Θεό (p). Πρέπει να εκπληρωθούν όλες οι αποφάσεις του Θεού για τιμωρία των αμαρτωλών (δ).
(5)   Ή, «πρόκειται να γίνουν όλα τα σχετικά με αυτούς τους πολέμους» (Ζ).
Ή, «πρέπει να γίνουν όλα, όσα προείπα εγώ, και η έφοδος των πειρασμών σε τίποτα δεν θα διακόψει τα όσα ειπώθηκαν από εμένα· αλλά θα συμβεί μεν θόρυβος και ταραχή, τίποτα όμως δεν θα διασαλεύσει τα προφητικά λόγια μου» (Χ). Μάλλον η πρώτη ερμηνεία πιο σωστή.
(6)   Ή, το τέλος του κόσμου (δ)= «διότι δεν θα συμβεί ταυτόχρονα μαζί με την κατασκαφή της Ιερουσαλήμ και η κοινή συντέλεια» (Θφ) ή, «η καταστροφή του ναού και της πόλης» (Ζ).
 
Ματθ. 24,7  ἐγερθήσεται γὰρ ἔθνος ἐπὶ ἔθνος καὶ βασιλεία ἐπὶ βασιλείαν(1), καὶ ἔσονται λιμοὶ καὶ λοιμοὶ καὶ σεισμοὶ κατὰ τόπους(2)·
Ματθ. 24,7  Διότι θα ξεσηκωθή το ένα έθνος ενάντιον του άλλου έθνους, και το ένα βασίλειον εναντίον του άλλου βασιλείου και θα συμβούν στερήσεις και πείνες και επιδημικές αρρώστιες και σεισμοί εις διαφόρους τόπους.
(1)   Ή, «τα έθνη που συμμαχούν με τους Ρωμαίους εναντίον των εθνών που συμμαχούν με τους Ιουδαίους και οι βασιλείες που συμπράττουν με τους Ρωμαίους εναντίον αυτών που συμπράττουν με τους Ιουδαίους. Και για αυτό θα γίνουν δυνατοί πόλεμοι ανάμεσά τους» (Ζ).
Ο Alford από πληροφορίες του Ιώσηπου και του Φίλωνα αναφέρεται στις ταραχές των Ιουδαίων στην Αλεξάνδρεια, την σφαγή 50.000 Ιουδαίων στην Σελεύκια και κάποια παρόμοια επανάσταση κοντά στην Ιόππη (ο).
Ή, αποτελεί κοινό χαρακτηριστικό των εσχατολογικών περιγραφών το ότι ο παγκόσμιος πόλεμος θα προαναγγείλει το τέλος (S) και συνεπώς οι πόλεμοι αυτοί δεν είναι μόνο αυτοί που θα προηγηθούν από την καταστροφή των Ιεροσολύμων, αλλά και οι προ του τέλους του κόσμου. Δες Αποκ. κεφάλαια στ και η (δ).
(2)   Υπήρξαν πάντοτε λιμοί (=πείνες) και λοιμοί (=επιδημίες) και σεισμοί, αλλά όχι τόσο πυκνοί όπως τώρα (b). Ή, «στα μέρη των Ιουδαίων» (Ζ), ή απλώς τοπικούς, διότι εάν είχαν γενικό χαρακτήρα, μπορούσαν να καταστρέψουν τον κόσμο (δ).
Η επί Καίσαρος Κλαυδίου πείνα, που διήρκεσε αρκετά χρόνια, υπήρξε ένας από τους λιμούς αυτούς που έπληξε όχι μόνο την Ιουδαία αλλά και τις γειτονικές χώρες. Και επιδημίες σημειώθηκαν, μία από τις οποίες κατά τον Ιώσηπο ερήμωσε την Βαβυλώνα επί Καλιγούλα και άλλη που αναφέρεται από τον Τάκιτο έπληξε την Ιταλία γύρω στο 66 μ.Χ. Αλλά και σεισμοί αναφέρονται. Ένας κατά τον Τάκιτο έγινε στα χρόνια του Κλαυδίου. Στη Μ. Ασία άλλος στα χρόνια του Νέρωνα κατέστρεψε πολλές πόλεις. Η Πομπηΐα επίσης καταστράφηκε από παρόμοια φυσική έκρηξη (ο).

Ματθ. 24,8   πάντα δὲ ταῦτα ἀρχὴ ὠδίνων(1).
Ματθ. 24,8  Όλα όμως αυτά θα είναι αρχή των ταλαιπωριών και πόνων.
(1)   Ή, παριστάνει την εποχή της παρουσίας του σαν τη γέννηση του νέου κόσμου, ενώ τις πληγές και τιμωρίες αυτές σαν αρχή των πόνων του τοκετού, οι οποίοι θα εξακολουθήσουν μέχρις ότου συμπληρωθεί το μέτρο της οργής του Θεού (δ).
«Όπως ακριβώς δηλαδή οι πόνοι έρχονται στην έγκυο και έτσι γεννάει, έτσι και ο τωρινός αιώνας μετά τις συγχύσεις και τους πολέμους θα γεννήσει τα μελλοντικά» (Θφ).
Ή, «αυτά θα είναι αρχή των κακών, προοίμια των συμφορών, που θα έλθουν στους Ιουδαίους» (Ζ). Το ωδίνων ίσως να μην κρύβει την ιδέα των πόνων του τοκετού, οι οποίοι προηγούνται μιας ευτυχέστερης εποχής. Η λέξη μπορεί να σημαίνει απλώς πόνους χωρίς την ιδέα του τοκετού. Πράγματι μερικές φορές χρησιμοποιείται για δήλωση των αγωνιών του θανάτου, όπως στο Ψαλμ. ιζ 5, ριδ 3 (p). Μπορεί λοιπόν εδώ να σημαίνει δεινά βιαιότατα (F).

Ματθ. 24,9  τότε(1) παραδώσουσιν ὑμᾶς εἰς θλῖψιν(2) καὶ ἀποκτενοῦσιν ὑμᾶς(3), καὶ ἔσεσθε μισούμενοι ὑπὸ πάντων τῶν ἐθνῶν(4) διὰ τὸ ὄνομά μου(5).
Ματθ. 24,9 Τότε θα σας παραδώσουν εις θλίψεις και βασανιστήρια και θα σας φονεύσουν, και θα είσθε οι μισούμενοι από όλα τα έθνη, διότι θα πιστεύετε και θα κηρύττετε το όνομά μου.
(1)   Ο Κύριος προχωρά ήδη από τα φυσικά σημάδια στα σημάδια του ηθικού κόσμου (ο). «Τότε. Πότε; Πριν την αποστασία… Διότι πολλά δεινά προκάλεσαν τότε μετά την ανάληψη του Σωτήρα οι Ιουδαίοι στους Αποστόλους· άλλοτε μεν τους παρέδιδαν στους αρχισυναγώγους για να τους βασανίσουν, άλλοτε πάλι τους οδηγούσαν στους βασιλιάδες, όπως στον Ηρώδη και στον Αγρίππα και στους ηγεμόνες και στους στρατηγούς των πόλεων» (Ζ).
Αλλά η αποστολική εποχή χρησιμεύει ως τύπος και σύμβολο και εικόνα όλων όσων θα συμβούν μετά από αυτά μέχρι την παρουσία του Σωτήρα μας, και για αυτό σε αυτήν την εποχή αποκαλυπτικά αποδίδονται όλα όσα θα γίνουν μέχρι την φανέρωση του Σωτήρα (δ).
(2)   Λέξη που έχει ευρεία σημασία και χρησιμοποιείται συχνά στους ψαλμούς για να δηλώσει τις δοκιμασίες των δούλων του Θεού (L).
(3)   Μερικούς από εσάς (b). «Αυτό το λέει για μόνους όσους πρόκειται να φονευτούν εξ’ αιτίας της κακεντρέχειας των Ιουδαίων, όπως ήταν ο Στέφανος και ο Ιάκωβος, ο αδελφός του Ιωάννου και όποιος άλλος τυχόν» (Ζ). Αναφέρεται σε κάποιους από τους Αποστόλους, αλλά και από τους μελλοντικούς κήρυκες και πιστούς γενικά (δ).
(4)   Υπονοεί την μετέπειτα ανάπτυξη και διάδοση του Χριστιανισμού (S). Θα είστε μισητοί «από συγγενείς, από φίλους, από ομόφυλους, από γνωστούς, από ξένους, από άρχοντες, από αρχομένους, και για να μιλήσουμε απλά από όλους όσους είναι ξένοι με το κήρυγμα» (Ζ). «Προλέγει τα κακά που θα συμβούν, δίνοντας θάρρος στους μαθητές με το να τα προλέγει. Διότι το απροσδόκητο συνηθίζει να φοβίζει και να ταράζει. Εξομαλύνει λοιπόν από πριν τον φόβο με το να προφητεύει τα μελλοντικά δεινά» (Θφ).
Η χριστιανική θρησκεία έχει κάτι το ιδιαίτερο· μισείται από τον διεφθαρμένο κόσμο, ο οποίος ανέχεται όλες τις άλλες θρησκείες και συστήματα (b).
(5)   «Εξ’ αιτίας μου» (Ζ).

Ματθ. 24,10 καὶ τότε σκανδαλισθήσονται(1) πολλοὶ(2) καὶ ἀλλήλους(3) παραδώσουσι καὶ μισήσουσιν ἀλλήλους(3).
Ματθ. 24,10  Και τότε θα κλονισθούν πολλοί εις την πίστιν και θα παραδώσουν στους διώκτας ο ένας τον άλλον και θα μισηθούν μεταξύ των.
(1)   Θα υποστούν ναυάγιο στην πίστη τους (b).
(2)   Θα αποστατήσουν.
(3)   Αυτό είναι το πιο δυσάρεστο από όλα (b).
«Αυτό είναι μεγαλύτερο κακό, όταν ο πόλεμος είναι και εμφύλιος· διότι πολλοί ψευδάδελφοι παρουσιάστηκαν. Είδες που είναι τριπλός ο πόλεμος, από τους πλάνους, από τους εχθρούς, από τους ψευδαδέλφους» (Χ).
Δεν εννοεί, ότι τα θύματα θα ανταποδώσουν κακό αντί κακού (L).

Ματθ. 24,11 καὶ πολλοὶ ψευδοπροφῆται(1) ἐγερθήσονται(2) καὶ πλανήσουσι πολλούς(3),
Ματθ. 24,11 Και πολλοί ψευδοπροφήται θα ξεπροβάλλουν και θα παρασύρουν εις την πλάνην πολλούς.
(1)   Δηλαδή ψευδοδιδάσκαλοι. Δες Α΄ Ιω. δ 1 και Διδαχή κεφ. VI,ΧΙ 8 (S).
(2)   Ο χρόνος Μέλλοντας είναι αποκαλυπτικός και δεν σημαίνει ότι θα παρουσιαστούν από το Θεό (L).
(3)   «Διότι οι παρόμοιοι άνθρωποι είναι ψευδαπόστολοι, εργάτες δόλιοι, που μετασχηματίζονται σε Αποστόλους Χριστού» (Χ).

Ματθ. 24,12  καὶ διὰ τὸ πληθυνθῆναι τὴν ἀνομίαν(1) ψυγήσεται(2) ἡ ἀγάπη(3) τῶν πολλῶν(4).
Ματθ. 24,12  Και επειδή θα έχη πληθυνθή η αμαρτία και η κακία, θα κρυώση η αγάπη των πολλών.
(1)   Η περιφρόνηση και παράβαση του νόμου, η κακότητα, η διαφθορά (g).
(2)   Χαρακτηριστικό της αγάπης είναι η θερμότητα και η φλόγα (b). Αυτό δεν σημαίνει απροκάλυπτη αποστασία, αλλά απλώς κατάπτωση της πνευματικότητας, ψυχρότητα και σχετική αδιαφορία για τα θρησκευτικά καθήκοντα (ο).
(3)   Πρέπει να είναι η προς τον Θεό αγάπη, η μεγάλη εντολή που περιλαμβάνει και την προς τον πλησίον αγάπη (L). Η ψύξη της προς το Θεό αγάπης θα επιφέρει και την επικράτηση της ιδιοτέλειας και του εγωισμού. Για αυτό λοιπόν «δεν θα έχουν ούτε την παρηγοριά που προέρχεται από την αγάπη» (Χ).
«Θα γίνουν σαν θηρία οι άνθρωποι, ώστε δεν θα τους απομένει κάποια ικμάδα αγάπης ούτε για τους πολύ δικούς τους» (Θφ).
Ανομία και αγάπη δύο αντίθετα. Διότι πλήρωμα του νόμου είναι η αγάπη (b).
(4)   Του πλήθους των κοινών και συνηθισμένων και κατ’ όνομα Χριστιανών (δ).
 
Ματθ. 24,13 ὁ δὲ ὑπομείνας εἰς τέλος(1), οὗτος σωθήσεται.
Ματθ. 24,13  Εκείνος όμως, ο οποίος κατά το διάστημα των δοκιμασιών αυτών θα δείξη μέχρι τέλους υπομονήν, αυτός θα σωθή.
(1)   Έως ότου μπει τέλος στα δεινά αυτά (g). Μέχρι τέλους του πειρασμού (b). «Αυτός που μέχρι τέλους υπομένει και καρτερικά αντέχει και δεν υποχωρεί μπροστά σε αυτά που του έρχονται» (Θφ). Ή, και πιθανότερο αναφέρεται στο πλήρες της υπομονής.

Ματθ. 24,14 καὶ κηρυχθήσεται(1) τοῦτο(2) τὸ εὐαγγέλιον τῆς βασιλείας ἐν ὅλῃ τῇ οἰκουμένῃ(3) εἰς μαρτύριον(4) πᾶσι τοῖς ἔθνεσι, καὶ τότε ἥξει τὸ τέλος.
Ματθ. 24,14   Και θα κηρυχθή αυτό το Ευαγγέλιον της βασιλείας του Θεού εις όλην την οικουμένην, ώστε να είναι η καλή μαρτυρία προς σωτηρίαν δι' όλα τα έθνη, και τότε θα έλθη το τέλος.
(1)   «Από εδώ δίδαξε, ότι κανένα από τα δεινά δεν θα νικήσει το κήρυγμα» (Ζ). Παρά τους εξωτερικούς διωγμούς και τις εσωτερικές προδοσίες το ευαγγέλιο εξακολουθεί να διαδίδεται (p).
(2)   Ή, το ευαγγέλιο της βασιλείας του Θεού, του οποίου δηλαδή μέρος αποτελεί και η εσχατολογική αυτή προφητεία (δ). Ή, το ευαγγέλιο, το οποίο ο Ιησούς τότε κήρυττε (b), το ευαγγέλιο, όπως σας αναγγέλλω αυτό τη στιγμή αυτή δηλαδή την προσεχή εγκαθίδρυση της βασιλείας του Θεού πάνω στα ερείπια του παλαιού ιουδαϊκού καθεστώτος (L).
(3)   Ή, σε όλο τον κόσμο γενικά και τα έθνη και όχι μόνο το ρωμαϊκό κράτος (δ).
Ή, σε όλο τον ρωμαϊκό κόσμο (L). Εξαρτάται από την έννοια την οποία θα αποδώσουμε στο «θα έλθει το τέλος». Εάν πάρουμε αυτό ως «το τέλος όχι της συντέλειας αλλά των Ιεροσολύμων» (Χ), τότε το σε όλη την οικουμένη= σε όλο το ρωμαϊκό κράτος.
«Για το ότι πριν την άλωση των Ιεροσολύμων κηρύχτηκε το ευαγγέλιο, άκουσε τι λέει ο Παύλος· «σε όλη τη γη έφθασε η φωνή τους»· και πάλι «του ευαγγελίου που κηρύχτηκε σε όλη την κτίση κάτω από τον ουρανό»»(Χ).
(4)   Για μαρτυρία της απολύτρωσης που έγινε από τον Κύριό μας Ιησού Χριστό έτσι ώστε εάν τα έθνη δεν πιστέψουν, να είναι αναπολόγητα (F).
«Θα είναι για μαρτυρία εκείνων που δεν πίστεψαν· δηλαδή για έλεγχο, για κατηγορία. Διότι εκείνοι που πίστεψαν θα είναι μάρτυρες κατηγορίας εναντίον εκείνων που δεν πίστεψαν και θα τους καταδικάσουν» (Χ).
«Για να μην μπορούν να λένε την ημέρα της κρίσεως, ότι δεν άκουσαν το κήρυγμα» (Ζ).
«Για αυτό λοιπόν μετά την κήρυξη του ευαγγελίου σε όλη την οικουμένη καταστρέφονται τα Ιεροσόλυμα, ώστε να μην έχουν ούτε σκιά απολογίας όσοι ήταν αχάριστοι. Διότι αυτοί που είδαν τη δύναμή του να λάμπει παντού και να κατακυριεύει αστραπιαία την οικουμένη, ποια συγχώρηση θα ήταν δυνατόν να έχουν πλέον, παραμένοντας στην ίδια αχαριστία τους;» (Χ).

3) Η ερήμωση της Ιουδαίας (κδ 15-28)

Ματθ. 24,15 Ὅταν οὖν(1) ἴδητε τὸ βδέλυγμα τῆς ἐρημώσεως(2) τὸ ῥηθὲν διὰ Διανιὴλ τοῦ προφήτου(3) ἑστὼς ἐν τόπῳ ἁγίῳ -ὁ ἀναγινώσκων νοείτω(4)-
Ματθ. 24,15   Όταν λοιπόν θα ιδήτε το μισητόν και αηδές σύχαμα, που θα επιφέρη την ερήμωσιν και τον όλεθρον της Ιερουσαλήμ, όπως έχει προφητευθή από τον Δανιήλ, να στέκεται στον άγιον τόπον-κάθε αναγνώστης ας καταλάβη καλά αυτό•
(1)   Αναφέρεται στο «θα έλθει το τέλος» που είναι αμέσως παραπάνω (δ). Εάν το τέλος= «θα έλθει στους Ιουδαίους ο παντελής αφανισμός» (Ζ), με το ακόλουθο οὖν (=λοιπόν) έρχεται ο Κύριος να δώσει τα σημάδια με τα οποία θα προειδοποιηθούν οι πιστοί για τον χρόνο της έλευσης του τέλους αυτού. Εάν όμως το τέλος= το τέλος του κόσμου, του οποίου τύπος είναι το τέλος των Ιεροσολύμων, τότε το οὖν= επειδή αργεί ακόμη το τέλος του κόσμου, δίνω σε σας τώρα σημάδια του για εσάς μερικού τέλους, της καταστροφής των Ιεροσολύμων (δ).
(2)   Κάτι βδελυκτό (μισητό, σιχαμερό), το οποίο προκαλεί την ερήμωση. Το βδέλυγμα της βεβήλωσης επακολουθήθηκε από το βδέλυγμα της ερήμωσης (b). Η φράση στο Δανιήλ ια 31,ιβ 11 και θ 27. Σύμφωνα με κάποιους ερμηνευτές βδέλυγμα ερημώσεως = οι ζηλωτές και σικάριοι που κυρίευσαν το ιερό (66 μ.Χ.) με αρχηγό τον Ελεάζαρο και το καταμόλυναν όπως κανείς ποτέ εθνικός δεν έκανε (δ). Για αυτούς ο Ιώσηπος (Ιουδ. Πολ. IV,6,3) γράφει: «αυτά αφού τα παρέβησαν οι ζηλωτές έκαναν να εκπληρωθεί η προφητεία εναντίον της πατρίδας» (L). Σύμφωνα με άλλους ερμηνευτές «βδέλυγμα είναι ο ανδριάντας του Τίτου, τον οποίο αφού κυρίευσε την πόλη, έστησε στα άδυτα του ναού» (Ζ).
Αλλά ο μεν ναός αμέσως μετά την άλωση της πόλης κατακάηκε (δ), και δεν συμβιβάζονται επίσης με την εκδοχή αυτή όσα λέγονται στους στίχους 16-18. Σύμφωνα με άλλους, τόπος άγιος = η Ιουδαία και η Παλαιστίνη ως σύνολο (p), και όχι ο ναός ή τα άγια των αγίων, διότι θα ήταν πολύ αργά πλέον να φύγουν οι κάτοικοι της Ιουδαίας μετά την βεβήλωση του ναού. Τόπος άγιος = μία ορισμένη θέση έξω και κοντά στην αγία Πόλη, και ακριβώς η θέση εκείνη, την οποία ο Κύριος τη στιγμή αυτή αγίαζε λέγοντας τους λόγους του εκείνους. Και βδέλυγμα της ερημώσεως είναι το ρωμαϊκό στράτευμα, το αποτελούμενο από όλα τα έθνη και η σημαία του οποίου θεωρούνταν ως είδωλο (b).
Σύμφωνα με την εκδοχή αυτή η φράση πρέπει να ερμηνευτεί = όταν δείτε τα ρωμαϊκά στρατεύματα, τα οποία θα φέρουν την ερήμωση, να στέκονται στον άγιο τόπο του όρους των Ελαιών. Η πρώτη και η τρίτη εκδοχή είναι πιο σοβαρές.
(3)   «Τους παρέπεμψε στον Δανιήλ» (Χ), «που προφήτευσε για αυτού του είδους το βδέλυγμα» (Ζ). Οι λόγοι αυτοί του Δανιήλ αναφέρονταν κατά τους Αλεξανδρινούς Ιουδαίους στον Αντίοχο τον Επιφανή που βεβήλωσε το ναό. Δες Α΄ Μακ. α 54. Εάν δεχτούμε αυτό, τότε ο Κύριος προλέγει εδώ και δεύτερη εκπλήρωση του προφητικού αυτού λόγου. Η από τον Αντίοχο βεβήλωση ήταν κάποια προτύπωση της από τους Ρωμαίους σιχαμερής βεβήλωσης (ο).
(4)   Το «ἀναγινώσκων νοείτω» είναι προσθήκη στα λόγια του Σωτήρα· είτε του Ματθαίου είτε του μεταφραστή που αποσκοπεί να καταδείξει, ότι το σημάδι αυτό του Σωτήρα, το βδέλυγμα της ερήμωσης στεκόταν ήδη σε τόπο άγιο (δ). = Όλοι οι αναγνώστες πρέπει ήδη να είναι άγρυπνοι, διότι η από τον Κύριο προφητευμένη καταστροφή είναι κοντά (p).

Ματθ. 24,16  τότε(1) οἱ ἐν τῇ Ἰουδαίᾳ(2) φευγέτωσαν(3) ἐπὶ τὰ ὄρη(4),
Ματθ. 24,16  Τότε, όταν θα δήτε αυτήν την βεβήλωσιν του ιερού, όσοι ευρίσκονται εις την Ιουδαίαν, ας φύγουν εις τα βουνά, δια να κρυβούν.
(1)   «Τότε, όταν το βδέλυγμα στηθεί» (Ζ). «Για αυτό μου φαίνεται ότι εννοεί τα στρατόπεδα (των Ρωμαίων)» (Χ).
(2)   Όσοι είναι στην Ιουδαία χώρα, αυτοί δηλαδή που κατοικούν στις πόλεις της (δ).
(3)   «Αφού δεν θα έχουν καμία ελπίδα σωτηρίας με το να περιμένουν» (Ζ).
(4)   Τα όρη στην Ιουδαία παρείχαν πολλά σπήλαια και τόπους για απόκρυψη. Δες Α΄Μακ. β 28 (S).

Ματθ. 24,17   (1)ὁ ἐπὶ τοῦ δώματος μὴ καταβαινέτω ἆραι(2) τὰ ἐκ τῆς οἰκίας αὐτοῦ(3),
Ματθ. 24,17  Όποιος είναι επάνω εις την ταράτσα, ας μη κατεβή στο σπίτι, δια να πάρη τα πράγματά του, αλλά ας φύγη αμέσως.
(1)   Ο τρομερός κίνδυνος από την εισβολή των εθνικών θα είναι τόσο μεγάλος, ώστε ούτε στιγμή δεν πρέπει να χάνεται, όταν δοθεί το σύνθημα του κινδύνου (p).
(2)   Διότι αν θελήσει να σώσει αυτά κινδυνεύει μαζί τους να χαθεί (δ).
(3)   Δεν υπάρχει καιρός να σώσει τα υπάρχοντά του (S). Ας φεύγει και αυτός από το δώμα ή από την εξωτερική σκάλα ή από τις στέγες (δ), χωρίς να κατέβει καθόλου από το δώμα, αλλά από εκεί να μεταπηδά στα γειτονικά δώματα και από αυτά στα άλλα που βρίσκονται κοντά έως ότου φθάσει στα τείχη της πόλης (ο).

Ματθ. 24,18  καὶ ὁ ἐν τῷ ἀγρῷ μὴ ἐπιστρεψάτω(1) ὀπίσω ἆραι τὰ ἱμάτια(2) αὐτοῦ(3).
Ματθ. 24,18 Και εκείνος που με το πουκάμισο εργάζεται στο χωράφι, ας μη γυρίση πίσω να πάρη τα ενδύματά του.
(1)   «Διότι εάν αυτοί που είναι μέσα φεύγουν, πολύ περισσότερο οι έξω δεν πρέπει να καταφεύγουν εκεί» (Σχ).
(2)   Αυθεντική γραφή το ιμάτιον= αναφέρεται στην εργασία στον αγρό με μόνο τον χιτώνα. Έχει λοιπόν ανάγκη αυτός, προκειμένου να φύγει την απειλή του κινδύνου, να πάρει και το ιμάτιό του (δ). «Είναι προτιμότερο να σωθούν με γυμνό το σώμα λοιπόν» (Χ).
(3)   «Υπαινισσόμενος την αναπόφευκτη υπερβολή των συμφορών, λέει, ότι πρέπει να φεύγουν χωρίς επιστροφή, χωρίς να φροντίζουν για κανένα από τα υπάρχοντα της οικίας, ούτε ρούχα ούτε άλλα σκεύη» (Θφ).

Ματθ. 24,19   οὐαὶ δὲ ταῖς ἐν γαστρὶ ἐχούσαις καὶ ταῖς θηλαζούσαις(1) ἐν ἐκείναις ταῖς ἡμέραις.
Ματθ. 24,19  Αλλοίμονο δε εις τας εγκύους και εις όσας θα θηλάζουν μικρά παιδιά κατά τας ημέρας εκείνας, διότι δεν θα τους είναι εύκολον να τρέξουν να σωθούν.
(1)   «Στις μεν έγκυες διότι θα είναι βραδυκίνητες και δεν θα μπορούν να φύγουν εύκολα, επειδή θα κουβαλάνε το φορτίο του εμβρύου» (Χ)· «διότι είναι επιβαρυμένες από το βάρος των εμβρύων» (Ζ).
«Στις άλλες που θηλάζουν, διότι θα κατέχονται από τον δεσμό της συμπάθειας προς τα παιδιά τους, αλλά δεν θα μπορούν να διασώσουν μαζί με τον εαυτό τους και εκείνα. Διότι τα χρήματα και τα ρούχα είναι εύκολο να τα καταφρονήσουν και να προνοήσουν για αυτά» (Χ)·
«το να γίνει όμως η έγκυος ανάλαφρη και αυτή που θηλάζει να απορρίψει το παιδί της που θηλάζει, είναι εντελώς αδύνατον λόγω του δεσμού της φύσης. Αλίμονο λοιπόν σε αυτές που εύκολα θα τις πιάσουν και θα τις σκοτώσουν μαζί με τα έμβρυα και τα παιδιά που θηλάζουν» (Ζ). Με το ουαί δεν εκφέρει απαγόρευση κατά της γεννήσεως τέκνων, αλλά προφητεία αθλιότητας (b).

Ματθ. 24,20  προσεύχεσθε δὲ ἵνα μὴ γένηται ἡ φυγὴ ὑμῶν χειμῶνος(1) μηδὲ σαββάτῳ(2).
Ματθ. 24,20  Προσεύχεσθε δε να μη γίνη η φυγή σας αυτή εις καιρόν χειμώνος ούτε εις ημέραν Σαββάτου.
(1)   Με αυτό σημαίνεται όχι απλώς η εποχή τους έτους, αλλά η κατάσταση του καιρού (b). «Γιατί όχι σε χειμώνα; Λόγω της δυσκολίας από τον καιρό» (Χ). Βεβαίως ο χρόνος και η εποχή, κατά την οποία θα συνέβαιναν αυτά, ήταν ήδη καθορισμένα από το Θεό, πάντοτε όμως τακτοποιήθηκαν αυτά όχι άσχετα με τις προσευχές των πιστών, τις οποίες τώρα ο Κύριος παραγγέλλει και τις οποίες ο Θεός είχε προΐδει. Οι προσευχές αυτές προγνώστηκαν πριν από όλους τους αιώνες από τον Θεό και επέδρασαν στο θείο σχέδιο (ο).
(2)   «Όχι το Σάββατο λόγω του νόμου που δεν επέτρεπε να βαδίζουν το Σάββατο παραπάνω από τα καθορισμένα βήματα» (Ζ). Μεταγενέστερες παραδόσεις επέτρεπαν μόνο 2.000 πήχεις, πέντε ή έξι στάδια κατά τον Ιώσηπο (Ιουδ. Πολιτ. 5,2,3, Αρχαιολ. 20,8,6) (δ).
«Είναι φανερό και από εδώ, ότι αν και τα λόγια αυτά τα απηύθυνε προς τους Αποστόλους, αλλά βεβαίως προς τους Ιουδαίους απέβλεπαν αυτά» (Ζ).
Οι πρώτοι Χριστιανοί των Ιεροσολύμων, πιστοί ακόμη στο νόμο, τηρούσαν το Σάββατο (L). Υποδηλώνουν τα λόγια αυτά ότι το ευαγγέλιο γράφτηκε σε χρόνο, κατά τον οποίο το Σάββατο τηρούνταν ακόμη από τους εξ’ Ιουδαίων Χριστιανούς (p).

Ματθ. 24,21 ἔσται(1) γὰρ τότε θλῖψις μεγάλη(2), οἵα οὐ γέγονεν ἀπ᾿ ἀρχῆς κόσμου ἕως τοῦ νῦν οὐδ᾿ οὐ μὴ γένηται(3).
Ματθ. 24,21  Και θα φύγετε τότε με μεγάλην βίαν και τρόμον, διότι θα συμβή θλίψις τόσον μεγάλη, ομοία προς την οποίαν ούτε έχει γίνει από την αρχήν του κόσμου έως τώρα ούτε και θα γίνη.
(1)  Ο Σωτήρας εδώ αποκαλυπτικά μιλώντας, μιλά για την τότε μερική θλίψη ως τύπο της γενικής μεγάλης θλίψης που θα προηγηθεί από την παρουσία του (δ). Η άμεση επαλήθευση των λόγων αυτών έγινε στην άλωση των Ιεροσολύμων από τον Τίτο.
(2)   «Όποιος βρει τα συγγράμματα του Ιωσήπου θα πληροφορηθεί» (Ζ).
«Ούτε μπορεί να ισχυριστεί κανείς ότι επειδή ήταν χριστιανός ο άνθρωπος (ο Ιώσηπος) εξόγκωσε την τραγωδία· διότι ήταν Ιουδαίος και μάλιστα κατ’ εξοχήν Ιουδαίος και ζηλωτής… Τι λέει λοιπόν αυτός; Ότι τα δεινά εκείνου του πολέμου υπερέβαλαν κάθε προηγούμενη τραγωδία και ότι ποτέ δεν είχε βρει το έθνος παρόμοιος πόλεμος. Διότι τόσο μεγάλη ήταν η πείνα, ώστε και οι ίδιες οι μητέρες να φθάνουν να τρώνε τα παιδιά τους, και να γίνονται μάχες για αυτό» (Χ).
(3)   «Πρόσεξε την υπερβολή των κακών, όταν τα κακά εκείνα είναι χειρότερα όταν συγκριθούν όχι μόνο με τα δεινά του προηγούμενου χρόνου, αλλά και με όλο τον χρόνο που ακολουθεί. Διότι ούτε σε ολόκληρη την οικουμένη, ούτε σε όλους τους αιώνες, αυτούς που πέρασαν και αυτούς που θα έλθουν, θα μπορέσει κανείς να ισχυριστεί ότι συνέβησαν τόσο μεγάλα δεινά» (Χ). Αυτό αληθεύει για μεν την Ιουδαία τοπικά, γενικά όμως και καθολικά για τον κόσμο κατά την εποχή την προ της δευτέρας παρουσίας (δ).

Ματθ. 24,22  καὶ εἰ μὴ ἐκολοβώθησαν(1) αἱ ἡμέραι ἐκεῖναι(2), οὐκ ἂν ἐσώθη πᾶσα σάρξ(3)· διὰ δὲ τοὺς ἐκλεκτοὺς(4) κολοβωθήσονται αἱ ἡμέραι(5) ἐκεῖναι.
Ματθ. 24,22  Και εάν δεν ωλιγόστευαν αι ημέραι εκείναι, δεν θα εσώζετο κανένας άνθρωπος εις την περιοχήν εκείνην. Αλλά χάριν των εκλεκτών θα περιορισθή ο αριθμός των ημερών εκείνων της τρομεράς θλίψεως.
(1)   «Αν δεν ελαττώνονταν οι ημέρες εκείνες κατ’ οικονομίαν από το Θεό» (Ζ).
(2)   «Ημέρες εννοεί τις ημέρες του πολέμου και της πολιορκίας εκείνης» (Ζ).
«Αν κρατούσε παραπάνω, λέει, ο πόλεμος των Ρωμαίων κατά της πόλης, όλοι οι Ιουδαίοι θα αφανίζονταν» (Χ). Μπορεί να αναφέρεται και στον περιορισμό της περιόδου του κράτους του αντιχρίστου (S).
(3)   «Λέει κάθε σάρκα αντί να πει καμία» (Ζ). «κάθε σάρκα εννοεί ιουδαϊκή. Και οι εντός και οι εκτός της πόλεως» (Χ).
«Δεν θα ξέφευγε τον θάνατο καμία ιουδαϊκή σάρκα. Διότι όλοι θα φονεύονταν και οι εντός και οι εκτός· οι μεν από την πείνα, οι δε από την επιδημία· άλλοι πάλι από ξίφος και από κάθε είδους τρόπους θανάτου» (Ζ).
(4)   «Εκλεκτούς ονομάζει τους εξ’ Ιουδαίων πιστούς» (Ζ), «αυτούς που ξεχώρισαν ανάμεσα σε αυτούς» (Ζ). Δεν θα κατέστη δυνατόν όλοι οι Χριστιανοί να διαφύγουν από τα Ιεροσόλυμα. Όπως μπορεί κάποιος να εικάσει, πολλοί ασθενείς, γέροντες και φτωχοί θα έμειναν από ανάγκη. Κάποιοι επίσης θα έμειναν από ζήλο, για να κηρύξουν κατά την κρίσιμη αυτή στιγμή το ευαγγέλιο στους συμπολίτες τους (ο). Οι εκλεκτοί, είτε αυτοί που ήδη επέστρεψαν (στο Θεό) είτε αυτοί που θα επιστρέψουν στο μέλλον, είτε και αυτοί που δεν γεννήθηκαν ακόμη, είναι αναμιγμένοι με το υπόλοιπο της ανθρωπότητας (b).
(5)   Για τους εκλεκτούς «ταχύτερα έπαυσε τον πόλεμο, για να μην χαθούν μαζί με τους απίστους, αλλά μάλλον έτσι ώστε και κάποιοι από τους απίστους να σωθούν μαζί με αυτούς» (Ζ).

Ματθ. 24,23  τότε(1) ἐάν τις ὑμῖν(2) εἴπῃ, ἰδοὺ ὧδε ὁ Χριστὸς ἢ ὧδε, μὴ πιστεύσητε(3)·
Ματθ. 24,23  Τότε εάν κανείς σας πη• Ιδού ο Χριστός είναι εδώ η εκεί, μη πιστεύσετε.
(1)   Ή, κατά τον χρόνο της πτώσης της Ιερουσαλήμ (b). Κατά την εποχή εκείνη της μεγάλης θλίψης, δηλαδή της μερικής και της γενικής που προτυπώνεται από αυτήν (δ).
Ή, «με το «τότε» δηλώνει όχι όσα θα συμβούν αμέσως μετά από αυτά, αλλά εκείνα που θα συμβούν στον καιρό κατά τον οποίο πρόκειται να γίνουν, όσα θα πει… Αφού προσπέρασε όλο το χρόνο που θα μεσολαβήσει από την άλωση των Ιεροσολύμων μέχρι τις αρχές της συντέλειας του κόσμου, αναφέρεται στον λίγο πριν τη συντέλεια χρόνο» (Χ).
«Επομένως αυτό που λέει σημαίνει το εξής· Τότε, δηλαδή όταν πρόκειται να έλθει ο αντίχριστος» (Θφ). Και οι δύο εκδοχές σοβαρές.
(2)   «Φαίνονται και αυτά ότι ειπώθηκαν προς τους Αποστόλους, επαληθεύονται όμως στους Χριστιανούς που θα ζουν τότε» (Ζ).
(3)   Διότι από τον χρόνο εκείνο ο υιός του ανθρώπου δεν θα φανεί μέχρι την δεύτερη έλευσή του (b). Πιστευόταν γενικώς, ότι ο Μεσσίας θα εμφανιζόταν κατά τον καιρό της έσχατης συμφοράς, για αυτό και ο λαός παρείχε ευκολόπιστο το αυτί του σε αγύρτες και απατεώνες (ο).
 
Ματθ. 24,24 ἐγερθήσονται(1) γὰρ ψευδόχριστοι καὶ ψευδοπροφῆται(2) καὶ δώσουσι σημεῖα(3) μεγάλα καὶ τέρατα(4), ὥστε πλανῆσαι, εἰ δυνατόν(5), καὶ τοὺς ἐκλεκτούς.
Ματθ. 24,24  Διότι θα αναφανούν ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήται και θα δώσουν μεγάλα σημεία και θα κάμουν καταπληκτικά έργα, ώστε να πλανήσουν, εάν είναι δυνατόν, και αυτούς ακόμη τους εκλεκτούς.
(1)   «Αντί να πει θα έλθουν» (Ζ). Λέει τον λόγο για τον οποίο δεν πρέπει να πιστέψουν.
(2)   Ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήτες δεν πρέπει να μπερδεύονται (S). Οι ψευδομεσσίες αυτοί θα συνοδεύονται από ψευδοπροφήτες, οι οποίοι θα είναι μαθητές τους και απόστολοί τους (L). «Και πριν την άλωση των Ιεροσολύμων είπε ότι θα υπάρξουν ψευδόχριστοι και ψευδοπροφήτες, αλλά αυτοί, οι πριν τη δευτέρα παρουσία του θα είναι πολύ χειρότεροι από αυτούς τους πριν την άλωση των Ιεροσολύμων» (Ζ).
(3)   Αναφέρεται στην αιτία που προκαλεί αυτό, την υπερφυσική δύναμη= σημάδι που μαρτυρεί θεία δύναμη.
(4)   Δηλώνει την προκαλούμενη στους ανθρώπους εντύπωση και τον φόβο που τους εμπνέει το σημάδι. Τα θαύματα αυτά θα μπορούσαν μάλλον ως ψευδή να χαρακτηριστούν. Είναι ξεκάθαρος ο χαρακτήρας τους σε σχέση με τα αληθινά θαύματα, των οποίων εκείνα θα είναι χονδροειδής και γελοία απομίμηση (ο).
(5)   «Αν θα μπορούσε να γίνει δυνατόν σε αυτούς. Από αυτούς τους ψευδόχριστους ένας είναι και ο λεγόμενος αντίχριστος, του οποίου προφήτες θα είναι οι αναφερόμενοι αυτοί ψευδοπροφήτες» (Ζ).

Ματθ. 24,25   Ἰδοὺ(1) προείρηκα(2) ὑμῖν.
Ματθ. 24,25   Ιδού σας τα προείπα, ώστε να λάβετε τα μέτρα σας.
(1)   «Δίνει μαρτυρία για να τους ασφαλίσει» (Ζ).
(2)   Ο παρακείμενος δηλώνει την εξακολούθηση του αποτελέσματος· τα προείπα έτσι ώστε, όταν γίνουν, κανείς από σας να μην εξαπατηθεί από αυτά (δ).

Ματθ. 24,26   ἐὰν οὖν εἴπωσιν(1) ὑμῖν, ἰδοὺ ἐν τῇ ἐρήμῳ(2) ἐστί, μὴ ἐξέλθητε, ἰδοὺ ἐν τοῖς ταμείοις(3), μὴ πιστεύσητε·
Ματθ. 24,26    Εάν λοιπόν σας πουν• Ιδού εις την έρημον ευρίσκεται ο Χριστός, μη βγήτε• η εάν σας πουν ότι ο Χριστός ευρίσκεται εις τα πλέον απόμερα και ασφαλή δωμάτια, μη πιστεύσετε.
(1)   «Οι προπομποί και υπηρέτες του αντιχρίστου» (Ζ) και γενικά κάθε ψευδόχριστου.
(2)   Ώστε να πορευθείτε αρκετό δρόμο για να τον συναντήσετε (δ). Εφαρμόζεται σε εκείνους, οι οποίοι σύρουν όχλους με θόρυβο πίσω τους (b).
(3)   «Ταμεία να εννοήσεις εδώ τα πιο εσωτερικά δωμάτια των σπιτιών» (Ζ), τους ενδότερους θαλάμους οποιασδήποτε οικίας, όπου κατ’ ιδίαν και εύκολα μπορείτε να τον συναντήσετε (δ). Έρημος-ταμεία, αντίθεση= είτε δημόσια ανακηρύσσεται ο Μεσσίας αυτός είτε κρυφά και κατ’ ιδίαν αποκαλύπτεται (S).

Ματθ. 24,27  ὥσπερ γὰρ(1) ἡ ἀστραπὴ(2) ἐξέρχεται ἀπὸ ἀνατολῶν καὶ φαίνεται ἕως δυσμῶν(3), οὕτως ἔσται καὶ ἡ παρουσία(4) τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου(5)·
Ματθ. 24,27 Διότι όπως η αστραπή βγαίνει από την ανατολή και αμέσως φαίνεται έως την δύσιν, έτσι αμέσως αισθητή εις όλους θα γίνη και η ένδοξος παρουσία του Υιού του ανθρώπου.
(1)   Εξηγεί τον λόγο για τον οποίο δεν πρέπει να βγουν ούτε να πιστέψουν.
«Διότι όχι όπως ακριβώς στην προηγούμενη παρουσία στη Βηθλεέμ φάνηκε και σε μια μικρή γωνία της οικουμένης και χωρίς κανείς να το ξέρει από την αρχή, έτσι και τότε θα γίνει, λέει, αλλά θα έλθει φανερά και με κάθε δόξα και δεν θα χρειαστεί κάποιος να τον εξαγγείλει» (Χ).
(2)   «Πώς λοιπόν φαίνεται η αστραπή; Δεν χρειάζεται κάποιον να την εξαγγείλει, δεν έχει ανάγκη κήρυκα, αλλά και σε αυτούς που κάθονται στα σπίτια, και σε αυτούς που είναι στα δωμάτια, φαίνεται ακαριαία σε ολόκληρη την οικουμένη» (Χ).
(3)   Με τη φράση από ανατολών έως δυσμών δείχνει τα δύο αντίθετα σημεία του ορίζοντα, στο ένα από τα οποία αφού γεννιέται η αστραπή αμέσως και ακαριαία φαίνεται και στο άλλο = με τη μία φωτίζει όλο τον ορίζοντα από τη μία άκρη στην άλλη (δ). Η ιδέα που εκφράζεται με την εικόνα φαίνεται να είναι, ότι η παρουσία του υιού του ανθρώπου δεν θα είναι τοπική, αλλά ορατή παντού (a).
(4)   «Έτσι θα είναι και η παρουσία εκείνου, θα φαίνεται σε όλους ταυτόχρονα λόγω της υπερβολικής λαμπρότητας που έχει, και η ίδια θα εξαγγείλει τον εαυτό της στους ανθρώπους» (Ζ). Ο Μεσσίας δεν θα παραμένει κρυμμένος ώστε να γίνεται σιγά σιγά γνωστός. Η εμφάνισή του με τη μία θα προκαλέσει σε όλους πληροφορία για το ποιος είναι ο Μεσσίας και δεν θα είναι ανάγκη να μάθει κάποιος αυτό από άλλους (p).
(5)   Από το χωρίο αυτό μέχρι το στίχο 44 ειδικά αποκαλείται συχνά υιός του ανθρώπου (b). Η έλευση αυτή αναφέρεται πρώτον μεν στην έλευση για εκδίκηση του ιουδαϊκού έθνους, και έπειτα και με κυριότερη έννοια στην τελική έλευση για να κρίνει τον κόσμο (ο).

Ματθ. 24,28  ὅπου γὰρ ἐὰν ᾖ τὸ πτῶμα, ἐκεῖ συναχθήσονται οἱ ἀετοί(1).
Ματθ. 24,28   Διότι όπου είναι το πτώμα, εκεί θα μαζευτούν αετοί•
(1)   Παροιμιακός λόγος. Ίσως μία φράση που χρησιμοποιούνταν τότε. Εκφράζει εδώ το αναπόφευκτο (S). Διάφοροι με διάφορους τρόπους ερμήνευσαν.
Ή, παρομοίασε «με πτώμα τον εαυτό του επειδή μαζεύει τους αετούς και επειδή είναι τροφή πνευματική τους και ζωή αιώνια. Ο Λουκάς ονόμασε σώμα το πτώμα» (Ζ), και αετοί είναι «το πλήθος των αγγέλων, των μαρτύρων, των αγίων όλων» (Χ).
Ή, όπως όταν η ζωή εγκαταλείπει το σώμα γίνεται αυτό πτώμα και οι αετοί αμέσως πέφτουν εναντίον του, έτσι όταν ο κόσμος σαπίσει από το κακό, ο Υιός του ανθρώπου θα έλθει μαζί με τους αγγέλους του να επιφέρει την κρίση (a).
Ή, ο παροιμιακός λόγος επιδέχεται διάφορες εφαρμογές, αλλά εδώ φαίνεται να αναφέρεται στους ψευδόχριστους και ψευδοπροφήτες. Καιρός μεγάλης κρίσης ηθικής είναι κατάλληλη ευκαιρία για απατεώνες. Όταν ο φανατισμός αντικαταστήσει τη θρησκεία, θα είναι πάντοτε απατεώνες έτοιμοι να εκμεταλλευτούν για όφελός τους την διαφθορά του αρίστου. Αλλά μπορεί να εφαρμοστεί και στην κρίση του Θεού που έρχεται σε διεφθαρμένη κατάσταση της κοινωνίας και ως ειδικό παράδειγμα επαλήθευσης της αρχής αυτής, εφαρμόζεται στους Ρωμαίους που επέλασαν κατά της ιουδαϊκής συναγωγής και του ιουδαϊκού έθνους (p).
Οι τελευταίες αυτές ερμηνείες είναι πιθανότερες.

4) Προφητεία για τη συντέλεια των αιώνων (κδ 29-31)

Ματθ. 24,29 Εὐθέως(1) δὲ μετὰ τὴν θλῖψιν τῶν ἡμερῶν ἐκείνων(2) ὁ ἥλιος σκοτισθήσεται(3) καὶ ἡ σελήνη οὐ δώσει τὸ φέγγος αὐτῆς, καὶ οἱ ἀστέρες πεσοῦνται(4) ἀπὸ τοῦ οὐρανοῦ, καὶ αἱ δυνάμεις τῶν οὐρανῶν(5) σαλευθήσονται(6).
Ματθ. 24,29  Αμέσως δε, έπειτα από την θλίψιν των ημερών εκείνων ο ήλιος θα σκοτισθή και το φεγγάρι δεν θα δώση το φως του και τα άστρα θα πέσουν από τον ουρανόν και αι ουράνιαι δυνάμεις, αι συγκρατούσαι την αρμονίαν του σύμπαντος, θα σαλευθούν.
(1)   Το ευθέως ή λέγεται κατά το ύφος των αποκαλυπτικών συγγραφέων, οι οποίοι χρησιμοποιούν το ταχύ ή ευθύς ή ιδού αίφνης, για να εκφράσουν τις μεταβολές καθώς εμφανίζονται αυτές στις διαδοχικές εικόνες των οπτασιών τους (L) ή αναφέρεται σε αυτά που ακολουθούν μετά την θλίψη… = «Αμέσως μετά την θλίψη των ημερών εκείνων. Θλίψη λέει των ημερών του αντιχρίστου και των ψευδοπροφητών» (Χ).
Αναφέρεται αυτό στην τέλεια μεγάλη και γενική θλίψη, της οποίας τύπος μόνο ήταν η τότε μερική των Ιεροσολύμων (δ). «Διότι αν ο ιουδαϊκός πόλεμος περιορίστηκε σε χρόνο για τους εκλεκτούς, πολύ περισσότερο αυτός ο πειρασμός θα περιοριστεί για αυτούς τους ίδιους» (Χ), «τους εκλεκτούς που θα υπάρχουν στον τότε καιρό της συντέλειας του κόσμου» (Σχ).
(2)   Δεν αποκλείεται και αυτοί οι Απόστολοι να παρανόησαν τα λόγια του Σωτήρα νομίζοντας, ότι μετά την θλίψη της πολιορκίας και άλωσης των Ιεροσολύμων θα επακολουθούσε αμέσως η δευτέρα παρουσία (δ,a).
(3)   Ή «θα αμαυρωθεί» (Θφ), «δεν θα αφανιστεί αλλά θα νικηθεί από το φως της παρουσίας του Χριστού» (Ζ), ή, πιο σωστά «θα μετασχηματιστεί λοιπόν αυτή η κτίση» (Χ)· θα επέλθει το τέλος του κόσμου με την καταστροφή των στοιχείων και τη μεταβολή του κόσμου αυτού του παλαιού σε καινούργιο (δ).
(4)   «Διότι τι ανάγκη θα υπάρχει για αυτά (τη σελήνη και τα αστέρια), αφού δεν θα υπάρχει νύχτα;» (Χ). Διαταραχή των ουρανίων σωμάτων είναι μόνιμο χαρακτηριστικό των ιουδαϊκών εσχατολογικών περιγραφών για το τέλος των καιρών. Δες Ησ. ιγ 10,κδ 21,23,λδ 4,Ιεζ. λβ 7,Ιωήλ δ 15,Αποκ. στ 12 (S).
(5)   Οι από τον Θεό τοποθετημένες αγγελικές δυνάμεις, με τις οποίες συγκρατείται και διατηρείται ο κόσμος (δ).
(6)   «Και πολύ λογικά· αφού θα δουν να γίνεται τέτοια μεταβολή. Διότι αν όταν έγιναν τα άστρα, τόσο πολύ έφριξαν και θαύμασαν· (διότι, λέει, όταν γεννήθηκαν τα άστρα, με δόξασαν με φωνή μεγάλη όλοι οι άγγελοι)· πολύ περισσότερο όταν θα βλέπουν όλα να μεταρρυθμίζονται και τους συνδούλους τους να απολογούνται και την οικουμένη όλη να στέκεται σε φοβερό δικαστήριο» (Χ). 

Ματθ. 24,30 καὶ τότε φανήσεται τὸ σημεῖον(1) τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου ἐν τῷ οὐρανῷ, καὶ τότε κόψονται πᾶσαι αἱ φυλαὶ τῆς γῆς(2) καὶ ὄψονται τὸν υἱὸν τοῦ ἀνθρώπου ἐρχόμενον ἐπὶ τῶν νεφελῶν τοῦ οὐρανοῦ(3) μετὰ δυνάμεως(4) καὶ δόξης πολλῆς(5).
Ματθ. 24,30  Και τότε θα φανή στον ουρανόν το σημείον του υιού του ανθρώπου, και τότε όλαι αι φυλαί της γης, που δεν επίστευσαν, θα οδύρωνται σπαρακτικά, και θα ίδουν τον υιόν του ανθρώπου να έρχεται επάνω εις τας νεφέλας του ουρανού με δύναμιν μεγάλην και δόξαν πολλήν.
(1)   Το σημάδι, με το οποίο δείχνεται, ότι ο Μεσσίας μετά από λίγο ή αμέσως θα έλθει και στα μάτια όλων θα φανερωθεί (g). Το σημάδι φαίνεται να είναι ξεχωριστό από την παρουσία και να προηγείται αυτής (a).
Τι είναι το σημάδι αυτό; Είναι αμφίβολο. Μπορεί η φράση να σημαίνει το σημάδι ότι ο υιός του ανθρώπου πρόκειται να φανεί, οπότε οι λόγοι θα ήταν απάντηση στην ερώτηση των μαθητών. Ποιο είναι το σημάδι της παρουσίας σου;
Ή, είναι δυνατόν αυτός ο ίδιος ο Υιός του ανθρώπου να είναι το σημάδι ότι η συντέλεια των αιώνων ήλθε, οπότε αναφέρεται άμεσα στο Δανιήλ ζ 13: «Και να μαζί με τα σύννεφα του ουρανού ερχόταν ως υιός ανθρώπου» (p). Σημάδι είναι η θριαμβευτική συνοδεία του Υιού του ανθρώπου που έρχεται μέσα στη δόξα του (b).
Ή, «σημάδι του λέει τον σταυρό, που θα λάμπει τότε πολύ πιο λαμπρά από τον ήλιο» (Ζ)· «αφού βεβαίως εκείνος μεν (ο ήλιος) θα σκοτιστεί και θα κρυφτεί, ενώ αυτός θα φαίνεται· δεν θα φαινόταν, εάν δεν ήταν πολύ πιο λαμπερός από τις ακτίνες του ηλίου» (Χ).
(2)   «Θα θρηνήσει όλο το γένος των απίστων· οι μεν επειδή σταύρωσαν το Χριστό, οι δε επειδή τιμώρησαν τους Χριστιανούς, και οι άλλοι επειδή δεν πίστεψαν. Θα είναι όμως ανώφελος σε αυτούς ο τότε θρήνος» (Ζ). Παράλληλο χωρίο το Ζαχαρίου ιβ 12 «και θα θρηνήσει η γη κατά φυλές», μόνο που το πένθος της γης Ιερουσαλήμ θα επεκταθεί τώρα σε όλη τη γη (L).
(3)   «Θα έρθει σε σύννεφο όπως αναλήφθηκε» (Χ), όπως στο Δανιήλ ζ 13 σύμφωνα με τους Ο΄ (L).
(4)   Με μεγάλο σμήνος αγγέλων (S). Η θεία του δύναμη φανερώνεται και με την παρουσία όλων των μύριων μυριάδων αγγέλων που έρχονται μαζί του για την κρίση (δ).
(5)   Η εξωτερική λαμπρότητα και μεγαλειότητα της θείας του φύσης (δ).

Ματθ. 24,31 καὶ ἀποστελεῖ τοὺς ἀγγέλους(1) αὐτοῦ μετὰ σάλπιγγος φωνῆς μεγάλης(2), καὶ ἐπισυνάξουσι(3) τοὺς ἐκλεκτοὺς αὐτοῦ ἐκ τῶν τεσσάρων ἀνέμων(4) ἀπ᾿ ἄκρων οὐρανῶν ἕως ἄκρων αὐτῶν(5).
Ματθ. 24,31  Και θα στείλη τους αγγέλους του, οι οποίοι με φωνήν μεγάλην, σαν από ισχυράν σάλπιγγα, θα συγκεντρώσουν τους εκλεκτούς του από τα τέσσαρα σημεία του ορίζοντος, από την μίαν άκρην του ουρανού έως την άλλην.
(1)   Εδώ οι άγγελοι στέλνονται για να μαζέψουν τους εκλεκτούς. «Και για ποιο λόγο τους καλεί μέσω αγγέλων, αφού έρχεται ο ίδιος τόσο φανερά; Τιμώντας τους και με αυτόν τον τρόπο» (Χ). Στο Ματθ. ιγ 41 οι άγγελοι εξαποστέλλονται για όλεθρο των κακών, ενώ εδώ για να μαζέψουν τους εκλεκτούς (S).
(2)   Με σάλπιγγα μεγαλόφωνη (δ). Δες Α΄Θεσ. δ 16, Α΄Κορ. ιε 52 και Αποκ. α 10. «Και τι χρειάζονται οι σάλπιγγες και ο ήχος; Για ξεσήκωμα, για ευφροσύνη, για την εμφανή παρουσίαση του εκπληκτικού γεγονότος, για την οδύνη αυτών που θα απομείνουν πίσω» (Χ).
(3)   «Πρόσεξε όμως, ότι η μεν σάλπιγγα θα αναστήσει τους νεκρούς· έπειτα αφού αναστηθούν, θα τους μαζέψουν οι άγγελοι και αφού μαζευτούν, θα τους αρπάξουν τα σύννεφα, όπως είπε ο Παύλος» (Α΄Θεσ. δ 17) (Ζ).
(4)   «Με τους τέσσερεις ανέμους δήλωσε τα τέσσερα πέρατα της οικουμένης, ανατολή δύση βορρά και νότο· διότι από κάθε πέρας πνέει ιδιαίτερος άνεμος και αυτοί οι τέσσερεις είναι οι κυρίως άνεμοι. Με τα πέρατα όμως δήλωσε μαζί και τα ενδιάμεσα» (Ζ).
(5)   «Είναι ερμηνευτικό της φράσης «από τους τέσσερεις ανέμους», και σημαίνει ότι δηλώνουν τα άκρα και άκρα είναι τα πέρατα που αναφέρθηκαν» (Ζ)= από το ένα άκρο του ορίζοντα, όπου ακουμπά ο ουρανός τη γη, δηλαδή από τη μία εσχατιά της γης στην άλλη (δ).

5) Το από τη συκιά μάθημα και το αβέβαιο του χρόνου της παρουσίας (κδ 32-41)

Ματθ. 24,32 Ἀπὸ δὲ τῆς συκῆς(1) μάθετε τὴν παραβολήν(2). ὅταν ἤδη ὁ κλάδος αὐτῆς γένηται ἁπαλὸς καὶ τὰ φύλλα ἐκφύῃ, γινώσκετε ὅτι ἐγγὺς τὸ θέρος(3)·
Ματθ. 24,32 Από την συκήν δε μάθετε την παρομοίωσιν• όταν πλέον ο κλάδος της γίνη μαλακός και αναβλαστάνη τα φύλλα, γνωρίζετε ότι πλησιάζει το θέρος.
(1)   Ίσως κάποια συκιά ήταν εκεί που και χρησίμευσε αυτή σαν παράδειγμα. Ή, και οποιοδήποτε άλλο δέντρο μπορούσε να δώσει αφορμή για χρήση του παραδείγματος (S).
(2)   Εδώ σημαίνει την σύγκριση, την ομοιότητα του ενός πράγματος με το άλλο (g).
«Παραβολή λέει το παράδειγμα, το οποίο πρόκειται να πει για να αποδείξει ότι δεν είναι μεγάλο το διάστημα μεταξύ του σημαδιού της δευτέρας παρουσίας που δηλώθηκε και αυτής της ίδιας της παρουσίας» (Ζ).
(3)   «Εδώ προφητεύει και κάτι άλλο, καλοκαίρι πνευματικό, και ότι εκείνη την ημέρα από τον χειμώνα του παρόντος θα επικρατήσει γαλήνη χάριν των δικαίων… Δεν ανέφερε όμως την παραβολή της συκιάς μόνο για αυτό, για να φανερώσει το χρόνο… αλλά για να επιβεβαιώσει και με αυτόν τον τρόπο όσα είπε, ότι οπωσδήποτε θα συμβούν. Διότι όπως αυτό είναι αναγκαίο επακόλουθο, έτσι και εκείνο. Γιατί πράγματι όπου τυχόν θέλει να τονίσει ότι αυτό που λέει θα συμβεί οπωσδήποτε, φέρνει στη μέση φυσικές αναγκαιότητες» (Χ).

Ματθ. 24,33  οὕτω καὶ ὑμεῖς ὅταν ἴδητε ταῦτα πάντα(1), γινώσκετε ὅτι ἐγγύς ἐστιν ἐπὶ θύραις(2).
Ματθ. 24,33 Έτσι και σεις, όταν ίδετε όλα αυτά, μάθετε ότι έφθασε ο καιρός της κρίσεως του Θεού, που θα τιμωρήση τους Ιουδαίους με καταστροφήν.
(1)   Όλα αυτά τα σημάδια, τα οποία προανέφερα για την καταστροφή των Ιεροσολύμων (δ).
(2)   Να γνωρίζετε, ότι είναι κοντά η κρίση του Θεού η μερική. Το εγγύς εστίν αναφέρεται άμεσα μεν στην κρίση του Θεού στα Ιεροσόλυμα, εμμέσως δε στην μεγάλη κρίση, το αντίτυπο της μικρής (δ).

Ματθ. 24,34 ἀμὴν λέγω ὑμῖν, οὐ μὴ παρέλθῃ ἡ γενεὰ αὕτη(1) ἕως ἂν πάντα ταῦτα(2) γένηται.
Ματθ. 24,34 Σας διαβεβαιώνω, ότι δεν θα περάση η γενεά αυτή, έως ότου γίνουν όλα όσα σας προείπα δια την καταστροφήν της Ιερουσαλήμ.
(1)   Η γενεά προς την οποία μιλούσε· αυτό έγινε, διότι και Απόστολοι και πιστοί και Ιουδαίοι είδαν και επέζησαν της καταστροφής των Ιεροσολύμων (δ).
Λιγότερο πιθανή ερμηνεία: «γενεά δεν εννοεί την τότε, αλλά αυτήν των πιστών· διότι συνηθίζει να χαρακτηρίζει την γενιά όχι μόνο από τους χρόνους, αλλά και από το είδος της θρησκείας και του τρόπου ζωής, όπως όταν λέει· «Αυτή η γενιά εκείνων που ζητούν τον Κύριο»»(Χ).
«Για να μην θεωρήσουν δηλαδή οι Απόστολοι, ότι τα αναφερθέντα δεινά θα εξαφανίσουν από τη ρίζα του το κήρυγμα και τους πιστούς, πληροφορεί αυτούς, ότι δεν θα αφανιστεί η θρησκεία των πιστών, μέχρι τη δευτέρα παρουσία, αλλά θα διαμείνει μέχρι τη συντέλεια του κόσμου» (Ζ).
(2)   Κυρίως «όσα προείπε για την άλωση των Ιεροσολύμων» (Ζ). Πολλοί από τους τότε ζωντανούς θα έβλεπαν το βδέλυγμα της ερήμωσης και την καταστροφή των Ιεροσολύμων που θα ακολουθούσε αυτό.

Ματθ. 24,35  (1)ὁ οὐρανὸς(2) καὶ ἡ γῆ(3) παρελεύσονται(4), οἱ δὲ λόγοι μου οὐ μὴ παρέλθωσι(5).
Ματθ. 24,35  Ο ουρανός και η γη θα παρέλθουν, οι λόγοι μου όμως δεν θα παρέλθουν, αλλά θα πραγματοποιηθούν εξ ολοκλήρου.
(1)   Η έννοια του όλου στίχου: «αυτά τα στερεοποιημένα και τα ακίνητα ευκολότερα θα αφανιστούν, παρά θα διαψευστεί κάτι από τα λόγια μου» (Χ).
(2)   Του οποίου η κίνηση κανονίζεται από τους πλέον αλάνθαστους νόμους (b).
(3)   Η οποία είναι αμετακίνητα θεμελιωμένη (b). «Τα στοιχεία του κόσμου τα παρενέβαλε στο λόγο, αφ’ ενός για να δηλώσει ότι η Εκκλησία είναι προτιμότερη και του ουρανού και της γης, αφ’ ετέρου για να δείξει και από εδώ ότι είναι δημιουργός του παντός» (Χ).
(4)   Θα εξαφανιστούν, θα καταστραφούν, θα εκλείψουν (δ).
(5)   Θα επαληθευτούν επακριβώς με τα γεγονότα που θα γίνουν. Ο ουρανός και η γη θα αντικατασταθούν από νέο ουρανό και νέα γη, τα οποία περιγράφτηκαν με τα λόγια μου (b).

Ματθ. 24,36 Περὶ δὲ(1) τῆς ἡμέρας ἐκείνης(2) καὶ ὥρας(3) οὐδεὶς οἶδεν, οὐδὲ οἱ ἄγγελοι τῶν οὐρανῶν(4), εἰ μὴ ὁ πατήρ μου μόνος(5).
Ματθ. 24,36  Ως προς δε την ημέραν εκείνην και την ώραν της δευτέρας παρουσίας και της μεγάλης κρίσεως κανείς δεν γνωρίζει τόποτε, ούτε οι άγγελοι των ουρανών, ει μη μόνον ο Πατήρ.
(1)   Ο σύνδεσμος «δε» είναι αντιθετικός. Ο Κύριος δείχνει το χρόνο της καταστροφής του ναού και της πόλης των Ιεροσολύμων στους στίχους 32-34, αρνείται όμως στον στίχο αυτό, ότι η ώρα και η ημέρα της συντέλειας του κόσμου είναι γνωστή (b).
(2)   Την γνωστή, την μεγάλη και φοβερή ημέρα της φανέρωσης του Σωτήρα (δ). Μερικοί από εκείνους, οι οποίοι άκουγαν τα λόγια του Σωτήρα θα ζούσαν, για να δουν ένα τρομακτικό παράδειγμα που πείθει για το τι είναι η κρίση του Θεού· αλλά όλοι πρέπει να θυμούνται ότι απομένει κάτι τρομακτικότερο, που αφορά στην όλη ανθρωπότητα, η χρονολογία όμως του οποίου είναι μόνο στο Θεό γνωστή (p).
(3)   Ημέρα είναι το σύνολο, ώρα είναι ένα τμήμα αυτής (b).
(4)   «Εάν οι άγγελοι οι ουράνιοι αγνοούν αυτές, πολύ περισσότερο οι άνθρωποι οι γήινοι δεν πρέπει να γνωρίζουν αυτές» (Ζ).
(5)   Οι κώδικες σιναϊτικός και βατικανός και κάποιοι άλλοι έχουν: ουδέ ο υιός ει μη ο πατήρ μόνος. Οποιαδήποτε και αν είναι η αυθεντική γραφή, εφ’ όσον προστίθεται η λέξη «μόνος», η έννοια του χωρίου παραμένει ούτως ή άλλως η ίδια. = «Ούτε ο υιός δεν ξέρει την ημέρα εκείνη και ώρα ως άνθρωπος· διότι ως Θεός γνωρίζει ακριβώς το ίδιο με τον Πατέρα» (Ζ).
«Διότι όλα όσα έχει ο Πατέρας είναι του Υιού· και την γνώση όμως έχει της ημέρας ο Πατέρας. Και ο Υιός άρα έχει αυτήν» (Θφ).
«Διότι αν γνωρίζει καλά τον Πατέρα (ο Υιός), πώς αγνοεί την έσχατη ημέρα; Διότι κανείς δεν γνωρίζει τον Πατέρα παρά μόνο ο Υιός… Και αν το Πνεύμα το Άγιο γνωρίζει όλα τα του Θεού, πώς ο Υιός αγνοεί την ημέρα την οποία δημιούργησε; Και αν οι αιώνες από αυτόν έγιναν και οι χρόνοι, είναι φανερό ότι και η έσχατη ημέρα βρίσκεται στους αιώνες και τους χρόνους και είναι αδύνατον να την αγνοεί αυτός» (Α).
«Αλλά, αν και ο ίδιος, μολονότι είναι Θεός Λόγος, έγινε και χρημάτισε άνθρωπος, ο οποίος αγνοεί αυτά που θα γίνουν σύμφωνα με τη δική του φύση και το μέτρο της ανθρωπότητας, αλλά δέχεται πολλές φορές τη γνώση με αποκάλυψη του Θεού. Και να μην απορήσεις αν καταδέχεται την μικροπρέπεια της άγνοιας. Γιατί, αν και είναι δεσπότης, ονομάζεται δούλος ως άνθρωπος, και ενώ είναι Κύριος της δόξας, ζητά δόξα από τον Πατέρα σαν να μην έχει δόξα, και ενώ ο ίδιος είναι πραγματικά η ζωή και ζωογονεί τα πάντα, λέγεται ότι αναστήθηκε με τη δύναμη του αγίου Πνεύματος… τι το παράδοξο αν και αυτό που υπάρχει κατά φύση, δηλαδή το να αγνοήσει κάτι από αυτά που υπάρχουν, θεώρησε άξιο ενδεχομένως να το οικειωθεί και αυτό μαζί με τα άλλα ιδιώματα;… Σκεπτόμενοι λοιπόν σωστά, θα πούμε ότι γνωρίζει ο Υιός κατά το ότι είναι και νοείται Θεός, όσον αφορά όμως την ανθρώπινη φύση του, επειδή έγινε και άνθρωπος, δεν ψεύδεται καθόλου όταν λέει, ότι δεν γνωρίζει, και να μην αποδώσουμε το πράγμα στα ιδιώματα της θεότητας, αλλά στη μορφή του δούλου και στη δική μας πτωχεία. … Διότι δεν ήρθε και εγκαταστάθηκε σε κάποιον άνθρωπο, σύμφωνα με την ανοησία κάποιων, αλλά έγινε ο ίδιος αληθινά άνθρωπος, μαζί με το ότι είναι και από τη φύση του Θεός» (Κ).
Μιλά σύμφωνα με την ανθρώπινη φύση στην κατάσταση της ταπείνωσης και αποδίδει στη θεία φύση και θεότητα, και κατά συνέπεια στον Πατέρα που έχει την πρωτοβουλία σε κάθε έργο της θεότητας, την εξουσία του να ορίσει την μεγάλη εκείνη ημέρα, όπως και την γνώση αυτής (δ). Προβλήθηκε το χωρίο αυτό για άρνηση του δόγματος της θεότητας του Χριστού. Καμία σημασία όμως δεν έχει αυτό, όταν κάποιος έχει την αληθινή έννοια για τις δύο φύσεις στον Χριστό που ενώθηκαν στον Θεάνθρωπο κατά τρόπο ασύγχυτο. Κατά την ανθρώπινη φύση του ο Κύριος αγνοούσε, αυτό όμως δεν είναι περισσότερο εκπληκτικό από την βεβαίωση, ότι ο Ιησούς αύξανε κατά την σοφία (Λουκ. β 52) ή είχε ψυχή που ταραζόταν και κυριευόταν από αγωνία (Ματθ. κστ 38,Μάρκ. ιδ 34,Ιω. ιβ 27,ιγ 31)(ο).
 
Ματθ. 24,37 (1)ὥσπερ(2) δὲ αἱ ἡμέραι τοῦ Νῶε, οὕτως ἔσται καὶ ἡ παρουσία τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου(3).
Ματθ. 24,37  Όπως δε υπήρξαν αι ημέραι του Νώε, έτσι θα είναι και η παρουσία του υιού του ανθρώπου.
(1)   Με τον στίχο αυτόν «φανερώνει με το παράδειγμα το αιφνίδιο και απροσδόκητο της παρουσίας» (Ζ), «δηλώνοντας ότι θα έλθει αστραπιαία και απροσδόκητα και ενώ οι περισσότεροι θα επιδίδονται σε απολαύσεις» (Χ).
(2)   Οι συνθήκες θα είναι ανάλογες με αυτές προ του κατακλυσμού. Εξηγεί αυτό αμέσως στον επόμενο στίχο.
(3)   Το σημείο που τονίζεται είναι το απροετοίμαστο των ανθρώπων. Η παρουσία εδώ εκλαμβάνεται ότι έρχεται απροειδοποίητα, χωρίς να προηγηθούν σημάδια (S).

Ματθ. 24,38 ὥσπερ γὰρ(1) ἦσαν ἐν ταῖς ἡμέραις ταῖς πρὸ τοῦ κατακλυσμοῦ τρώγοντες καὶ πίνοντες(2), γαμοῦντες καὶ ἐκγαμίζοντες(3), ἄχρι ἧς ἡμέρας εἰσῆλθε Νῶε εἰς τὴν κιβωτόν,
Ματθ. 24,38 Διότι, όπως κατά τας ημέρας που προηγήθησαν από τον κατακλυσμό οι άνθρωποι έτρωγαν και έπιναν ασυλλόγιστοι, ενυμφεύοντο και υπάνδρευαν τα παιδιά των μέχρι της ημέρας, που μπήκε ο Νώε εις την κιβωτόν,
(1)   «Κάνοντας πιο σαφές το παράδειγμα, δίδαξε, ότι θα έλθει ενώ οι πολλοί θα τρυφούν και θα είναι αμέριμνοι» (Ζ).
(2)   «Αν όμως τότε θα υπάρχει απόλαυση, πώς είπε «μετά την θλίψη των ημερών εκείνων»; Θλίψη μεν θα είναι για τους ευσεβείς και δίκαιους· ενώ απόλαυση για τους πονηρούς και αναίσθητους» (Ζ).
«Με αυτά δείχνει, ότι όταν έλθει ο αντίχριστος, θα αυξηθούν οι ανάρμοστες ηδονές μεταξύ εκείνων οι οποίοι είναι παράνομοι και έχουν χάσει την ελπίδα της σωτηρίας τους. Τότε θα υπάρχει γαστριμαργία, διασκεδάσεις και μεθύσια» (Χ).
(3)   Αυθεντική γραφή γαμίζοντες. «Εκγαμίζω» και γαμίζω «σημαίνει παντρεύω την κόρη με άνδρα» (Ζ). Αυτά που απαριθμούνται εδώ (τρώγοντες, πίνοντες, γαμούντες, εκγαμίζοντες) δεν είναι από μόνα τους κακά. Αλλά οι άνθρωποι της εποχής εκείνης βρισκόμενοι σε αμέριμνη ασφάλεια ζούσαν βίο παχυλής σαρκικότητας και δεν απασχολούνταν με τίποτα πνευματικότερο παρά μόνο πώς να υπηρετήσουν την σάρκα (ο).

Ματθ. 24,39 καὶ οὐκ ἔγνωσαν(1) ἕως ἦλθεν ὁ κατακλυσμὸς καὶ ἦρεν ἅπαντας, οὕτως(2) ἔσται καὶ ἡ παρουσία τοῦ υἱοῦ τοῦ ἀνθρώπου.
Ματθ. 24,39 και δεν κατάλαβαν, έως ότου ήλθε ο κατακλυσμός και τους παρέσυρε όλους, έτσι έξαφνα και απροσδόκητα θα γίνη και η παρουσία του υιού του ανθρώπου.
(1)   «Διότι όπως δεν πίστευαν όταν κατασκευαζόταν η κιβωτός, και ενώ βρισκόταν ανάμεσά τους προαναγγέλλοντας τα δεινά που επρόκειτο να συμβούν» (Χ), «και η οποία προμήνυε την εντός ολίγου καταστροφή» (Ζ), «εκείνοι όμως βλέποντας αυτήν, σαν να μην επρόκειτο να συμβεί κανένα κακό, έτσι τρυφούσαν» (Χ), και «δεν αισθάνονταν» (Ζ), δεν κατάλαβαν· «κυριευμένοι από τη μέθη της κακίας δεν καταλάβαιναν τον φόβο όσον θα γίνονταν» (Χ). Η άγνοιά τους ήταν θεληματική (b).
(2)   «Έτσι και αυτοί, ενώ θα βλέπουν τον αντίχριστο να ενεργεί και τα σημάδια της συντέλειας, δεν θα δείχνουν καμία φροντίδα» (Ζ).

Ματθ. 24,40 τότε δύο ἔσονται ἐν τῷ ἀγρῷ(1), ὁ εἷς παραλαμβάνεται(2) καὶ ὁ εἷς ἀφίεται(3)·
Ματθ. 24,40 Τότε δύο θα είναι στον αγρόν, ο ένας, ο δίκαιος, παραλαμβάνεται από τους αγγέλους στον ουρανόν και ο άλλος αφήνεται, δια να τιμωρηθή.
(1)   Επιτελώντας την καθημερινή τους εργασία (ο).
Ή, «με αυτούς μεν που είναι στους αγρούς δηλώνει τους πλούσιους, ενώ με αυτές που θα αλέθουν στο μύλο τους φτωχούς, και διδάσκει ότι και από τους πλούσιους και από τους φτωχούς κάποιοι μεν σώζονται κάποιοι πάλι χάνονται» (Ζ).
Ή, πιο σωστά «για αυτό είπε και δύο στον αγρό, για να δηλώσει αυτό, ότι δηλαδή θα έλθει τόσο απροσδόκητα και ενώ θα είναι αυτοί τόσο αμέριμνοι· και το «δύο που αλέθουν», το οποίο και αυτό είναι δείγμα αμεριμνησίας» (Χ).
(2)   Με ασφάλεια και με προστασία (b). Αναφέρεται στο παραπάνω λεγόμενο «θα μαζέψουν τους εκλεκτούς του» (σ. 31)(δ).
«Θα τους πάρουν για να συναντήσουν τον Κύριο, επειδή είναι γνωστοί σε αυτόν» (Ζ). Όσοι αναφέρουν και τα λόγια αυτά στην άλωση της Ιερουσαλήμ ερμηνεύουν= Ο ένας συλλαμβάνεται και παραδίδεται σε θάνατο ή σε αιχμαλωσία (ο).
(3)   Αφήνεται μέσα στους κινδύνους οσοιδήποτε θα συμβούν (b), «Αφήνονται κάτω ως ανάξιοι περιμένοντας εδώ τον δικαστή» (Ζ).
Ή, σύμφωνα με αυτούς που αναφέρουν τα λόγια στην άλωση των Ιεροσολύμων: διαφεύγει σώος και αβλαβής. Σημαίνεται λοιπόν με αυτά η εξόχως ευεργετική παρέμβαση της θείας πρόνοιας, που λυτρώνει με θαυμαστό τρόπο από τον βέβαιο κίνδυνο αυτούς που προστατεύει (ο).
 
Ματθ. 24,41 δύο ἀλήθουσαι(1) ἐν τῷ μυλῶνι(2), μία παραλαμβάνεται καὶ μία ἀφίεται.
Ματθ. 24,41  Δυο αλέθουν στον μύλον, η μία παραλαμβάνεται και η άλλη αφίνεται.
(1)   Το άλεσμα του σίτου ήταν έργο των γυναικών (b).
(2)   Ο τόπος, στον οποίο ο μύλος στρέφεται (g). Δες ιη 6, όπου ερμηνεύεται το ρήμα. Το οικοδόμημα στο οποίο είναι ο μύλος, Ιερεμία νβ 11. Όπως δύο άνδρες θα είναι στον αγρό εργαζόμενοι, έτσι και δύο γυναίκες θα αλέθουν (δ).

6) Δύο παρομοιώσεις για την ανάγκη της εγρήγορσης (κδ 42-51)

Ματθ. 24,42  γρηγορεῖτε οὖν(1), ὅτι οὐκ οἴδατε(2) ποίᾳ ὥρᾳ ὁ Κύριος ὑμῶν ἔρχεται(3).
Ματθ. 24,42 Να είσθε λοιπόν άγρυπνοι και προσεκτικοί και πάντοτε έτοιμοι, διότι δεν γνωρίζετε την ώρα κατά την οποίαν ο υιός του ανθρώπου έρχεται.
(1)   Συμπέρασμα των στίχων 36-41= Επειδή λοιπόν κανείς δεν ξέρει την ημέρα ούτε την ώρα, και η παρουσία θα γίνει  σε ημέρες αφρόντιστης ασφάλειας και ο χωρισμός των πιστών και απίστων, που θα ασχολούνται στα συνηθισμένα τους έργα θα είναι τελείως αιφνίδιος, για αυτό να είστε άγρυπνοι (δ). «Εγρήγορση και αγρυπνία να εννοήσεις, όχι μόνο την εγκράτεια από τον ύπνο, αλλά και την κάθε είδους προσοχή και εξέταση» (Ζ).
(2)   «Δεν είπε δεν ξέρω, αλλά δεν ξέρετε». Ένα πράγμα είναι βέβαιο, ότι δεν γνωρίζουμε το χρόνο της έλευσης του Κυρίου· το μόνο λοιπόν, το οποίο μπορεί να μας ασφαλίσει είναι η διαρκής εγρήγορση. «Διότι θα κατέβει από τον ουρανό και θα είναι σαν ο κόσμος να κοιμάται τη νύχτα κατά κάποιο τρόπο και να ροχαλίζει μέσα σε πολλή αμαρτία» (Κ).
(3)   Μπορεί κάποιος να ρωτήσει, γιατί αυτοί που ζουν τόσο μακριά από την έσχατη ημέρα, προτρέπονται για την έσχατη αυτή ημέρα να είναι άγρυπνοι; Απαντώ. Αυτοί που ζουν σε ένα ορισμένο χρόνο εκπροσωπούν εκείνους, οι οποίοι θα ζουν κατά το τέλος του κόσμου. Τα στοιχεία της θείας κρίσης και της αβεβαιότητας της ώρας του θανάτου μοιάζουν σε κάθε εποχή με την έσχατη ημέρα· και η ώρα του θανάτου ισοδυναμεί με την ώρα της ανάστασης και της κρίσης, σαν να μην παρεμβαλλόταν κάποιος χρόνος. Το συναίσθημα των αγαθών, που βιάζονται να συναντήσουν τον Κύριο, είναι το ίδιο είτε σε μακρά είτε σε σύντομη αναμονή (b).

Ματθ. 24,43 Ἐκεῖνο δὲ γινώσκετε(1) ὅτι εἰ ᾔδει ὁ οἰκοδεσπότης ποίᾳ φυλακῇ(2) ὁ κλέπτης ἔρχεται(3), ἐγρηγόρησεν ἂν καὶ οὐκ ἂν εἴασε(4) διορυγῆναι(5) τὴν οἰκίαν αὐτοῦ(6).
Ματθ. 24,43  Γνωρίζετε δε από την πείρα σας και τούτο• ότι δηλαδή, εάν ήξερε ο οικοδεσπότης, ποία ώρα έρχεται ο κλέπτης, θα αγρυπνούσε και δεν θα άφινε να διαρρήξουν το σπίτι του.
(1)   Αντιτίθεται στο «δεν ξέρετε» του προηγούμενου στίχου. Για αυτό μάλλον ως οριστική πτώση πρέπει να το πάρουμε.= Τουλάχιστον όμως γνωρίζετε αυτό. Συνήθως όμως αποδίδεται ως προστακτική.
(2)   «Φυλακή είναι το ένα τέταρτο μέρος της νύχτας» (Ζ).
(3)   Υποτίθεται ότι ο οικοδεσπότης έχει ειδοποιηθεί ότι πρόκειται κλέφτης να επιτεθεί στο σπίτι του (b). Ο υιός του ανθρώπου συγκρίνεται με κλέφτη μόνο και μόνο ως προς το απροσδόκητο της έλευσής του. Ποιος από τους μαθητές θα τολμούσε να επινοήσει τέτοια σύγκριση ή να κάνει λόγο για αυτήν, εάν ο ίδιος ο Κύριος δεν χρησιμοποιούσε αυτήν; (L).
(4)   Με το να παραδοθεί στον ύπνο (b).
(5)   Το οποίο θα απαιτούσε κάποιο χρόνο για να συντελεστεί (b).
(6)   Ένας τρόπος λοιπόν απομένει για ασφαλή φρούρηση της οικίας: η συνεχής φύλαξη.
«Εδώ λοιπόν νομίζω ότι μαλώνει τους ράθυμους, διότι δεν δείχνουν τόσο ενδιαφέρον για την ψυχή τους, όσο ενδιαφέρον δείχνουν για τα χρήματά τους εκείνοι που περιμένουν κλέφτη. Διότι εκείνοι μεν όταν περιμένουν κλέφτη αγρυπνούν και δεν αφήνουν τίποτα από όσα υπάρχουν μέσα να αρπαχτεί· ενώ εσείς, αν και γνωρίζετε ότι θα έλθει, και θα έλθει οπωσδήποτε, δεν μένετε άγρυπνοι, λέει, και προετοιμασμένοι, ώστε να μην αρπαχτείτε από εδώ ανέτοιμοι» (Χ).
   
Ματθ. 24,44  διὰ τοῦτο(1) καὶ ὑμεῖς γίνεσθε ἕτοιμοι(2), ὅτι ᾗ ὥρᾳ οὐ δοκεῖτε ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου ἔρχεται(3).
Ματθ. 24,44  Δια τούτο και σεις πρέπει να γίνεσθε πάντοτε έτοιμοι, διότι εις ώραν που δεν φαντάζεσθε έρχεται ο υιός του ανθρώπου.
(1)   «Για ποιό; Για το ότι δεν ξέρετε τον καιρό» (Ζ).
(2)   «Τους λέει να είναι ξάγρυπνοι, για να είναι πάντα έτοιμοι. Για αυτό λέει, όταν δεν το περιμένετε, τότε θα έλθει, επειδή θέλει να βρίσκονται σε διαρκή αγωνία και πάντοτε στην αρετή» (Χ).
(3)   «Στο μεν παγκόσμιο τέλος είναι φανερό, ότι ο Κύριος έρχεται» (Ζ). Για την έλευση του Κυρίου ειδικά για τον καθένα από εμάς «αυτό που λέει σημαίνει το εξής· εάν γνώριζαν οι πολλοί πότε θα πεθάνουν, οπωσδήποτε θα έδειχναν φροντίδα κατά την ημέρα εκείνη» (Χ). Για τον καθένα από εμάς ο Κύριος έρχεται κατά την ώρα, κατά την οποία ο καθένας θα πεθάνει. 

Η έσχατη κρίση (κε 31-46)

Δεν πρόκειται κυριολεκτικά για παραβολή, αλλά για εικόνα της κρίσης, η οποία σχηματίζει μεγαλοπρεπή κλίμακα στην τελευταία από τις πέντε μεγάλες εκθέσεις των διδασκαλιών του Κυρίου, οι οποίες περιλαμβάνονται στο κατά Ματθαίον (S).

Ματθ. 25,31 Ὅταν δὲ(1) ἔλθῃ ὁ υἱὸς τοῦ ἀνθρώπου(2) ἐν τῇ δόξῃ(3) αὐτοῦ καὶ πάντες οἱ ἅγιοι ἄγγελοι(4) μετ᾿ αὐτοῦ, τότε(5) καθίσει ἐπὶ θρόνου δόξης αὐτοῦ(6),
Ματθ. 25,31 Όταν δε έλθη ο υιός του ανθρώπου με όλην την δόξαν αυτού και μαζή με αυτόν όλοι οι άγγελοί του, τότε θα καθίση στον θρόνον του, τον λαμπρόν και ένδοξον.
(1)   «Στη συνέχεια διηγείται και τα σχετικά με την δευτέρα του παρουσία, για φόβο και διόρθωση των ακροατών» (Ζ).
(2)   Όχι με μόνη τη θεία του φύση θα ενεργήσει την τελική κρίση, αλλά ως ο Θεός που φάνηκε με σάρκα, στο πρόσωπο του ταπεινού και άσημου Ιησού του Ναζωραίου (ο). Είναι βάσιμο να δεχτούμε, ότι ένας από τους λόγους, οι οποίοι οδήγησαν τον Κύριο να πάρει τον τίτλο «υιός του ανθρώπου» ήταν και το ότι θεωρούσε τον εαυτό του κατά μοναδικό τρόπο ως αντιπρόσωπο της ανθρωπότητας.
Ό,τι ενεργούσε και έπασχε ενεργούσε και έπασχε ως αρχηγός του ανθρωπίνου γένους και θα μπορούσε να θεωρηθεί σε κάποιο μέτρο ως έργο της ανθρωπότητας. Εδώ έχουμε την άλλη πλευρά της μυστηριώδους ενότητας ανάμεσα στον Μεσσία και την ανθρωπότητα. Ό,τι οι άνθρωποι πράττουν ή παραλείπουν να πράξουν μεταξύ τους, το πράττουν ή το παραλείπουν προς τον Χριστό.
(3)   «Διότι τώρα ήλθε περιφρονημένος και μέσα σε ύβρεις και προσβολές· τότε όμως θα κάτσει πάνω στο θρόνο της δόξας του» (Χ). «Δόξα του λέει αυτήν που του πρέπει πάρα πολύ ως Θεός» (Ζ).
(4)   Δεν πρέπει να υπονοήσουμε από έξω το «έλθουν». Η ονομαστική πρέπει να εκληφθεί απόλυτα σύμφωνα με το εβραϊκό ιδίωμα και πρέπει να ερμηνευτεί= όλοι οι άγιοι άγγελοι συνοδεύοντας αυτόν (b).
«Όλοι οι άγγελοι θα παραβρίσκονται μαζί του και θα μαρτυρούν και αυτοί όσα έκαναν, όταν στέλνονταν από τον Δεσπότη για τη σωτηρία των ανθρώπων» (Χ).
(5)   Τότε, όπως προλέχθηκε. Οι μαθητές νόμισαν ότι αυτό θα γινόταν αμέσως (b).
(6)   «Θρόνος δόξας είναι ο ένδοξος, ο βασιλικός» (Ζ).

Ματθ. 25,32 καὶ συναχθήσεται ἔμπροσθεν αὐτοῦ πάντα τὰ ἔθνη(1), καὶ ἀφοριεῖ αὐτοὺς ἀπ᾿ ἀλλήλων(2) ὥσπερ ὁ ποιμὴν(3) ἀφορίζει(4) τὰ πρόβατα ἀπὸ τῶν ἐρίφων,
Ματθ. 25,32 Και θα συναχθούν εμπρός του όλα τα έθνη της γης από της δημιουργίας του Αδάμ μέχρι της συντελείας του κόσμου και θα χωρίση αυτούς μεταξύ των με όσην ευκολίαν χωρίζει ο ποιμήν τα πρόβατα από τα ερίφια.
(1)   «Δηλαδή όλη η φύση των ανθρώπων». «Παρουσιάζει όλη την οικουμένη» (Χ). «Όλα τα έθνη, αφού θα έχουν αναστηθεί, εννοείται, από τους νεκρούς» (Ζ).
(2)   «Διότι τώρα μεν δεν είναι χωρισμένοι αλλά ανακατεμένοι όλοι· ο διαχωρισμός όμως τότε θα γίνει με κάθε ακρίβεια» (Χ). «Ο λόγος λοιπόν εδώ είναι για τους Χριστιανούς» (Ζ).
(3)   Ο χωρισμός θα συντελεστεί τόσο εύκολα και με ασφάλεια όπως και στην περίπτωση του ποιμνίου. Τα πρόβατα στην Παλαιστίνη συνήθως θα ήταν λευκά και τα γίδια μαύρα. Δες Άσμα δ 1,στ 5 (S).
(4)   «Διαχωρίζει αυτούς, χωρίς να χρειάζεται μάρτυρες, αλλά ο ίδιος είναι και μάρτυρας και κριτής» (Ζ).

Ματθ. 25,33 καὶ στήσει τὰ μὲν πρόβατα(1) ἐκ δεξιῶν(2) αὐτοῦ, τὰ δὲ ἐρίφια(1) ἐξ εὐωνύμων(2).
Ματθ. 25,33 Και θα θέση τα μεν πρόβατα εις τα δεξιά του τα δε ερίφια εις τα αριστερά.
(1)   «Οι δίκαιοι παρομοιάζονται με πρόβατα, λόγω της πραότητας και της ευταξίας και για το ότι καρποφορούν στις αρετές όπως εκείνα στο γάλα και στο μαλλί» (Ζ).
«Διότι πράγματι τα έσοδα των προβάτων είναι πολλά και από το μαλλί και από το γάλα και από αυτά που γεννούν» (Χ).
«Με τα πρόβατα δηλώνεται το πλήθος όσων ζουν με ευσέβεια, που είναι καταφορτωμένος σαν με κάποιο μαλλί με τον καρπό της δικαιοσύνης» (Κ).
«Με γίδια από την άλλη (παρομοιάζονται) οι αμαρτωλοί, διότι είναι άγριοι και άτακτοι και άκαρποι, θα μπορούσες όμως να πεις και για τη δυσωδία της αμαρτίας και επειδή δεν πορεύονται ευθεία αλλά παρεκκλίνουν και επειδή βαδίζουν στους γκρεμούς» (Ζ).
«Αλλά τα μεν άλογα ζώα από τη φύση τους έχουν την ακαρπία ή την καρποφορία, ενώ εκείνοι από ελεύθερη επιλογή. Για αυτό και εκείνοι μεν τιμωρούνται ενώ αυτοί στεφανώνονται» (Χ).
(2)   Δεξιά και αριστερά ήταν θέσεις τιμής και παραγκωνισμού σύμφωνα με τις αντιλήψεις των αρχαίων (S).

Ματθ. 25,34 τότε(1) ἐρεῖ ὁ βασιλεὺς(2) τοῖς ἐκ δεξιῶν αὐτοῦ· δεῦτε(3) οἱ εὐλογημένοι(4) τοῦ πατρός(5) μου, κληρονομήσατε(6) τὴν ἡτοιμασμένην ὑμῖν βασιλείαν ἀπὸ καταβολῆς κόσμου(7).
Ματθ. 25,34 Τότε θα στραφή ο βασιλεύς εις εκείνους που θα ευρίσκωνται εις τα δεξιά του και θα πη• “ελάτε σεις οι ευλογημένοι του Πατρός μου και κληρονομήσατε την βασιλείαν των ουρανών, η οποία έχει ετοιμασθή για σας από τότε που εθεμελιώνετο ο κόσμος.
(1)   «Δεν τους τιμωρεί από την αρχή, μέχρις ότου τους δικάσει. Για αυτό αφού τους τοποθέτησε στη θέση τους, λέει τις κατηγορίες» (Χ).
(2)   Δεν υπάρχει τίποτα το εκπληκτικό στη μεταβολή από το «ο υιός του ανθρώπου» στο «ο βασιλιάς». Ο υιός του ανθρώπου έρχεται στη δόξα του, καθισμένος πάνω στο θρόνο του και όλα τα έθνη συγκεντρώνονται μπροστά του (p).
(3)   «Εγκωμιάζοντας αυτούς που κατόρθωσαν την αρετή, δείχνει πόσο μεγάλη ήταν η αγάπη του για αυτούς ανέκαθεν. Διότι ελάτε, λέει, οι ευλογημένοι του Πατέρα μου» (Χ).
(4)   «Οι επαινετοί, οι εκλεκτοί» (Ζ). «Με πόσα αγαθά είναι αντάξιος ο χαρακτηρισμός αυτός, το να είναι ευλογημένοι, και από τον πατέρα ευλογημένοι;» (Χ).
(5)   Εκλέχτηκαν εν Χριστώ (b). Και δόθηκαν στο Χριστό από τον Πατέρα του (Ιω. στ 37)(ο).
(6)   «Δεν είπε πάρτε, αλλά κληρονομήστε, ως οικογενειακά, ως πατρικά, ως δικά σας, ως κάτι που σας οφείλεται από παλιά» (Χ).
(7)   «Ετοιμάστηκε για σας από τότε που φτιάχτηκε ο κόσμος» (Ζ). «Διότι πριν ακόμη γεννηθείτε, λέει, εσείς, αυτά είχαν ετοιμαστεί και τακτοποιηθεί για χάρη σας, επειδή γνώριζα ότι θα γίνεται τέτοιοι (δίκαιοι)» (Χ). «Η φράση από καταβολής κόσμου ή προ καταβολής κόσμου, δηλώνει αυτό που έχει καθοριστεί από την πρόγνωση» (Ω).

Ματθ. 25,35  (1)ἐπείνασα γάρ, καὶ ἐδώκατέ μοι φαγεῖν, ἐδίψησα, καὶ ἐποτίσατέ με(2), ξένος ἤμην, καὶ συνηγάγετέ με(3),
Ματθ. 25,35  Διότι πείνασα και μου δώσατε να φάγω, δίψασα και με ποτίσατε, ήμουν ξένος που δεν είχα τόπον να μείνω, και με επήρατε στο σπίτι σας.
(1)   Οτιδήποτε που είναι το ευγενέστερο στον χριστιανικό πολιτισμό –η πρόνοια για τον ασθενή και τον δυστυχή, η συμπάθεια σε αυτόν που ατύχησε- απηχείται σε αυτούς τους στίχους (S).
(2)   Στις χώρες της Ανατολής, όπου το νερό συμβαίνει να είναι σπάνιο, ήταν ευεργετική και μερικές φορές ουσιώδης πράξη αγάπης το να δώσει κάποιος ποτήρι δροσερού νερού στον διψασμένο διαβάτη. Δες Ιω. δ 7 (ο).
(3)   Ήμουν ξένος, προερχόμενος από άλλη χώρα, και με οδηγήσατε στο σπίτι σας (ο).
«Μιλά για μόνη τη φιλανθρωπία… όχι επειδή τα υπόλοιπα, των δικαίων μεν κατορθώματα και των αμαρτωλών αμαρτήματα, πρόκειται να τα αφήσει χωρίς εξέταση· διότι σε όλους θα τα εξετάσει όλα… Αλλά τώρα μιλά μόνο για αυτήν, επειδή θέλει να βεβαιώσει ότι αυτήν κατ’ εξοχήν ζητά και αυτήν απαιτεί πριν από όλα, μιας και είναι αναγκαιότατη στους Χριστιανούς. Διότι χαρακτηριστικό κάθε Χριστιανού είναι η αγάπη. Διότι από αυτό, λέει, θα γνωρίσουν όλοι ότι είστε μαθητές μου, εάν έχετε αγάπη μεταξύ σας… Κατά τρόπο εξαιρετικό λοιπόν ασχολείται με το εξαιρετικό για τους Χριστιανούς κατόρθωμα, εκφοβίζοντας έτσι και πείθοντάς μας, μιας και είμαστε άνθρωποι, να γίνουμε φιλάνθρωποι, αφού τότε θα χρειαστούμε την φιλανθρωπία από αυτόν» (Ζ).

Ματθ. 25,36 γυμνός(1), καὶ περιεβάλετέ με, ἠσθένησα, καὶ ἐπεσκέψασθέ με, ἐν φυλακῇ ἤμην, καὶ ἤλθετε πρός με(2).
Ματθ. 25,36 Ημουν γυμνός και με ενεδύσατε, αρρώστησα και με επισκεφθήκατε, εις την φυλακήν ήμουν και ήλθατε να με ιδήτε”.
(1)   Όχι με την έννοια της πλήρους γυμνότητας, αλλά σημαίνει τον ημίγυμνο ή τον πενιχρά ντυμένο (ο).
(2)   Ήλθατε για να με συντρέξετε στις ανάγκες μου και να με ενισχύσετε με την εκδήλωση της συμπάθειάς σας (ο). «Λέει με τη σειρά διάφορα μέρη της φιλανθρωπίας, ώστε, αν μεν είναι δυνατόν, όλα να τα κατορθώσουμε, αν όμως όχι, έστω αυτά που μπορούμε» (Ζ).

Ματθ. 25,37 τότε ἀποκριθήσονται αὐτῷ οἱ δίκαιοι λέγοντες(1)· κύριε, πότε σε εἴδομεν πεινῶντα καὶ ἐθρέψαμεν, ἢ διψῶντα καὶ ἐποτίσαμεν;
Ματθ. 25,37 Τότε θα αποκριθούν προς αυτόν οι δίκαιοι και θα πουν• “Κυριε, πότε σε είδαμε πεινασμένον και σε εθρέψαμε η διψασμένον και σου εδώσαμε νερό;
(1)   Η αλήθεια που διακηρύσσεται στο Ησ. νε 8-9 δηλώνεται φανερά στη σκηνή αυτή:
«Διότι δεν είναι οι βουλές μου όπως είναι οι βουλές σας, ούτε οι δρόμοι μου όπως είναι οι δρόμοι σας, λέει ο Κύριος· αλλά όπως απέχει ο ουρανός από τη γη, έτσι απέχει ο δρόμος μου από τους δρόμους σας και οι σκέψεις σας από την σκέψη μου».
Τόσο οι δίκαιοι, όσο και οι πονηροί βρίσκουν ότι η θεία εκτίμηση της διαγωγής τους είναι διαφορετική από τη δική τους, και εκπλήσσονται μπροστά στην άποψη που μπαίνει μπροστά τους. Οι δίκαιοι δεν θεωρούν ότι οι αγαθοεργίες τους γίνονταν στους αδελφούς του Μεσσία, πολύ δε περισσότερο στον ίδιο τον Μεσσία. Ούτε οι κακοί φαντάζονται, ότι επέδειξαν αμέλεια ή σκληροκαρδία στον Μεσσία (p). Αξιοσημείωτη η ταπεινοφροσύνη των δικαίων, οι οποίοι καμία ιδέα δεν έχουν ότι υποχρέωσαν τον Σωτήρα, παρόλο που τους θλιμμένους τούς βοήθησαν για την αγάπη του (L).

Ματθ. 25,38 πότε(1) δέ σε εἴδομεν ξένον καὶ συνηγάγομεν, ἢ γυμνὸν καὶ περιεβάλομεν;
Ματθ. 25,38 Ποτε δε σε είδαμεν ξένον και σε περιμαζέψαμε η γυμνόν και σε ενεδύσαμεν;
(1)   Επαναλαμβάνουν το πότε τρεις φορές για μεγαλύτερη έμφαση και για να δείξουν την απορία τους για αυτό που άκουσαν (δ).

Ματθ. 25,39       πότε δέ σε εἴδομεν ἀσθενῆ ἢ ἐν φυλακῇ(1), καὶ ἤλθομεν πρός σε;
Ματθ. 25,39       Ποτε δε σε είδαμε ασθενή η φυλακισμένον και ήλθαμε εις επίσκεψίν σου;”
(1)   Ενώνουν οι δίκαιοι τα δύο (ασθενή-σε φυλακή) σε ένα, διότι πρόκειται για έλευση και επίσκεψη και στις δύο περιπτώσεις (δ).

Ματθ. 25,40 καὶ ἀποκριθεὶς ὁ βασιλεὺς(1) ἐρεῖ αὐτοῖς· ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐφ᾿ ὅσον(2) ἐποιήσατε ἑνὶ(3) τούτων(4) τῶν ἀδελφῶν μου(5) τῶν ἐλαχίστων(6), ἐμοὶ(7) ἐποιήσατε.
Ματθ. 25,40 Και θα αποκριθή εις αυτούς ο βασιλεύς• “Αληθινά σας λέγω, κάθε τι που εκάματε, δια να εξυπηρετήσετε ένα από τους αδελφούς μου, που φαίνονται άσημοι και ελάχιστοι μέσα εις την κοινωνίαν, το εκάματε εις εμέ”
(1)   «Ονόμασε βασιλιά τον εαυτό του, επειδή όλοι είναι υποταγμένοι σε αυτόν» (Ζ).
(2)   «Λέει «εφ’ όσον» αντί να πει «καθ’ όσον(=επειδή)»» (Ζ). Λείπει η φράση «σε τέτοιο βαθμό» (g).
(3)   Τίποτα δεν παραλείπεται αλλά όλα καταλογίζονται με ακρίβεια. Και μια μεμονωμένη περίπτωση συχνά είναι μεγάλης σημασίας (b).
(4)   Δείχνει αυτούς με το δάχτυλο (δ).
(5)   Το ότι ο Χριστός τους φτωχούς και πάσχοντας θεωρεί αδελφούς του είναι τελείως σύμφωνο με τον χαρακτήρα του ως Υιού του ανθρώπου και ως Υιού του Θεού. Ο Θεός είναι πατέρας του και πατέρας τους (p). Ως υιός του ανθρώπου συνδυάζει μαζί με τη δόξα και τον ανθρώπινο χαρακτήρα ως πρόσωπο τρυφερής αγάπης και συμπάθειας προς την ανθρωπότητα στην ασθένειά της (S). «Διότι για αυτό είναι αδελφοί μου, επειδή είναι ταπεινοί, επειδή είναι φτωχοί, επειδή είναι περιφρονημένοι» (Χ).
(6)   Αυτούς που ο κόσμος θεωρεί ελάχιστους (δ). Στην εκτίμηση των ανθρώπων ελαχίστων (g), αυτών που είναι πάρα πολύ ταπεινοί και μέσα σε ανάγκες και περιφρονούνται από τους ομοίους τους (ο).
(7)   «Διότι αυτός που έπαιρνε μέσω των φτωχών ήταν ο Θεός» (Χ). Βρίσκει κανείς στην Αίγυπτο, τη Μεσοποταμία, καθώς και στους Έλληνες και Λατίνους φιλοσόφους πολλά ρητά, τα οποία εκθειάζουν τις διάφορες εκδηλώσεις της αγαθοεργίας ως αρεστές στους θεούς. Το πρωτότυπο εδώ είναι, ότι οι εκδηλώσεις αυτές παρουσιάζονται ως πράξεις αγάπης προς τον Θεό, προς τον Χριστό που έπαθε και πέθανε υπέρ των ανθρώπων, τον Σωτήρα και Κύριο, έτσι ώστε ο ευεργετούμενος από εμάς δεν είναι μόνο πρόσωπο της συμπάθειάς μας αλλά και του σεβασμού μας (L).

Ματθ. 25,41 τότε ἐρεῖ καὶ τοῖς ἐξ εὐωνύμων· πορεύεσθε ἀπ᾿ ἐμοῦ οἱ κατηραμένοι(1) εἰς τὸ πῦρ(2) τὸ αἰώνιον τὸ ἡτοιμασμένον τῷ διαβόλῳ(3) καὶ τοῖς ἀγγέλοις(4) αὐτοῦ.
Ματθ. 25,41 Τότε θα πη και εις εκείνους, που στέκονται εις τα αριστερά του• “φύγετε μακρυά από εμέ σεις οι καταράμενοι και πηγαίνετε στο αιώνιον πυρ, που έχει ετοιμασθή δια τον διάβολον και τους πονηρούς αγγέλους του.
(1)   Δεν λέει καταραμένοι από τον Πατέρα, όπως είπε οι ευλογημένοι του Πατέρα μου. Δεν καταριέται ο Θεός κανέναν (L).
«Φύγετε από εμένα οι καταραμένοι· δεν λέει πλέον από τον Πατέρα· διότι δεν καταράστηκε αυτός αυτούς, αλλά τα δικά τους έργα» (Χ). Η καταδίκη και η κατάρα των αμαρτωλών προέρχεται από τις κακές τους πράξεις, ενώ η σωτηρία των δικαίων είναι έργο της χάρης, για αυτό και προστίθεται το «του Πατέρα μου» στο ευλογημένοι (ο). Το αντίθετο του ευλογώ. Επικαλούμαι κακά πάνω σε κάποιον (g).
(2)   Αυτό δεν υπονοεί φωτιά υλική, αλλά επειδή η φωτιά είναι η πηγή των πιο δυνατών πόνων των θνητών σωμάτων μας, εκλέχτηκε σαν το σύμβολο των φοβερών δεινών, τα οποία επιφυλάσσονται στους αμαρτωλούς και τα οποία υπερβαίνουν την αντίληψή μας. Από όσα βλέπουμε μερικές φορές στον κόσμο αυτόν και από όσα συμπεραίνουμε από την ίδια τη φύση της αμαρτίας, μπορούμε να συμπεράνουμε, ότι το σώμα και η ψυχή ενωμένα στην ανάσταση θα έχουν φλογερές επιθυμίες, πάθη και ορέξεις, οι οποίες ουδέποτε θα ικανοποιούνται. Επιπλέον θα έχουν οι αμαρτωλοί κακεντρεχή πόθο να κακοποιούν ο ένας τον άλλον και επιπροσθέτως θα έχουν και την άμεση έλευση της οργής του Θεού (ο).
(3)   «Το ετοιμασμένο όχι για σας, αλλά για τον διάβολο και τους αγγέλους του. Διότι για μεν την βασιλεία όταν έλεγε, Ελάτε οι ευλογημένοι κληρονομήστε τη βασιλεία, πρόσθεσε, την ετοιμασμένη για σας πριν τη δημιουργία του κόσμου· για τη φωτιά όμως δεν λέει πλέον το ίδιο, αλλά λέει την ετοιμασμένη για τον διάβολο. Εγώ δηλαδή την βασιλεία μεν την ετοίμασα για σας, τη φωτιά όμως όχι πλέον για σας, αλλά για τον διάβολο και τους αγγέλους του· επειδή όμως εσείς περιελάβατε και τους εαυτούς σας, υπολογίζετε και τους εαυτούς σας» (Χ).
(4)   Όσοι από τους αγγέλους εξέπεσαν από το αξίωμά τους και παραδόθηκαν στο να αμαρτάνουν και τώρα πείθονται στον διάβολο (g).

Ματθ. 25,42 ἐπείνασα γάρ(1), καὶ οὐκ(2) ἐδώκατέ μοι φαγεῖν(3), ἐδίψησα, καὶ οὐκ(2) ἐποτίσατέ με,
Ματθ. 25,42  Διότι επείνασα και δεν μου εδώσατε να φάγω, εδίψασα και δεν με εποτίσατε.
(1)   «Με τα επόμενα λόγια, σαν κατά κάποιο τρόπο να απολογείται σε αυτούς, αναφέρει και τις αιτίες» (Χ).
(2)   Όλες οι απαριθμούμενες αμαρτίες είναι αμαρτίες από παράλειψη. Είναι ένοχοι διότι δεν έπραξαν το αγαθό. «Διότι δεν κατηγορείται ο άρπαγας εκεί, αλλά ο ακοινώνητος (=δεν κοινωνεί(συμμετέχει) στις ανάγκες των άλλων) κατακρίνεται» (Β). «Όχι επειδή φονεύσατε, λέει, ή πορνεύσατε ή είπατε ψέμματα ή κάποιον αδικήσατε ή πράξατε κάτι άλλο από τα απαγορευμένα, έστω και το πιο μικρό, αλλά τι; Επειδή αμελήσατε τα αγαθά έργα» (Β).
(3)   «Δεν ζητούσε πολυτελή τράπεζα, αλλά την απαραίτητη μόνο και την αναγκαία τροφή» (Χ).

Ματθ. 25,43  ξένος ἤμην, καὶ οὐ συνηγάγετέ με, γυμνός, καὶ οὐ περιεβάλετέ με(1), ἀσθενὴς καὶ ἐν φυλακῇ, καὶ οὐκ ἐπεσκέψασθέ με(2).
Ματθ. 25,43  Ξένος ήμουν και δεν με επήρατε στο σπίτι σας, γυμνός και δεν με ενεδύσατε, άρρωστος και φυλακισμένος και δεν με επισκεφθήκατε”.
(1)   Δεν είπε ότι δεν με απαλλάξατε από τη φτώχεια και την ασθένεια και την φυλακή, αλλά ότι δεν δείξατε τα αναγκαία, ότι δεν πράξατε τα εύκολα» (Ζ).
(2)   «Και δες πώς διατάζει εύκολα. Δεν είπε ήμουν στη φυλακή και με απαλλάξατε, ήμουν άρρωστος και με σηκώσατε· αλλά με επισκεφτήκατε και ήλθατε σε μένα» (Χ).

Ματθ. 25,44 τότε ἀποκριθήσονται(1) αὐτῷ καὶ αὐτοὶ λέγοντες· κύριε, πότε σε εἴδομεν πεινῶντα ἢ διψῶντα ἢ ξένον ἢ γυμνὸν ἢ ἀσθενῆ ἢ ἐν φυλακῇ, καὶ οὐ διηκονήσαμέν σοι(2);
Ματθ. 25,44 Τότε θα αποκριθούν και αυτοί λέγοντες, “Κυριε, πότε σε είδαμε πεινασμένο η διψασμένον η ξένον η γυμνόν η ασθενή η φυλακισμένον και δεν σε υπηρετήσαμεν;”
(1)   Είτε όλοι μαζί είτε με έναν που εκπροσωπεί όλους (b).
(2)   Πόσο διαφορετικό είναι το πνεύμα της δικαιολογίας τους από την ταπεινοφροσύνη και την συναίσθηση της αναξιότητας, τα οποία εκδηλώνουν οι δίκαιοι! (ο). Η άγνοια των πονηρών και η προσπάθειά τους να δικαιολογήσουν τους εαυτούς τους θα εξακολουθήσει έως τότε να παραμένει (b).

Ματθ. 25,45 τότε ἀποκριθήσεται αὐτοῖς λέγων· ἀμὴν λέγω ὑμῖν, ἐφ᾿ ὅσον οὐκ ἐποιήσατε ἑνὶ τούτων τῶν ἐλαχίστων(1), οὐδὲ ἐμοὶ ἐποιήσατε(2).
Ματθ. 25,45 Τότε θα αποκριθή εις αυτούς και θα είπη• “αλήθεια σας λέγω• εφ' όσον δεν εκάματε τα καλά αυτά εις ένα από αυτούς, που ο κόσμος θεωρεί πολύ μικρούς, ούτε εις εμέ εκάματε”.
(1)   Ο Κύριός μας δεν προσθέτει «των αδελφών μου», όπως στο στίχο 40. Οι πονηροί αγνοούν τη σχέση, την οποία ο δίκαιος έχει με το Χριστό, και θα εξακολουθήσουν να αγνοούν αυτήν (b).
(2)   Στην κατηγορία ότι παραμέλησαν τον φτωχό και αδιαφόρησαν για κάθε ακόλουθο του Χριστού, τίποτα δεν απαντούν οι αμαρτωλοί. Κάθε στόμα φράχτηκε (Ρωμ. γ 19) και το δίκαιο της απόφασης αναγνωρίστηκε (ο).

Ματθ. 25,46 καὶ ἀπελεύσονται(1) οὗτοι εἰς κόλασιν αἰώνιον(2), οἱ δὲ δίκαιοι(3) εἰς ζωὴν αἰώνιον(4).
Ματθ. 25,46 Και θα απέλθουν αυτοί μεν εις την αιωνίαν κόλασιν μαζή με τον διάβολον, οι δε δίκαιοι εις την αιωνίαν ζωήν μαζή με τον Θεόν.
(1)   Ο τόπος, όπου θα γίνει η κρίση, διακρίνεται από τους τόπους, στους οποίους οι δύο τάξεις χωριστά θα μεταβούν (b).
(2)   Αιώνιο είναι αυτό που υπερβαίνει τα όρια του πεπερασμένου χρόνου (b). Οτιδήποτε και αν λεχθεί για την λέξη αιώνιον, πρέπει σύμφωνα με όλους τους νόμους της ερμηνευτικής να έχει αυτή την ίδια σημασία, την οποία έχει και στη φράση του ίδιου στίχου «εις ζωήν αιώνιον». Εάν λοιπόν η κόλαση θα έχει τέλος, τότε πρέπει και η ζωή να έχει τέλος. Κανείς όμως δεν αρνείται το ατελείωτο της ουράνιας ζωής των δικαίων. Άρα και η κόλαση θα είναι ατελείωτη (ο).
(3)   Ο βασιλιάς Χριστός θα απευθυνθεί κατ’ αρχάς στους δίκαιους πρώτα, για να ακούσουν οι αμαρτωλοί· αλλά πρώτοι θα φύγουν οι αμαρτωλοί. Έτσι οι κατάδικοι δεν θα δουν τίποτα από την αιώνια ζωή, παρόλο που οι δίκαιοι θα δουν την εκδίκηση, η οποία θα έλθει στους καταδικασμένους (b).
(4)   Η λέξη αιώνιος χρησιμοποιείται 66 φορές στην Καινή Διαθήκη. Από αυτές 51 φορές χρησιμοποιείται για την ευτυχία των δικαίων, 2 φορές για την ύπαρξη του Θεού, 6 φορές για την Εκκλησία και την βασιλεία του Μεσσία και στις υπόλοιπες 7 για την μελλοντική τιμωρία των αμαρτωλών. Εάν στις 7 αυτές περιπτώσεις αποδώσουμε στην λέξη την έννοια της περιορισμένης διάρκειας, τότε και τις υπόλοιπες 55 περιπτώσεις με την ίδια έννοια πρέπει να τις δεχτούμε. Κανείς όμως δεν μπορεί να αρνηθεί ότι στις τελευταίες αυτές βρίσκεται η λέξη με τη σημασία της ατελείωτης διάρκειας (ο).
«Εάν θα υπάρξει κάποτε τέλος της αιώνιας κόλασης, τότε οπωσδήποτε θα έχει τέλος και η αιώνια ζωή. Εάν όμως δεν δεχόμαστε να σκεφτούμε αυτό για την ζωή, ποια λογική έχει το να δώσουμε τέλος στην αιώνια κόλαση; Διότι η προσθήκη της λέξης αιώνιος αναφέρεται εξίσου και στα δύο» (Β όροι κατ’ επιτομήν 267).

Γράφει ο Μητροπολίτης Φλωρίνης π. Αυγουστίνος Καντιώτης: «Θα έχετε ακούσει για μια Όλγα, ονομαστή βασίλισσα της Ελλάδος. Ήταν σύζυγος του Γεώργιου του Α’, γενάρχη των μετέπειτα βασιλέων. Αυτή η γυναίκα ήταν αγία και προσευχόταν στο Θεό. Αυτή έκανε το νοσοκομείο ‘’Ευαγγελισμός’’ στην Αθήνα. Λέμε δημοκρατία, δημοκρατία κι εκθειάζουμε το δημοκρατικό καθεστώς· αλλά παραπάνω, παιδιά, είναι ο άνθρωπος.  Αυτή η βασίλισσα τη νύκτα σηκωνόταν , πήγαινε στο νοσοκομείο, και ως νοσοκόμα περιποιόταν τους ασθενείς, έπλενε τα πόδια των αρρώστων. Και την αξίωσε ο Θεός και έκανε 10 παιδιά.

Έλεγε, λοιπόν αυτή, η κόρη του τσάρου, ότι πρέπει οι γονείς να είναι αυστηροί στα παιδιά τους. Να μην αφήνουν τα παιδιά τους  να κάνουν ό,τι θέλουν, αλλά ό,τι είναι πρέπον και δίκαιο. Και  ανέφερε ως παράδειγμα τον εαυτό της. 

Ο πατέρας της, έλεγε, την πήγε σ’ ένα κολλέγιο της Αγγλίας. Ήταν  τότε  12 χρονών κορίτσι. Την παρέδωσε στη διευθύντρια και της είπε·

- Κοιτάξτε καλά, μην υπολογίσετε ότι είναι κόρη τσάρου· όπως έχετε όλα τα κορίτσια, θα έχετε και το δικό μου.

Ένα μεσημέρι στο κολλέγιο είχαν μελιτζάνες. Οι Ρώσοι δεν τρώνε μελιτζάνες, κι αυτή ήταν μαθημένη σ’ άλλο διαιτολόγιο. 

Της έβαλαν το φαγητό. Δεν έφαγε καθόλου. Λένε στη διευθύντρια·  

- Τι θα γίνει; Εκείνη απαντά·

- Τίποτε· Κρατήσθε το φαγητό της για το βράδυ.

Το βράδυ, αντί για άλλο φαγητό, της έφεραν πάλι το ίδιο. Αυτή  πάλι δεν έφαγε. Αλλά η διευθύντρια ήταν σκληρότατη. 

Την άλλη μέρα, όταν την έπιασε η πείνα και της ξαναέφεραν το ίδιο φαγητό, έγλειψε τότε και το πιάτο. Και η ιδία συχνά έλεγε, πως έμαθε να τρώει τις μελιτζάνες.

Είδατε, πόσο αυστηρά μεγάλωναν τα παιδιά τους, και που καταντήσαμε τώρα;» (στο: περιοδ. Στ,τευχ.432,25).

(στο Η ανατροφή των παιδιών, αρχιμ. Ιωάννου Κωστώφ, σελ. 138-139)

Σημειώνει ο Μητροπ. Νικοπόλεως  Μελέτιος:

«Ένας  πλούσιος  μπαμπάς βρίσκεται  μαζί με το νεαρό γιό του-παλληκαράκι- στο γκαράζ.  Έχει μπροστά του ένα πολυτελές αυτοκίνητο. Και  το ψάχνει απ’ όλες τις μεριές. Σφίγγει βίδες. Σκουπίζει. Ξεσκονίζει….. Σκύβει. Ξανασκάβει. Ιδρώνει. Φυσάει. Ξεφυσάει. Και συνεχίζει. Απτόητος. Και χωρίς τέλος……

Ρωτά ξαφνικά ο νεαρός:

- Μπαμπά, γιατί όλες αυτές τις δουλειές, δεν τις αφήνεις να τις κάνει  κάποιος άλλος;

Απαντά με απορία, σαν να είχε ακούσει μια μεγάλη ανοησία:

- Τι λες, παιδί μου! Το αυτοκίνητο αντιπροσωπεύει ένα κεφάλαιο! Ξέρεις, τι έδωσα  γι’ αυτό; Ο ξένος δεν το πονάει! Ο καλός νοικοκύρης έχει χρέος να το παρακολουθεί  ο ίδιος. Αυτοπροσώπως. Και ό,τι κόπο και χρόνο κι αν χρειάζεται, να τα διαθέτει! Διαφορετικά χαλάει! Και για μένα αυτό αντιπροσωπεύει πολλά!

Αυτό είπε ο μπαμπάς. Και σίγουρος, ότι έκανε σωστά και καλά, ξαναρίχτηκε στη δουλειά του. Μα ξαφνικά ακούστηκε σταθερή και ξεκάθαρη, η φωνή του νεαρού:

- Δηλαδή μπαμπά, εγώ δεν αντιπροσωπεύω τίποτε για σένα;

Ταράχτηκε ο μπαμπάς:

-Τι; Τι είπες;

- Να, μπαμπά! Στο αυτοκίνητο σου σε βλέπω ν’ αφιερώνεις κάθε μέρα με ευχαρίστηση ώρα πολλή. Σε μένα, δεν σε αισθάνθηκα ποτέ ν΄ αφιερώνεις λίγη ώρα μ’ ευχαρίστηση!......

Πόσα παιδιά δεν ζουν με το παράπονο αυτό!....» (Μ,31)

(στο: Η ανατροφή των παιδιών, αρχιμ. Ιωάννου Κωστώφ, σελ. 134-135)

O μαιευτήρας David Hager σημειώνει: 

«Η Ρομπέρτα   και ο σύζυγος της ο Κεν, είναι χριστιανοί και είχαν αναζητήσει την καθοδήγηση του Θεού σχετικά με την οικογένεια, πριν ακόμα  επιχειρήσουν να αποκτήσουν  παιδί. Η Ρομπέρτα μού διηγήθηκε ότι ο Θεός  της είχε μιλήσει σ’ ένα όνειρο, πριν ακόμη ανακαλύψει ότι είναι έγκυος, και την είχε διαβεβαιώσει ότι θα προστάτευε το μωρό της ό,τι κι αν συνέβαινε και ότι ο γιός τους θα κατείχε μια ειδική  θέση στο σχέδιό  Του.

Τους πρώτους επτά μήνες, η εγκυμοσύνη  της Ρομπέρτα φαινόταν φυσιολογική, αλλά μετά  πρόσεξα ότι το μωρό δεν αναπτυσσόταν όπως έπρεπε. Όταν μια εξέταση υπερήχου έδειξε ότι το παιδί είχε ενδομητριακή αναπτυξιακή επιβράδυνση, αρχίσαμε να παρακολουθούμε προσεκτικότερα τη Ρομπερτα με ειδικές εξετάσεις. Τρεις εβδομάδες μετά το μωρό είχε ενδείξεις σοβαρού περιορισμού αναπτύξεως, τον οποίο προκαλούσε η ανεπάρκεια της ροής του αίματος στον πλακούντα.

Ήμουν  αναγκασμένος ν’ ανακοινώσω στη Ρομπέρτα και στον Κέν ότι έπρεπε να επισπεύσω τη γέννηση του μωρού τους με καισαρική τομή  εξαιτίας της σοβαρής αναπτυξιακής επιβραδύνσεως. Προς μεγάλη μου έκπληξη η Ρομπέρτα μου θύμισε  τ’ όνειρό της και είπε:

- «Μην ανησυχείτε, γιατρέ, το μωρό μου θα είναι μια χαρά. Εσείς απλώς βγάλτε τον από κει με ασφάλεια!».

 Το αγοράκι τους ζύγιζε μόλις ένα κιλό και κάτι όταν γεννήθηκε και χρειάστηκε να μπει στην εντατική μονάδα νεογνών για τρεις μήνες σχεδόν, ωσότου μπορέσαμε να του δώσουμε εξιτήριο στο νοσοκομείο. Όταν πήγε στο σπίτι ζύγιζε μόλις  τρία κιλά  και διακόσια  πενήντα γραμμάρια.

Τώρα πλέον, χρόνια μετά, διαπιστώνουμε ότι ο Θεός κράτησε την υπόσχεση  Του. Παρόλο που είναι ακόμα μικρός , ο γιός της Ρομπέρτα είναι ευφυέστατος . Διαθέτει μια φανταστική μνήμη και είναι άριστος μαθητής. 

Και το πιο σημαντικό είναι ότι είναι  χριστιανός κι ένας θαυμάσιος μάρτυρας του Χριστού παρά την νεαρή του  ηλικία. Ο Θεός  πάντα κρατά τις υποσχέσεις  Του  ακόμα κι όταν νομίζουμε ότι σίγουρα έχει κάνει λάθος, Εκείνος μας αποδεικνύει το αντίθετο».(HD, 69)

(στο: Η ανατροφή των παιδιών, αρχιμ. Ιωάννου Κωστώφ, Σταμάτα 2013, σελ. 90-91)

«Στην άκρη ενός μεγάλου δάσους ζούσε κάποτε ένα μικρό αγόρι με τη μητέρα του.

Μια μέρα αυτή το τιμώρησε αυστηρά για κάποια αταξία του. Το παιδί, θυμωμένο και επαναστατημένο άρχισε να φωνάζει:

«Σε μισώ, σε μισώ, σε μισώ» κι έτρεξε  μακριά μέσα στο δάσος  φωνάζοντας: «Σε μισώ, σε μισώ, σε μισώ».

Όταν πλησίασε σε μια μεγάλη χαράδρα σταμάτησε το τρέξιμο, αλλά τρέμοντας απ’ τη παιδική του λύσσα, φώναξε  πάλι: «Σε μισώ, σε μισώ, σε μισώ», και η ηχώ απάντησε:

«Σε μισώ, σε μισώ, σε μισώ!».

Κατατρομαγμένο το παιδί έτρεξε πίσω στη μητέρα του και με λυγμούς της είπε για τον κακό άνθρωπο του δάσους, που του είπε : «Σε μισώ»!

Και η μητέρα, καλή και φρόνιμη όπως ήταν, οδήγησε το μικρό της γιό πάλι στη χαράδρα  και του είπε :

«Τώρα, παιδί μου, φώναξε: Σ’ αγαπώ’, σ’ αγαπώ, σ’ αγαπώ».

Το μικρό αγόρι έκανε ότι του είπε η μητέρα του και η ηχώ ήρθε πίσω καθαρή, γλυκιά, σαν τον ήχο μακρινής καμπάνας:

Σ’ αγαπώ, σ’αγαπώ, σ΄ αγαπώ. Και η μητέρα είπε:

«Παιδί μου, αυτός  είναι ο νομός της ζωής . Ό,τι δίνουμε αυτό παίρνουμε». (Υ,94)

(στο Η ανατροφή των παιδιών, αρχιμ. Ιωάννου Κωστώφ, σελ. 44-45)

Τέλος: «Παρακάτω παραθέτουμε περιληπτικά τον κατάλογο με τους κανόνες τους οποίους  έχει συντάξει το αστυνομικό τμήμα του Houston  στο Texas.

    Τον αποκαλούν:

Δώδεκα κανόνες για να αναθρέψετε παιδιά εγκληματίες

1. Ξεκινήστε από την νηπιακή ηλικία να δίνετε στο παιδί οτιδήποτε θελήσει. Με αυτό τον τρόπο θα μεγαλώσει και θα πιστεύει ότι όλος ο κόσμος του χρωστά τα πάντα.

2. Όταν λέει βρομόλογα να γελάτε μαζί του.

Έτσι θα πιστεύει ότι τον βρίσκετε χαριτωμένο . Θα τον ενθαρρύνει , επίσης, να χρησιμοποιεί ακόμα πιο «χαριτωμένες» εκφράσεις που θα σας τις πετά και αργότερα, όταν μεγαλώσει.

3. Μην του δώσετε ποτέ καμία πνευματική  καθοδήγηση. Περιμένετε να φτάσει τα 21, όποτε και «θα αποφασίσει μονός του» .

4. Αποφεύγετε να χρησιμοποιείτε τη λέξη  «λάθος» .

Μπορεί να του δημιουργήσει συναισθήματα ενοχής. Αυτό θα τον κάνει αργότερα, όταν συλληφθεί  για κάποια κλοπή, να πιστεύει ότι η κοινωνία είναι εναντίον του και ότι κατατρέχεται άδικα.

5. Να μαζεύετε ότι αφήνει στο διάβα του -βιβλία, παπούτσια, ρούχα. Να κάνετε εσείς τα πάντα αντί για αυτόν·  έτσι θα συνηθίσει να ρίχνει την ευθύνη πάντοτε στους άλλους.

6. Αφήστε τον να διαβάζει οτιδήποτε πέφτει στα χέρια του. Προσέξτε τα ασημικά σας και τα κρυστάλλινα ποτήρια σας να είναι γυαλισμένα, αφήστε, όμως, το μυαλό του να τρέφεται με σκουπίδια .

7. Να μαλώνετε συχνά μπροστά στο παιδί σας . Έτσι δεν θα σοκαριστεί πολύ όταν το δικό του σπιτικό θα διαλυθεί αργότερα.

8. Δίνετέ του όσα χρήματα θέλει. Μην τον αφήσετε ποτέ να κερδίσει δικά του λεφτά. Γιατί να κακοπεράσει, έτσι όπως κακοπεράσατε  και εσείς;

9. Να ικανοποιείτε οποιαδήποτε όρεξή του για φαγητό, ποτό, ανέσεις. Να φροντίζετε ώστε κάθε του επιθυμία  να καλύπτεται. Η άρνηση των επιθυμιών του μπορεί να τον οδηγήσει σε απογοήτευση.

10. Να παίρνετε το μέρος του μπροστά στους  γείτονες, τους δασκάλους, τους αστυνομικούς. Είναι όλοι τους προκατειλημμένοι ενάντια στο παιδί σας.

11. Όταν μπλεχτεί σε φασαρίες, να δικαιολογείτε τους εαυτούς σας λέγοντας: «Ποτέ δεν μπόρεσα να τον κάνω καλά».

12. Προετοιμαστείτε για μια ζωή θλίψεων».(C, 72)

(στο: Η ανατροφή των παιδιών, αρχιμ. Ιωάννου Κωστώφ, σελ. 36-37)

«Η θύελλα  λυσσομανούσε και το πλοίο φερόμενο  σαν κομμάτι άχυρο, πήγαινε να κομματιασθεί σ’ ένα βράχο κοντά στην ακτή. Έριξαν φωτοβολίδες απελπισίας, και αμέσως θαρραλέοι  άνδρες έβαλαν στη θάλασσα  μια σωστική λέμβο. Επιβιβάστηκαν πρώτα  οι γυναίκες και τα παιδιά. Η λέμβος έκανε  δεύτερο ταξίδι, αλλά το πλοίο βυθιζόταν αβοήθητο μέσα στα κύματα και το τρίτο ταξίδι θα ήταν σίγουρα και το τελευταίο.

«Κατάλαβα», λέει ένας επιβάτης, ότι ήμουν από  τον αριθμό εκείνων που δεν θα σωζόντουσαν.

Σε μια στιγμή οι αμαρτίες της ζωής μου παρουσιάστηκαν  μπροστά μου και επρόκειτο μ’ αυτές να συναντήσω τον Θεό.

Είχα ένα συνάδελφο ονομαζόμενο  Jacques που ήταν Χριστιανός εκ πεποιθήσεως  και μου είχε μιλήσει πολλές φορές για το θέμα της ψυχής μου. Ήταν εκεί κοντά μου και σιωπούσε».

Η λέμβος επέστρεψε  για το τελευταίο ίσως ταξίδι και δεν είχα οριστεί ν’ αναχωρήσω. Ο Jacques ήταν. Αντί να προχωρήσει με έσπρωξε μπροστά λέγοντάς μου:

«Πήγαινε στη θέση μου θα σε συναντήσω στον ουρανό. Εσύ δεν πρέπει να πεθάνεις, δεν είσαι έτοιμος».

Δεν ήθελα να δεχτώ, αλλά παρασύρθηκα από τους άλλους.

Μόλις και μετά βίας είχαμε αφήσει το πλοίο κι αυτό βυθίστηκε .Είπα στον εαυτό μου:

«Πρέπει οπωσδήποτε να γνωρίσω το Θεό του Jacques».

Αγόρασα μια Γραφή την όποια διάβαζα σελίδα-σελίδα. Φθάνοντας στη σκηνή της Σταυρώσεως του Ιησού, σταμάτησα και φώναξα:

«Ο Jacques πέθανε για να μην πεθάνω εγώ τότε, αλλά ο Ιησούς πέθανε για να ζήσω αιώνια». (Ημερολ. ΟΚΣ 2007)

(στο: Θεός εφανερώθη, αρχιμ Ιωάννου Κωστώφ, σελ 374-375)