Η ΚΑΥΣΗ ΤΩΝ ΝΕΚΡΩΝ. Γεωργίου Μαντζαρίδη, καθηγητού επιτίμου Θεολογικής Θεσσαλονίκης.
ΚΑΥΣΗ ΚΑΙ ΤΑΦΗ.
Η καύση, όπως και η ταφή των νεκρών, δεν έχει μόνο πρακτικό, αλλά και βαθύ συμβολικό χαρακτήρα. Αντίστοιχα η προτίμηση της καύσεως ή της ταφής των νεκρών δεν εξαντλείται στο επίπεδο της λογικής, αλλά ανάγεται στο βαθύτερο είναι της υπάρξεως του ανθρώπου˙ ανάγεται στη στάση του απέναντι στο οξύτερο οριακό φαινόμενο της υπάρξεώς του, στον θάνατο. Και το νόημα που προσδίδει ο άνθρωπος στον θάνατο αποτυπώνεται στη μια ή την άλλη προτίμησή του.
Η ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗΝ ΑΝΑΣΤΑΣΗ.
Γίνεται λοιπόν φανερό ότι και η ταφή των νεκρών, μολονότι δεν αποτελεί δογματικό θέμα, δεν παύει να συνδέεται άμεσα με τη χριστιανική δογματική διδασκαλία. Η ανάσταση των νεκρών, στην οποία πιστεύει η Εκκλησία, δεν θα εξαρτηθεί από την ταφή ή την καύση τους. Αλλά και από την άλλη πλευρά, η ταφή των νεκρών δεν είναι άσχετη με την πίστη στην ανάσταση. H προτίμηση της ταφής και η απόρριψη της καύσεως των νεκρών συνυφαίνονται με την όλη διδασκαλία της Εκκλησίας για τον άνθρωπο και τον σκοπό της υπάρξεώς του.
Η ΠΡΟΤΑΞΗ ΤΟΥ ΣΚΟΠΟΥ.
Η Εκκλησία δεν αποστρέφεται το σώμα, αλλά το τιμά. Ο άνθρωπος εικονίζει τον Θεό όχι μόνο ως ψυχή αλλά και ως σώμα. Και ο σκοπός της υπάρξεως του ανθρώπου είναι να δεχθεί μέσα του αυτόν που εικονίζει, δηλαδή τον Θεό. Όλα τα άλλα υποτάσσονται και εντάσσονται στον σκοπό αυτόν. Αν και η καύση του σώματος του ανθρώπου συμβαίνει να υπηρετεί αυτόν τον σκοπό, γίνεται όχι μόνο αποδεκτή αλλά και επιθυμητή. Έτσι οι Χριστιανοί που καταδικάζονταν στον διά πυράς θάνατο δεν τον απέφευγαν, αλλά τον υπέμεναν προσβλέποντας στην ένωσή τους με τον Χριστό(1).
ΤΙΜΗ ΠΡΟΣ ΤΟ ΣΩΜΑ.
Αποστροφή προς το σώμα παρατηρείται στις ανατολικές θρησκείες και την ειδωλολατρία. Για την Εκκλησία το ανθρώπινο σώμα είναι ναός του Αγίου Πνεύματος(2)˙ είναι η ζωντανή Εκκλησία, μέσα στην οποία καλείται να λατρεύσει ο άνθρωπος τον Θεό. Και οι άγιοι που λάτρευσαν αληθινά τον Θεό, θεμελιώνουν με τα λείψανά τους τις κτιστές Εκκλησίες, όπου λειτουργούνται οι πιστοί. Γι’ αυτό η Εκκλησία τιμά τα λείψανα των άγιων και τα διατηρεί ως πολύτιμους θησαυρούς.
Όπου το νεκρό σώμα θεωρείται ως λείψανο, ως σεβαστό δηλαδή κατάλοιπο της ανθρώπινης υπάρξεως, είναι φυσικό να τιμάται. Εκεί και η ταφή ή στη συνέχεια η διατήρηση των οστών είναι ιερή. Άλλωστε γνωρίζουμε σήμερα ότι και τα ξερά οστά διατηρούν ζωντανή τη βιολογική ταυτότητα του νεκρού, όχι όμως η στάχτη. Όπου όμως το νεκρό ανθρώπινο σώμα αντιμετωπίζεται ως μακάβριο πτώμα, είναι φυσικό να επιδιώκεται η εξαφάνισή του. Δεν διακρίνονται σύμβολα, αλλά φυσικά αντικείμενα με χρηστική ή και χρηματιστική αξία. Με τα προβλήματα μάλιστα των μεγάλων αστικών κέντρων θεωρείται λογικότερη και πρακτικότερη η καύση των νεκρών.
ΑΠΟΣΤΡΟΦΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΚΑΥΣΗ.
Σε ολόκληρη την ιστορία της Παλαιάς Διαθήκης και της αδιαίρετης Χριστιανοσύνης η καύση των νεκρών αντιμετωπίζεται ως ειδωλολατρική συνήθεια και θεωρείται ως αποκρουστική πράξη. Ειδικότερα ο δια πυράς θάνατος συνδέεται στην Παλαιά Διαθήκη με ειδεχθή εγκλήματα(3) . Η Καινή Διαθήκη θεωρεί αυτονόητη την ταφή των νεκρών(4) , ενώ στην ιστορία της Εκκλησίας μόνο διώκτες της κατέφευγαν στην αποτέφρωση των σωμάτων των Χριστιανών, για να εξαφανίσουν τη μνήμη τους και να πλήξουν την ελπίδα της αναστάσεώς τους(5). Κατά τους νεώτερους μάλιστα χρόνους η καύση των νεκρών εφαρμόσθηκε και ως κάποια μορφή εξαγνισμού του κόσμου από την παρουσία τους(6).
ΣΧΕΣΗ ΜΕ ΤΗ ΘΕΩΡΗΣΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ.
Η θέληση για την εξαφάνιση ή τη διατήρηση του νεκρού σώματος στον τάφο συνδέεται άμεσα και με την όλη τοποθέτηση του ανθρώπου απέναντι στον θάνατο. Όταν κάποιος επιθυμεί να λησμονήσει τον θάνατο, είναι φυσικό να θέλει να εξαφανίσει καθετί που συνδέεται με αυτόν ή τον υπενθυμίζει. Και σε αυτό θωρακίζεται από τα σχετικά συστήματα της σύγχρονης κοινωνίας. Όλα βοηθούν στην αποσιώπηση του θανάτου. Μέσα στο κλίμα αυτό είναι φυσικό να επιδιώκεται και η εξαφάνιση του νεκρού ανθρώπινου σώματος. Η ταφή στο μνήμα διατηρεί τη μνήμη όχι μόνο του νεκρού, αλλά και του θανάτου. Και για να διατηρεί κάποιος τη μνήμη αυτή, χωρίς να ταλαιπωρείται, χρειάζεται να πιστεύει στη νίκη εναντίον του θανάτου. Ο Χριστιανός πιστεύει στη νίκη αυτήν και περιμένει την ανάσταση, που άφορα ολόκληρη τη σωματοψυχική του υπόσταση (7). Όταν υπάρχει η πίστη ή η προσδοκία αυτή, τότε και η στάση απέναντι στον θάνατο και το νεκρό σώμα γίνεται ανάλογη. Και η στάση αυτή εμπνέει το ήθος που καλλιεργήθηκε επί αιώνες στον τόπο αυτόν, ενώ η καύση εισάγει νέο ήθος.
ΠΡΟΚΛΗΣΗ ΑΙΣΘΗΜΑΤΟΣ ΚΑΙ ΗΘΟΥΣ.
Η καύση των νεκρών δεν προσβάλλει άμεσα το δόγμα αισθήματος της αναστάσεως. Προσβάλλει όμως το αίσθημα και το ήθος που καλλιεργεί το δόγμα αυτό. Παραμορφώνει την προοπτική και την προσδοκία της Εκκλησίας για τον άνθρωπο. ’Έτσι θίγεται και το δόγμα, γιατί αυτό είναι οργανικά ενωμένο με το ήθος και τη ζωή της Εκκλησίας. Στον ελληνικό μάλιστα χώρο, όπου η καύση των νεκρών ήταν γνωστή κατά την προχριστιανική περίοδο, καθιερώθηκε από την Εκκλησία και διατηρήθηκε στη συνέχεια ως αυτονόητη η ταφή, που ήδη από τον Απόστολο Παύλο παραλληλίζεται με τη σπορά του κόκκου του σιταριού και συνδέεται με την προσδοκία της καινούργιας ζωής (8) . Όταν σβήνει η προσδοκία αυτή, χάνει και η ταφή τη συμβολική διάστασή της.
Η ΑΠΟΤΥΠΩΣΗ ΣΤΗ ΓΛΩΣΣΑ.
Το αίσθημα και το ήθος κάθε λαού απέναντι στους νεκρούς αποτυπώνεται και στη γλώσσα του. Και η αποτύπωση αυτή έχει ιδιαίτερη σπουδαιότητα, γιατί διατηρείται ζωντανή στην καθημερινή ζωή. Στην ελληνική γλώσσα ο νεκρός χαρακτηρίζεται ως κεκοιμημένος και το νεκροταφείο ως κοιμητήριο. Ποτέ δεν σκέφτεται κάποιος να κάψει αυτόν, για τον όποιο έχει το αίσθημα ότι κοιμάται, εκτός αν τον μισεί θανάσιμα. Επιπλέον ο νεκρός ονομάζεται συγχωρημένος. Και το ρήμα «πεθαίνω» έχει ως συνώνυμό του το «συγχωρούμαι». Η συγχώρηση αποτελεί μεγαλειώδη σύνθεση αισθήματος και ήθους. Ήθους, γιατί συμφιλιώνει αυτόν που συγχωρεί με αυτόν που συγχωρείται. Και αισθήματος, γιατί αυτός που συγχωρείται φιλοξενείται στον χώρο της προσωπικής ζωής αυτού που συγχωρεί. Παραμένει στη μνήμη του. Γίνονται γι’ αυτόν μνημόσυνα, και μάλιστα σε τακτά χρονικά διαστήματα, που συνδέονται παραδοσιακά με τις διάφορες φάσεις αλλοιώσεως του σώματος. Ο τάφος είναι μνήμα, δηλαδή τόπος μνήμης και επισκέψεως για όσους αγάπησαν και συγχώρησαν τον νεκρό. Έτσι εξακολουθεί να υπάρχει ως «συγχωρημένος».
ΧΩΡΟΤΑΞΙΚΕΣ ΔΥΣΚΟΛΙΕΣ.
Όταν υπάρχει το αίσθημα και το ήθος αυτό, δεν προβάλλεται θέμα χωροταξικού αδιεξόδου για την ταφή των νεκρών, όπως δεν προβάλλεται τέτοιο θέμα, όταν χρειάζεται να καλυφθούν άλλες ζωτικές ανάγκες της κοινωνίας. Η αίσθηση της ανάγκης να διατηρηθεί ζωντανή η μνήμη των νεκρών βρίσκει τους τόπους και τους τρόπους για την ικανοποίησή της. Η μνήμη των νεκρών θυμίζει τις ρίζες, την παράδοση, αλλά και το χρέος των ζωντανών απέναντί τους. Η λήθη των νεκρών αφήνει μετέωρη την κοινωνία των ζωντανών. Οποιαδήποτε κοινωνία, αλλά και ολόκληρη η ζωή είναι αδιανόητη χωρίς τους νεκρούς. Η γλώσσα, η θρησκεία, τα ήθη, τα έθιμα, ο πολιτισμός κληροδοτούνται από αυτούς δεν απορεί να μην αντανακλάται και σε όσα αυτοί κληροδότησαν.
ΑΠΑΙΤΗΣΗ ΚΑΙ ΕΚΠΛΗΡΩΣΗ.
Ειδικότερα στο αίτημα της καύσεως Ορθοδόξων υπάρχει ένα λεπτό σημείο. Μπορεί κάποιος να ζητήσει να καεί μετά τον θάνατό του. Η καύση του όμως θα πραγματοποιηθεί από ανθρώπους που θα βρίσκονται στη ζωή. Και αυτοί είναι πολύ πιθανό -και στον ορθόδοξο κόσμο ίσως βέβαιο- να έχουν αντιλήψεις που έρχονται σε αντίθεση με την επιθυμία του. Πώς λοιπόν θα υποχρεωθούν να εκπληρώσουν την επιθυμία του εκλιπόντος; Και κατά πόσο η ατομική επιθυμία εκείνου, που εδώ εκφράζει μια τοποθέτηση απέναντι στο ανθρώπινο σώμα, δεν παραβιάζει την ελευθερία της συνειδήσεως εκείνων που είναι τοποθετημένοι διαφορετικά;
Στην Ιουστινιάνεια κωδικοποίηση υπάρχει το ακόλουθο παράδειγμα. Ένας Ρωμαίος πολίτης κατέστησε κάποιον κληρονόμο του με την προϋπόθεση να ρίξει το λείψανό του στη θάλασσα. Ο κληρονόμος αρνήθηκε να το ρίξει στη θάλασσα και το ενταφίασε. Τότε εγέρθηκε θέμα διεκδικήσεως της κληρονομιάς με το αιτιολογικό ότι ο αποδέκτης δεν τήρησε τη διαθήκη, όσον αφόρα το λείψανο του διαθέτου. Το δικαστήριο θεώρησε την πράξη της απόρριψης στη θάλασσα ως ανήθικη και τη μη συμμόρφωση του κληρονόμου ως επαινετή ενέργεια, που συνάδει με τα χρηστά ήθη(9).
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΤΟΠΟΘΕΤΗΣΗ.
Η Εκκλησία δεν επιβάλλει την πίστη και τις τελετές τοποθέτηση της σε όσους είναι ξένοι προς αυτήν. Αλλά και όσοι είναι ξένοι προς την Εκκλησία δεν πρέπει να απαιτούν από αυτήν να ευλογεί τις αυθαίρετες επιλογές τους. Η καύση του νεκρού σώματος μπορεί να επιλέγει ελεύθερα, όχι όμως και να πραγματοποιηθεί ως εκκλησιαστική πράξη. Θα μπορούσε ίσως να συνδεθεί με την πολιτική κηδεία. Η στάση όμως της Εκκλησίας απέναντί τους δεν μπορεί να μην είναι αρνητική.
1. Ο άγιος Ιγνάτιος Αντιοχείας γράφει: «Πυρ και σταυρός θηρίων τε συστάσεις... επ’ εμέ ερχέσθωσαν, μόνον ίνα Ιησού Χριστού επιτύχω». Προς Ρωμαίους 5,3.
2. Βλ. Α' Κορ. 6,19.
3. Βλ. π.χ. Γεν. 38,24. Λευιτ. 20,14. 21,9.
4. Βλ. Ιω. 5,28.
5. Βλ. Ευσεβίου Καισαρείας, Εκκλησιαστική ιστορία 5,1, 62-63.
6. Περισσότερα για την καύση των νεκρών και τη θέση της Εκκλησίας απέναντι της βλ. Ταφή ή καύση των νεκρών. Πρακτικά ημερίδος «Η καύση των νεκρών», έκδ. Κλάδου Επικοινωνιακής και Μορφωτικής Υπηρεσίας της Εκκλησίας της Ελλάδος, Αθήναι 2000. Ε. Δουνδουλάκη, Η καύση των νεκρών στην Ορθόδοξη Εκκλησία, Θεσσαλονίκη 2003.
7. «Δει γάρ το φθαρτόν τούτο ενδύσασθαι αφθαρσίαν και το θνητόν τούτο ενδύσασθαι αθανασίαν». Α ’ Κορ. 15,53.
8. Βλ. Α' Κορ. 15,36-37.
9. Βλ. Ν. Εμμανουηλίδη, Το δίκαιο της ταφής στο Βυζάντιο, Αθήνα 1989, σ.81-2.
(Χριστιανική Ηθική τόμος Β, εκδ. Πουρναρά, δελ. 661-666)