(βιβλίο: Η ζωή ενός Μεγάλου, Παπαδόπουλου Στυλιανού, εκδ. Αποστολική Διακονία σελ. 396-404).
Σ’ ένα συμπόσιο στη Ναζιανζό. Θεολογία και οικονομία.
Το πανηγύρι του Αγίου Ευψυχίου έγινε.
Ο Βασίλειος είχε συνέλθει από τις ταλαιπωρίες της αποστολής του στην Αρμενία. Έτσι μπορούσε να δει και τα προβλήματα της περιφέρειάς του. Το πανηγύρι αποδείχθηκε καλή ευκαιρία γι’ αυτό.
Συνήθως έπαιρναν σ’ αυτό μέρος πολλοί χωρεπίσκοποι της Καππαδοκίας. Τώρα ο Βασίλειος φρόντισε να έλθουν όσο το δυνατόν περισσότεροι. Τους μίλησε, τους κατατόπισε στα γενικότερα θέματα της Εκκλησίας. Τους εξόρκισε να μένουν σταθεροί στην ορθή πίστη, να προκόπτουν σ’ αυτή και να ποιμαίνουν το λαό ακολουθώντας την παράδοση.
Δεν έχασε την ευκαιρία να τους προτρέψει στην άσκηση φιλανθρωπίας. Τους είπε πως πρέπει να είναι γενναιόψυχοι προς τους ανθρώπους, που όλοι μεταξύ τους είναι ίσοι. Τη φροντίδα που ο ίδιος έδειχνε για τους πεινασμένους, τους γέροντες, τα ορφανά, τους λεπρούς όφειλαν να δείξουν και οι κληρικοί κάθε μικρού ή μεγάλου τόπου.
Στις εορτές του μάρτυρα Ευψυχίου έτυχε να βρεθεί κι ένας νέος μοναχός με κάποια μόρφωση. Αυτός ήταν ίσως από τη Ναζιανζό ή τα γειτονικά μέρη και πρόσεχε τι έκανε και τι έλεγε ο Βασίλειος. Μέσα στο φθινόπωρο του 372, μετά τις 7 Σεπτεμβρίου που ήταν το πανηγύρι, ο μοναχός αυτός ταξίδεψε στη Ναζιανζό.
Έτυχε τον καιρό εκείνο να οργανωθεί στη Ναζιανζό συμπόσιο, στο όποιο μετείχαν οι πιο ακουστοί κληρικοί και θεολόγοι, φίλοι οι περισσότεροι του Γρηγορίου Ναζιανζηνού και του Βασιλείου. Και φυσικά μετείχε και ο Γρηγόριος, που στην επιστολή του 58 μας διηγείται τι συνέβη σ’ αυτό.
Αφού συνάχθηκαν και στρώθηκαν γύρω από το τραπέζι, πριν ακόμα πιουν κάτι τι, όπως συνηθίζεται στην αρχή των γευμάτων, μίλησαν για τους δυο ιερούς άνδρες, το Γρηγόριο και το Βασίλειο. Θαύμαζαν τη σύμπνοιά τους, τη φιλία τους, τη μόρφωσή τους, την ορθή τους πίστη, τη διαμονή στην Αθήνα.
Ο Γρηγόριος δε διστάζει να σημειώσει πως το θέμα τούτο αποτελούσε μόνιμη συζήτηση στις τέτοιες συναντήσεις. Και δε δυσκολευόταν να είναι παρών σ’ αυτές γιατί ο θαυμασμός και oι έπαινοι αποδίδονται περισσότερο στο Βασίλειο, τον οποίο φυσικά αυτός θαύμαζε περισσότερο απ’ όσο οι άλλοι. Απ’ όλες τις μεριές του τραπεζιού άκουγε κανείς κάτι για το Βασίλειο και τις αρετές του. Το ίδιο λίγο - πολύ και για το Γρηγόριο. Μόνο που εδώ πρόσεχαν να μην προσκρούσουν στην ταπεινοφροσύνη του.
Έξαφνα, μέσα στην αρμονία της αναγνωρίσεως των δυο ανδρών, κάποιος φώναξε δυνατά με αγανάκτηση, διακόπτοντας την αρμονία.
- Σταματάτε, είσθε όλοι ψεύτες και κόλακες!
Μιλούσε ο μοναχός που ήρθε από την Καισάρεια, από
το πανηγύρι του Αγίου Εύψυχίου. Τα λόγια του απρόσμενα και σκληρά πάγωναν τις καρδιές, έκαψαν το κλίμα που είχε δημιουργηθεί από τη συζήτηση.
- Εγκωμιάστε -συνέχισε ο μοναχός- όσο θέλετε το Βασίλειο και το Γρηγόριο για τις αρετές τους. Συμφωνώ κι εγώ. Άδικα όμως τους επαινείτε για την Ορθοδοξία τους. Αυτό δεν το ανέχομαι.
Οι συνδαιτυμόνες, θυμωμένοι μα και περίεργοι έγιναν όλοι αυτιά και πρόσεχαν το μοναχό.
- Ο Βασίλειος την προδίδει την Ορθοδοξία με όσα λέει. Και ο Γρηγόριος που τον ακολουθεί, επίσης.
Η κατηγορία ήταν φοβερή. Έσκισε την ατμόσφαιρα και σύντριψε το Γρηγόριο που χαμένα μπόρεσε να πει.
- Πώς το ξέρεις εσύ αυτό; Ποιος είσαι; Πώς δογματίζεις έτσι και ποιος σ’ έκανε κριτή;
- Έρχομαι από το πανηγύρι του Αγίου Εύψυχίου είπε ό μοναχός. Εκεί άκουσα το «Μέγα Βασίλειο» να θεολογεί για τον Πατέρα και τον Υιό με τρόπο άριστο, που κανείς άλλος δε φθάνει.
Τότε λοιπόν; Ρώτησαν οι συνδαιτυμόνες με περισσή απορία το μοναχό.
- «Δεν έκανε το ίδιο και για το Άγιο Πνεύμα», πρόλαβε αυτός. «Μίλησε γι’ αυτό λίγο κι όχι σωστά».
Περισσότερα δεν μπορούσε να εξηγήσει ό μοναχός, που για να βρει στήριγμα στράφηκε αμέσως στο Γρηγόριο, υπενθυμίζοντάς του:
- Πώς εσύ -θαυμάσιέ μου- θεολογείς φανερά για το Άγιο Πνεύμα και κείνος όχι; Θυμάσαι τη φορά εκείνη, μέσα σε πόσο κόσμο μίλησες καθαρά κι ορθόδοξα για το Άγιο Πνεύμα;
Ο Γρηγόριος σπιρούνισε τη μνήμη του κι ο μοναχός του θύμισε μια λεπτομέρεια:
- Είχες κιόλας αγανακτήσει με τούς δισταγμούς μας να ονομάζουμε το Πνεύμα Θεό και είπες για να σ’ ακούσουν όλοι: «Μέχρι πότε θα κρύβουμε το λύχνο κάτω από το λυχνοστάτη»;
Η θέση του Γρηγορίου έγινε πολύ δύσκολη. Ο ίδιος αθωώθηκε κι εγκωμιάσθηκε, αλλά κατηγορήθηκε ανοιχτά ο αδελφικός του φίλος Βασίλειος. Και στην περίπτωση τούτη ο μοναχός δεν ήταν μυθοπλάστης, όπως έγινε με το πρόσωπο της επιστολής 71, για το όποιο μιλήσαμε.
Ο μοναχός μας εδώ ήταν θερμόαιμος ορθόδοξος που δεν τον στόλιζε η αρετή της διακρίσεως κι ας είναι ίσως ο πρώτος άνθρωπος που χαρακτήρισε, ειρωνικά έστω, το Βασίλειο «Μέγα», καθώς παραδίδει ο Γρηγόριος Θεολόγος.
Δεν είχε καταλάβει σε βάθος και πλάτος το Βασίλειο. Μα δεν ψευδόταν όταν έλεγε ότι ό Βασίλειος δεν ονόμαζε το Άγιο Πνεύμα Θεό και ομοούσιο προς τον Πατέρα.
Ο Γρηγόριος βρισκόταν σε πυρετό. Έπρεπε να δώσει απάντηση αποστομωτική χάριν του Μεγάλου φίλου του. Μα να ειπεί τί; Δοκίμασε να εξηγήσει τη δική του στάση και τη στάση του Βασιλείου:
- Εγώ, φίλοι μου, είμαι μικρός και ζω στην αφάνεια. Γι’ αυτό και μιλάω τόσο καθαρά κι απερίφραστα. Δεν είναι το ίδιο με τον Βασίλειο.
Εκείνος βρίσκεται στην κορυφή της Εκκλησίας κι όλοι προσέχουν τι κάνει και τι λέει. Οι εχθροί του είναι πολλοί και σκληροί. Αυτό σας λέγω και προσέξτε το: oι εχθροί παραμονεύουν ν’ ακούσουν κάτι από το στόμα του που να μπορούν βάσει αυτού να τον εξορίσουν. Αυτό τους ενδιαφέρει, να τον εξορίσουν, να διώξουν τον μόνο δυνατό σπινθήρα της αληθείας που έμεινε, τον πιο ζωντανό υπέρμαχο της Ορθοδοξίας. Και τότε να ριζωθούν εκείνοι στην Καισάρεια κι από εκεί να εξαφανίσουν κάθε ίχνος ορθοδοξίας στην Ανατολή. Με άλλα λόγια ο Βασίλειος ακολουθεί τακτική, απλώς παρασιωπά μέρος της αληθείας, εφαρμόζει την «οικονομία» στο σημείο τούτο. Αυτό μου φαίνεται πως είναι προτιμότερο από το να καταστραφεί ολοσχερώς η αλήθεια με το να την εκφράζει απερίφραστα.
Οι παριστάμενοι πρόσεχαν πολύ. Δε φάνηκαν όμως ικανοποιημένοι από την απάντηση. Ένα ερωτηματικό πλανιόταν στα πρόσωπά τους. Το διαισθάνθηκε ο Γρηγόριος κι έκανε μια τελευταία προσπάθεια. Είχε να κάνει με σκληρούς ναζιανζηνούς που έδειχναν επιμονή στο γράμμα.
- Αγαπητοί μου, δεν πρέπει να σκανδαλιζόμαστε. Η αλήθεια δεν παθαίνει τίποτα, όταν χρησιμοποιούμε άλλες λέξεις για να την εκφράσουμε.
Αυτό ακριβώς έκανε και ο Βασίλειος. Από άλλες του φράσεις και λέξεις συνάγεται η ορθή του πίστη. Μη ξεχνάμε πως η πίστη μας δεν βρίσκεται στις λέξεις που χρησιμοποιούμε, αλλά στο νου, στο περιεχόμενο που τους δίνουμε. ,
Αν κάποτε π.χ. θελήσουν οι Ιουδαίοι να προσέλθουν στην Εκκλησία και αντί του όρου Χριστός χρησιμοποιήσουν για λίγο τον όρο «κεχρισμένος» θα τους αρνηθούμε, θα τους διώξουμε; Η σωτηρία μας δεν έρχεται από τις λέξεις, αλλά από την πίστη και γι' αυτό δεν πειράζει αν αυτή δίνεται με άλλες λέξεις.
Γνωρίζουμε πως οι αρειανόφρονες θεωρούσαν αίρεση το να πιστεύει κανείς ότι το Άγιο Πνεύμα είναι ομοούσιο του Πατρός. Όποιος θα έκανε μια τέτοια ομολογία φανερά θα αντιμετώπιζε την οργή τους και την αυτοκρατορική δυσμένεια, που σε πολλά μπορούσε να οδηγήσει. Το πρόβλημα όμως είναι ότι και οι ορθόδοξοι γενικά δίσταζαν κι έφθασαν με πολύ θεολογικό αγώνα στην αλήθεια ότι το 'Αγιο Πνεύμα είναι Θεός όπως ο Υιός.
Ο Βασίλειος μάλιστα ούτε μέχρι το θάνατό του δεν χρησιμοποίησε στα έργα του τον όρο «Ομοούσιος» για το Άγιο Πνεύμα. Την ίδια τούτη εποχή ο Βασίλειος ως υπεύθυνος κεφαλή της Εκκλησίας εργαζόταν για τη γεφύρωση του χάσματος που χώριζε τους Ομοιουσιανούς από τους Ορθοδόξους. Το είδαμε σε προηγούμενη παρά-γραφο.
Κι επειδή τους Ομοιουσιανούς ενοχλούσε γενικά ο όρος ομοούσιος, ο Βασίλειος ζητούσε τουλάχιστο να δέχονται ότι το Άγιο Πνεύμα δεν είναι κτίσμα. Η λύση δεν ικανοποιούσε τους ναζιανζηνούς. Δε δέχθηκαν την εξήγηση του Γρηγορίου. Ένας - δύο ήσαν κατηγορηματικοί.
- Από δειλία ο Βασίλειος φέρεται με τέτοιο τρόπο και όχι χάριν «οικονομίας» των πραγμάτων. Είναι καλύτερα να προστατεύουμε τους ορθοδόξους εκφράζοντας καθαρά την αλήθεια, παρά να προσελκύουμε τους Ομοιουσιανούς με την δήθεν τακτική μας.
Ο Γρηγόριος αγανάκτησε γιατί εν χορώ οι παριστάμενοι υποψιάζονταν το Βασίλειο για δειλία και κακοδοξία. Τους μίλησε πάλι και σε τόνο οξύτερο. Αυτοί επέμεναν και αναγκάσθηκε να τους αφήσει. Γύρισε σπίτι του πολύ θλιμμένος και μαζί αναστατωμένος. Είχε υπερασπισθεί βέβαια το φίλο του, μα κάποιες αμφιβολίες τριβέλιζαν και τον ίδιο. Ήταν η στάση του Βασιλείου απόλυτα ορθή;
Πήρε το φτερό και το βούτηξε στο μελάνι. Θα έγραφε στο Βασίλειο. Τώρα αμέσως. Δεν θα τον προσέβαλλε φυσικά. Θα του διηγιόταν τη συζήτηση στο συμπόσιο και θα τον ρωτούσε με τρόπο ευθύ να δώσει ό ίδιος απάντηση. Θα του άφηνε, όπως πάντα, την πρωτοβουλία στον καθορισμό της στάσεως και στο πρόβλημα τούτο.
Άλλωστε πάντα θεωρούσε το Βασίλειο καθηγητή του στα πρακτικά θέματα και δάσκαλο στα δογματικά. Ήθελε τουλάχιστο να τον ακούσει κι ας είχε προχωρήσει ο Γρηγόριος περισσότερο στη θεολογία περί Αγίου Πνεύματος, όπως είναι ήδη γνωστό. Γράφε μου, Βασίλειε, και δίδαξέ με. Μέχρι που πρέπει να φθάνουμε τη θεολογία περί Αγ. Πνεύματος; Ποιούς όρους πρέπει να χρησιμοποιούμε γι’ αυτό και μέχρι πότε να εφαρμόζουμε την «οικονομία»; Απάντησέ μου να ξέρω τι θα λέω στους κατηγόρους μας.
Όταν ο Βασίλειος πήρε το γράμμα του Γρηγορίου λυ-πήθηκε μα δεν εκδηλώθηκε. Κράτησε για τον εαυτό του τη λύπη του. Φαίνεται μάλιστα ότι δεν απάντησε με γράμμα στο Γρηγόριο. Μάλλον του έδωσε μερικές εξηγήσεις με πρόσωπο κοινής εμπιστοσύνης, που ταξίδευε για τη Ναζιανζό.
Έτσι ο Γρηγόριος ησύχασε. Ίσως όχι απόλυτα. Μα τουλάχιστον θα βεβαιώθηκε για μια ακόμη φορά για την πίστη του Βασιλείου, διότι αμέσως έστειλε νέα επιστολή στο Βασίλειο, στην οποία εμφανίζεται ήρεμος, γεμάτος εμπιστοσύνη στο μεγάλο του φίλο. Του υπόσχεται μάλιστα ότι θα πάει στην Καισάρεια, θα αγωνισθεί μαζί του και θα προσφέρει ό,τι μπορεί στον κοινό αγώνα για την πίστη.
Την επίσκεψη αύτη δεν την καθυστέρησε ο Γρηγόριος. Μάλλον πριν τελειώσει το 372 βρισκόταν στην Καισάρεια. Τώρα είχαν τη δυνατότητα να συζητήσουν πρόσωπο
με πρόσωπο. Τίποτα δεν έκρυβε ο ένας από τον άλλο. Μυστικά δεν υπήρχαν μεταξύ τους.
Σε μια στιγμή που συζητούσαν το επίμαχο θέμα, ό Γρηγόριος άθελά του έδειξε ν’ αμφιβάλλει κάπως. Τότε ο Βασίλειος εξερράγη κι έκανε ό,τι ποτέ δεν είχε ξανακάνει. Ορκίσθηκε με τρόπο φρικτό:
- Να στερηθώ, αδελφέ μου, τη σωτήρια χάρη του Αγίου Πνεύματος, αν δε λατρεύω το Αγ. Πνεύμα μαζί με τον Πατέρα και τον Υιό, ως ομοούσιο και ομότιμο με αυτούς.
Ο Γρηγόριος τρόμαξε από το φρικτό αυτό όρκο κι έπεσε στα γόνατα του Βασιλείου. Ζήτησε συγγνώμη που άθελά του τον ώθησε ως εκεί. Μα όταν μπαίνουν στη μέση θέματα πίστεως πρέπει κανείς να είναι απόλυτα ειλικρινής.
Μπορούμε να πούμε ότι ο Γρηγόριος μόνο τώρα ησύχασε απόλυτα. Κι ο Βασίλειος ίσως για πρώτη φορά ονόμασε το Άγ. Πνεύμα «ομοούσιο». Έπειτα την ομολογία τούτη θα την κάνει πολλές φορές, αλλά προφορικά μόνο, μπροστά σε ανθρώπους.
Η συζήτηση συνεχίσθηκε ήρεμα, σε κλίμα βαθειάς εμπιστοσύνης. Όταν έφθασαν στα πρακτικά θέματα, στο πώς θα μιλούν για το Άγιο Πνεύμα στον κόσμο, στις διάφορες περιπτώσεις, έκαναν μία σιωπηρή συμφωνία:
Ο Βασίλειος ένεκα των κρίσιμων στιγμών που περνούσε η Εκκλησία δεν θα χρησιμοποιούσε τον όρο «ομοούσιος» για το Άγ. Πνεύμα. Έτσι δε θα έβρισκαν αφορμή να τον εξορίσουν για αιρετικό oι κακόδοξοι. Αλλά και όσοι ομοιουσιανοί πνευματομάχοι υποψιάζονταν τον όρο τούτο, δεν θα δίσταζαν να ενωθούν με τους ορθοδόξους.
Ο Γρηγόριος που, επειδή δεν ήταν αρχιεπίσκοπος, δεν κινδύνευε να εξορισθεί και δε σκανδάλιζε τους στενόκαρδους ομοιουσιανούς, θα θεολογούσε με σαφήνεια και παρρησία, θα χρησιμοποιούσε δηλαδή για το Αγ. Πνεύμα τον όρο «ομοούσιος».
Με τη συμφωνία τούτη στηρίζονταν οι πιστοί και των δυο μερίδων. Έτσι πορεύθηκε η Εκκλησία τα δύσκολα εκείνα χρόνια, ως ότου oι πιστοί αποδεχθούν σιγά - σιγά την αλήθεια ότι το Άγ. Πνεύμα είναι Θεός και ομοούσιο προς τον Πατέρα και τον Υιό.
Στο τέλος της ίδιας δεκαετίας, το 379-80 ο Γρηγόριος Ναζιανζηνός θα το κηρύξει σε ορθόδοξους και κακόδοξους στην Κωνσταντινούπολη. Και το 381/2, στη Β' Οικουμενική σύνοδο, θα κατακυρωθεί η αλήθεια, που μέχρι πριν λίγο δεν ομολογούσε απευθείας ο Βασίλειος.
Ίσως όμως η συνετή τακτική του ιερού άνδρα να συνετέλεσε στην πιο γρήγορη έλευση του πληρώματος. Αν με τη στάση του δημιουργούσε οξύτητες, ίσως αργούσε περισσότερο η ώρα που η Εκκλησία θα ήταν έτοιμη να κατακυρώσει και να ομολογήσει με τρόπο συνοδικό, απόλυτο, την αλήθεια τούτη.
Με τα γεγονότα που ξεκίνησαν από το συμπόσιο στη Ναζιανζό, με τις πνευματικές ποιμαντικές φροντίδες, με το ανύστακτο ενδιαφέρον του Βασιλείου ακόμη και για προσωπικά οικογενειακά προβλήματα των πιστών της αρχιεπισκοπής του, με αλληλογραφία που στήριζε στην πίστη, εξηγούσε την αλήθεια κι εμπέδωνε στην Παράδοση, τέλειωσε και η δύσκολη χρονιά του 372.