ΕΠΕ τόμος 9 Υπόμνημα Εις το κατά Ματθαίον Ευαγγέλιον Α΄ (σελ 669 - ).
«Πάτερ ημών ο εν τοίς ούρανοις». Κοίταξε πως αμέσως όρθωσε τον ακροατήν και πως υπενθύμισεν από το προοίμιον όλην την ευεργεσίαν. Αυτός που είπε Πατέρα τον Θεόν, με το ένα αυτό όνομα ώμολόγησε και την συγχώρησιν των αμαρτημάτων και την εκμηδένισιν της κολάσεως και τη δικαιοσύνην και τον αγιασμόν και την άπολύτρωσιν και την υιοθεσίαν και την κληρονομιάν και την αδελφικήν σχέσιν με τον Μονογενή και την χορηγίαν τού Πνεύματος. Διότι δεν είναι δυνατόν να ονομάσης τον Θεόν Πατέρα, αν δεν έχης επιτύχει όλα εκείνα τα αγαθά. Με δύο τρόπους λοιπόν τονώνει το φρόνημά των, και με την αξίαν που αποδίδει εις τον καλούμενον και με το μέγεθος των εύεργετημάτων που έχουν απολαύσει.
Και όταν ειπή το «Έν τοις ούρανοις», δεν το λέγει δια να περίκλειση εκεί τον Θεόν, αλλά δια να άπομακρύνη από την γην αυτόν που προσεύχεται και να τον κάμη να προσηλωθή εις τους υψηλούς τόπους και εις τας άνω κατοικίας. Μας διδάσκει ακόμα να κάνωμεν την προσευχήν μας χάριν των αδελφών μας. Δεν λέγει ο Πατήρ μου ο έν τοίς ουρανοίς αλλά «ο Πατήρ ημών», δηλώνων έτσι να αναπέμπωνται αι δεήσεις προς χάριν τού κοινού σώματος και να μη αποβλέπη εις καμμίαν περίπτωσιν ο προσευχόμενος εις το ατομικόν αλλά εις το συμφέρον του πλησίον. Με την διατύπωσιν αυτήν και την έχθραν εκμηδενίζει και την απόγνωσιν, συμπιέζει και τον φθόνον, ξερριζώνει και φέρει εις την θέσιν των την μητέρα όλων των αγαθών, την άγάπην, εξορίζει την ανισότητα από τα ανθρώπινα πράγματα και δείχνει την πλήρη ομοτιμίαν του βασιλέως με τον πτωχόν, αφού εις τα μέγιστα και βασικώτατα μετέχομεν όλοι έξ ίσου. Τί βλάβη ημπορεί να προέλθη από την γηίνην συγγένειάν μας, όταν μας συνδέη όλους η άνω συγγένεια και κάνεις δεν έχει περισσότερον από τον άλλον, ο πλούσιος από τον πτωχόν, ο κύριος από τον δούλον, ο άρχων, από τον υπήκοον, ο βασιλεύς από τον στρατιώτην, ο φιλόσοφος από τον βάρβαρον, και ο σοφός από τον αγράμματον; Μίαν εύγενικήν καταγωγήν έχάρισεν εις όλους, θεωρών άξιον να κληθή ομοίως Πατήρ όλων. Με την υπόμνησιν της ευγενείας αυτής και της δωρεάς από τα άνω και της ομοτιμίας με τους αδελφούς μας και της αγάπης, με την απομάκρυνσίν μας από την γην και την σύνδεσίν μας με τους ουρανούς, ας ιδούμεν τώρα τί συμβουλεύει να ζητούμεν.
Και αυτή η λέξις είναι ικανή εις τον άνώτατον βαθμόν να προξενήση την διδασκαλίαν κάθε άρετής. Αύτός δηλαδή που έκάλεσε Πατέρα τον Θεόν και μάλιστα Πατέρα όλων, είναι δίκαιον να παρουσιάζη τέτοιαν ζωήν, ώστε να μη φανή άνάξιος δια την ευγένειαν αυτήν, αλλά να αντιπροσφέρη ίσην προς την δωρεάν, την προθυμίαν.
Δεν περιορίζεται όμως εις αυτό αλλά προσθέτει και άλλην ευχήν, λέγων, «'Αγιασθήτω το όνομά σου». Είναι άξια η προσευχή εκείνου που αποκαλεί Πατέρα τον Θεόν, όταν δεν ζητή τίποτε άλλο από την δόξαν του Πατρός, άλλά τοποθετή τα πάντα έπειτα από την δοξολογίαν εκείνου. Διότι το «αγιασθήτω» σημαίνει δοξασθήτω. Την δόξαν του, καμμία αμφιβολία, την έχει πλήρη και άναλλοίωτον παντοτινά. Συμβουλεύει όμως τον προσευχόμενον να θεωρή άξιον να δοξάζεται ο Θεός και από την ιδικήν μας ζωήν. Ακριβώς το ίδιο έλεγε και πιο πρίν• «Aς λάμψη το φώς σας εμπρός στους ανθρώπους δια να ιδούν τα καλά σας έργα και να δοξάσουν τον Πατέρα σας εις τον ουρανόν». 1. Και τα Σεραφείμ που τον δοξολογούσαν έλεγαν τα έξης: «΄Αγιος, άγιος, άγιος» 2. ΄Ωστε το «‘Αγιασθήτω» σημαίνει δοξασθήτω. Καταξίωσε μας, λέγει, να ζήσωμεν όλοι τόσον καθαρά, ώστε μέσω ημών να σε δοξάζουν όλοι. Και τούτο πάλιν είναι στοιχείον ολοκληρωμένης πνευματικής ζωής, να παρέχωμεν τόσον άκηλίδωτον εις όλα βίον, ώστε καθείς που μας βλέπει να άναπέμπη εις τον Δεσπότην την δοξολογίαν δια αυτά.
«Έλθέτω η βασιλεία σου». Και αυτό πάλιν είναι αίτημα ευγνώμονος παιδιού να μη προσηλωνώμεθα δηλαδή εις τα ορατά, μήτε να θεωρούμεν ως κάτι σημαντικόν τα παρόντα αλλά να σπεύδωμεν προς τον Πατέρα και να επιθυμούμεν τα μελλοντικά. Τούτο είναι απόρροια αγαθής συνειδήσεως και ψυχής που έχει απαλλαγή από τα πράγματα της γής.
Αυτό επιθυμούσε και ο Παύλος καθ’ εκάστην ημέραν της ζωής του. Και δια τούτο έλεγε «Και έμεϊς οί ίδιοι, αν και απολαμβάνομεν τας πρώτας δωρεάς του Πνεύματος, στενάζομεν περιμένοντες την τελικήν υιοθεσίαν, την απελευθέρωσιν του σώματός μας» ΄Οποιος έχει τον έρωτα αυτόν, ούτε τα καλά της ζωής αυτής τον κάνουν να το πάρη επάνω του, ούτε τα λυπηρά τον εξουθενώνουν. ’Αλλά σαν να ευρίσκεται εις τους ουρανούς έχει απαλλαγή από τα δύο αυτά άκρα.
«Γενηθήτω το θέλημά σου ως εν ουρανώ και επί της γης».
Βλέπεις σπουδαίαν λογικήν ακολουθίαν; Συμβούλευσε να επιθυμούμεν τα μελλοντικά και να σπεύδωμεν εις την άποδημίαν προς τα εκεί. ΄Οσον όμως τούτο καθυστερεί, να φροντίζωμεν να παρουσιάζωμεν και εδώ την ιδίαν με την πολιτείαν εις τον ουρανόν. Πρέπει, μας λέγει, να επιθυμούμεν τον ούρανόν και τα ούράνια αλλά και πριν από τον ούρανόν, συμβουλεύει, να κάνωμεν ούρανόν την γην και ζώντες εις αυτήν να πολιτευώμεθα όπως εις τον ουρανόν, έτσι να κάνωμεν και να λέγωμεν, όπως δι’ αύτά παρακαλούμεν τον Δεσπότην. Τίποτε δεν εμποδίζει να φθάσωμεν την τελειότητα των άνω δυνάμεων δια τον λόγον ότι κατοικούμεν εις την γην, αλλά είναι δυνατόν και εδώ ζων να πράττης τα πάντα σαν να έχης φθάσει πλέον επάνω. Θέλει να ειπή τούτο. ΄Οπως εκεί όλα γίνονται χωρίς αντίρρησιν και δεν είναι εις άλλα να ύπακούουν οί άγγελοι και εις άλλα να παρακούουν αλλά εις όλα εϊναι υπάκουοι και πειθαρχικοί, διότι, λέγει, «Τους κάνει δυνατούς η εκτέλεσις του λόγου του» , έτσι αξίωσε και εμάς τους ανθρώπους να μη πράττωμεν κατά το ήμισυ το θέλημά Σου αλλά να τα επιτελούμεν όλα όπως τα θέλει. Είδες και πως διδάσκει να είμεθα μετριόφρονες, δηλώνων ότι η αρετή δεν είναι μόνον επίτευγμα της ιδικής μας φροντίδος, αλλά και της θείας χάριτος; Και ακόμη ώρισε, καθένας από εμάς που προσευχόμεθα να λαμβάνη πρόνοιαν δια την οικουμένην. Διότι δεν είπε γενηθήτω το θέλημά σου εις εμένα η εις εμάς, αλλά εις όλα τα μέρη της γης, ώστε να διαλυθή η πλάνη, να φυτευθή η αλήθεια, να ξερριζωθή όλη η κακία, να επανέλθη η αρετή και να μη διαφέρη ως προς αυτήν καθόλου από την γην ο ουρανός. "Αν γίνη τούτο, μας λέγει, εις τίποτε δεν θα διαφέρουν τα κάτω από τα άνω, αν και είναι διάφορα κατά την φύσιν, και η γη θα μας παρουσιάζη και τους ιδικούς της αγγέλους.
«Τον άρτον ήμών τον έπιούσιον Δος ήμίν σήμερον».
Τι σημαίνει «τον άρτον ήμών τον έπιούσιον»; Τον άρτον της μιας ημέρας. Επειδή είπε «Γενηθήτω το Θέλημά σου ως έν ουρανώ και επί της γης» και απηυθύνετο εις ανθρώπους με σάρκα που υπόκεινται εις τους νόμους της φυσεώς των και δεν ημπορούν να έχουν την ιδίαν απάθειαν με τους αγγέλους, τας εντολάς του μας λέγει να τας πράττωμεν και εμείς το ίδιο όπως εκείνοι, κάνει όμως και μίαν συγκατάβασιν εις την ασθένειαν της φύσεώς μας. Ακρίβειαν της ζωής σας, μας λέγει, απαιτώ τόσον μεγάλην, όχι όμως και απάθειαν. Η κυριαρχία της φυσεώς σας δεν το επιτρέπει, επειδή της χρειάζεται η απαραίτητη τροφή. Συ όμως πρόσεξε πως και εις τα σωματικά θέτει πολύ πνευματικόν. Δεν είπε δια χρήματα ούτε δια τρυφηλόν βίον, ούτε δια πολυτελή φορέματα ούτε δια κανένα άλλο όμοιον με αυτά να προσευχώμεθα, αλλά μόνον δια το ψωμί και μάλιστα δια το ψωμί αυτής της ημέρας, ώστε να αποφύγωμεν την φροντίδα της αυριανής ημέρας. Δια τούτο επρόσθεσε, «Τον άρτον ημών τον επιούσιον», δηλαδή της ημέρας αυτής. Δεν ηρκέσθη δε εις τον λόγον αυτόν, αλλά προσθέτει και τούτον• «Δος ημίν σήμερον», ώστε να μη συντρίβωμεν τον εαυτόν μας με την φροντίδα της ήμερας που έρχεται. Της ήμερας που δεν γνωρίζεις αν θα ιδής την διάρκειαν, διατί να υπομένης την φροντίδα της; Παρακάτω επιβάλλει το ίδιο με περισσότερα λέγων, «Μη μεριμνήσητε εις την αύριον» . Και θέλει πάντοτε να είμεθα έτοιμοι και να έχωμεν πτερά (όπως οι άγγελοι)• να υποχωρούμεν εις την φύσιν τόσον όσον αί άνάγκαι μας απαιτούν από εμάς.
"Ακολούθως επειδή συμβαίνει να αμαρτάνωμεν και μετά το λουτρόν του ξαναγεννημού μας, με πολλήν φιλανθρωπίαν και εις το σημείον αυτό, ορίζει δια την συγχώρηση των αμαρτημάτων μας να προσερχώμεθα εις τον φιλάνθρωπον Θεόν και να απευθυνώμεθα είς αυτόν έτσι• «΄Αφες ήμίν τα οφειλήματα ημών, ως και ημείς αφίεμεν τοις οφειλέταις ήμών». Βλέπεις υπερβολήν φιλανθρωπίας; ΄Επειτα από την διαγραφήν τόσων κακών και έπειτα από ανέκφραστον μέγεθος της δωρεάς του, μας κρίνει άξιους συγγνώμης όταν αμαρτάνωμεν εκ νέου. Το ότι αρμόζει η προσευχή αυτή εις τους πιστούς και οι νόμοι της Εκκλησίας το διδάσκουν και το προοίμιον της προσευχής. "Οποιος είναι έξω από την εκκλησίαν δεν θα ημπορούσε να ονομάση Πατέρα τον Θεόν. Αν λοιπόν η προσευχή αρμόζη εις τους πιστούς και αυτοί προσεύχωνται παρακαλούντες να τους συγχωρηθούν τα αμαρτήματά των, είναι φανερόν ότι ούτε μετά το βάπτισμα δεν αχρηστεύεται το κέρδος της μετανοίας. Αν δεν ήθελε να μας ειπή αυτό, δεν θα ενομοθετούσεν αυτό να ζητούμεν εις την προσευχήν μας. Αυτός που και τα αμαρτήματά μας μας υπενθυμίζει και συμβουλεύει να ζητούμεν την συγχώρησιν και που διδάσκει ταυτόχρονα πως να επιτύχω μεν την συγχώρησιν κάμνων εύκολον την προσπέλασιν προς αυτήν, είναι προφανές ότι γνωρίζει και θέλει να μας διδάξη πως και μετά το βάπτισμα ημπορούμεν να καθαρισθούμεν από τα λάθη μας και δια τούτο έχει θέσει τούτον τον νόμον της παρακλήσεως από το ένα μέρος, με την υπόμνησιν των αμαρτημάτων να μας υπενθυμίση την μετριοφροσύνην από το άλλο, με τη συγχώρησιν των άλλων να μας απαλλάξη από κάθε μνησικακίαν, και από το άλλο, με την υπόσχεσιν ότι δια όλα αυτά θα συγχωρήση και εμάς, μας δημιουργεί αγαθάς ελπίδας και μας διδάσκει να φιλοσοφούμεν δια την άφατον φιλανθρωπίαν τού Θεού.
Το πιο αξιοπρόσεκτον είναι τούτο· εις κάθε ιδιαιτέραν αρετήν που ανεφέραμεν εμνημόνευσε το σύνολον της αρετής και εις αυτήν ακόμη περιέλαβε και την αμνησικακίαν. (Διότι ο αγιασμός τού ονόματος του είναι η τελειότης μιας ολοκληρωμένης πολιτείας και το να γίνη το θέλημά του, το ίδιο πάλι σημαίνει, αλλά και το ότι ημπορούμεν να τον αποκαλούμεν Πατέρα αποτελεί και τούτο δείγμα άσπιλου πολιτείας· εις όλα αυτά έχει περιληφθή και το καθήκον να καταπαύωμεν την οργήν μας προς όσους έπταισαν). Δεν ηρκέσθη όμως εις αυτά, αλλά θέλων να δείξη την σημασίαν που αποδίδει εις το πράγμα, το θέτει και ιδιαίτερα και μετά την προσευχήν δεν ενθυμείται καμμίαν άλλην εντολήν παρά αυτήν. Μας λέγει· «΄Αν συγχωρήσετε τους άνθρώπους δια τα παραπτώματά των, θα σάς συγχωρήση και ο Πατήρ σας ο ούράνιος» Ώστε το πράγμα ξεκινά από εμάς, και από εμάς εξαρτάται η κρίσις που θα μας γίνη. Δια να μη ημπορή δηλαδή κανείς ακόμη και από τους αναισθήτους να σε κατηγορήση εις το δικαστήριον δια κάτι μικρόν η μεγάλον, κάνει να εξαρτάται η απόφασις από εσένα τον υπεύθυνον. Και όπως έδίκασες δια τον εαυτόν σου, λέγει, έτσι δικάζω και εγώ δια εσένα. "Αν συγχωρήσης τον ομόδουλόν σου, θα επιτύχης και από εμένα την χάριν αυτήν, μολονότι αυτή δεν είναι βέβαια ίση με εκείνο. Διότι έχεις ανάγκην και συγχωρείς, ο Θεός όμως δεν έχει ανάγκην κανενός. Σύ συγχωρείς τον ομόδουλόν σου, ενώ ο Θεός τον δούλον. Σύ είσαι υπόλογος δια άπειρα σφάλματα, ενώ ο Θεός είναι αναμάρτητος. Αλλά όμως και έτσι εκδηλώνει την φιλανθρωπίαν του. Ημπορούσε και χωρίς να συγχώρησης εσύ, να σου συγχώρηση εκείνος όλα τα σφάλματά σου, αλλά θέλει και από αυτό να σε ευεργετήση και σου παρέχει πλήθος ευκαιριών από παντού δια ημερότητα και φιλανθρωπίαν. Δια τούτο θέλει να σού ξερριζώσει και ό,τι θηριώδες έχεις μέσα σου και να σου σβήση την φλόγα του θυμού και να σε συνδέση από παντού με τον αδελφόν σου.
Τι θα ημπορούσες να ειπής; ΄Οτι σε ηδίκησε ο διπλανός σου; Αυτά είναι τα άμαρτήματα. Αν σου έκαμε κάτι δίκαιον, το πράγμα δεν θα ήτο καν αμάρτημα. Και συ δια τέτοια αδικήματα προσέρχεσαι να λάβης συγχώρησιν και μάλιστα δια πολύ μεγαλύτερα. Ακόμη, και πριν από την συγχώρησιν δεν απήλαυσες μικράν χάριν, διδασκόμενος να έχης ανθρωπίνην ψυχήν και ασκούμενος εις κάθε καλωσύνην. Μαζί με αυτά, σε περιμένει εκεί και μεγάλος μισθός, το ότι δε θα σου ζητηθή λόγος δια κανένα από τα σφάλματά σου. Ποιας τιμωρίας λοιπόν άξιοι δεν θα είμεθα, όταν, ενώ μας εδόθη η εξουσία, εμείς επροδώσαμεν την σωτηρίαν μας; Πως θα αξιώσωμεν να εισακουσθούμεν εις τα άλλα αιτήματά μας, ενώ δεν θέλομεν οι ίδιοι να ενδιαφερθώμεν δια τον εαυτόν μας, δια πράγματα που είναι εις το χέρι μας;
«Και μη είσενέγκης ημάς εις πειρασμόν, αλλά ρύσαι ημάς από τού πονηρού. 'Ότι σού έστιν η βασιλεία και η δύναμις και η δόξα εϊς τους αιώνας. ’Αμήν».
Εδώ μας δείχνει ολοφάνερα την ασημαντότητά μας, περιορίζει την επαρσίν μας, διδάσκων ν’ αποφεύγωμεν τους αγώνας και να μη ορμούμεν εις αυτούς Έτσι και η νίκη μας θα είναι λαμπροτέρα και η ήττα τού διαβόλου πιο καταγέλαστη. Όταν μας σύρουν πρέπει να σταθούμεν με γενναιότητα· όταν όμως δεν καλούμεθα, να μένωμεν ήσυχοι και να περιμένωμεν τον καιρόν των αγώνων και έτσι θα δείξω μεν πόσον μας λείπει η κενοδοξία ενώ έχομεν την πραγματικήν γενναιότητα. Εδώ αποκαλεί πονηρόν τον διάβολον, ορίζων να κρατούμεν εναντίον του ανειρήνευτον πόλεμον και δείχνει ότι δεν είναι συστατικόν της φύσεως μας. Η πονηρία δεν είναι συστατικόν της φύσεως μας αλλά αποτέλεσμα της προαιρέσεώς μας. Κατ’ εξοχήν εκείνος αποκαλείται έτσι, λόγω της υπερβολικής κακίας του και επειδή χωρίς να τον έχωμεν αδικήσει εις τίποτε μας κρατεί ανειρήνευτον πόλεμον. Δια τούτο και δεν είπε ‘Ρύσαι ημάς από των πονηρών", αλλά «από του πονηρού». Μας διδάσκει να μη δυσαρεστούμεθα καθόλου με τους συνανθρώπους μας δια ό,τι κακόν μας κάνουν, αλλά να μεταθέτωμεν την έχθραν μας από αυτούς προς εκείνον, επειδή αυτός είναι αίτιος όλων των κακών.
Αφού λοιπόν μας έφερεν εις κατάστασιν αγωνίας με την ανάμνησιν του εχθρού και αφού έκοψεν από την ρίζαν την αμεριμνησίαν μας, μας εγκαρδιώνει πάλιν και ανυψώνει το φρόνημά μας, υπενθυμίζων τον Βασιλέα, που είμαστε υπήκοοί του, και μας δείχνει ότι αυτός είναι πιο δυνατός από όλους. «Σου γάρ έστι η βασιλεία και η δύναμις και η δόξα», μας λέγει. Επομένως, αν η βασιλεία είναι ιδική του, κανείς δεν πρέπει να φοβάται, επειδή κανείς δεν υπάρχει που να του αντιστέκεται και να μοιράζεται την εξουσίαν μαζί του.
Οταν λέγη «Σου έστιν η βασιλεία», δείχνει ότι είναι υποτεταγμένος εις αυτόν και ο πολέμιός μας και όταν φαίνεται ότι μας πολεμά, το κάνει με την παραχώρησιν του Θεού. Διότι και αυτός είναι από τους δούλους του, αν και είναι από εκείνους που έχουν ατιμασθή και του έχουν αντισταθή. Και δεν θα ετολμούσε να επιτεθή εναντίον κανενός από τους ομοδούλους του, αν δεν έπαιρνε την άδειαν από άνωθεν. Και τι λέγω από τους όμοδούλους; Ούτε με χοίρους δεν θα ετολμούσε να τα βάλη, εάν δεν του το επέτρεπεν, ούτε με πρόβατα, ούτε με μόσχους, εάν δεν ελάμβανε την άδειαν από τον ούρανόν. «Και η δύναμις», λέγει. Λοιπόν και αν είσαι απείρως άδύνατος, θα είχες δίκαιον να έχης θάρρος έχων ένα τέτοιο βασιλέα, που ημπορεί εύκολα να τα επιτυγχάνη όλα ακόμα και δια μέσου σου. «Και η δόξα εις τους αιώνας. ’Αμήν».