Aυτογνωσία. 
Υψηλοτάτη πριγκίπισσα*, μην περιορίζεις τον αγώνα σου στην ακριβή τήρηση μόνο των εξωτερικών επιταγών, της νηστείας δηλαδή και της προσευχής. Πρέπει να επιδιώξεις οπωσδήποτε και την πολύ σπουδαιότερη εσωτερική, ψυχική καλλιέργεια, που κατορθώνεται μόνο με την αύξηση της αγάπης και τη βάθυνση της ταπεινώσεως.
Λες ότι σου κατατρώει την καρδιά ο πόθος της υπακοής. Και ρωτάς: Πώς μπορώ να κατακτήσω αυτή την αρετή; Σου απαντώ: Εγώ θα σου πω;
Μέσα στον κόσμο που ζεις, πριγκίπισσά μου, πρέπει να έχεις διαπιστώσει πόσο χρόνο χρειάζεται ένας καλλιτέχνης για ν’ ασκηθεί στην τέχνη του, και πόσο κόπο πρέπει να καταβάλει γι’ αυτό. Δεν είναι λοιπόν φυσικό, πού οτιδήποτε έχει σχέση με την τέχνη των τεχνών, την πνευματική ζωή, απαιτεί ακόμα περισσότερο χρόνο και ακόμα μεγαλύτερο κόπο;
Προσευχήσου στο Θεό να σου στείλει τη χάρη Του, για να μελετάς και να κατανοείς σωστά τους Πατέρες, για να μιμείσαι τα πρότυπα που εκείνοι προβάλλουν, για να δεις καθαρά τη δική σου αδυναμία. Δεν θα σ’ αφήσει ο Θεός να ζητάς και να περιμένεις για πολύ. Θα σου δώσει βοήθεια.
Στο μεταξύ, εξέτασε προσεκτικά τις κινήσεις της καρδιάς σου, παρατήρησε τις περιπλοκές των λογισμών σου, εξιχνίασε τις προθέσεις και τα βαθύτερα κίνητρα όλων των λόγων, των έργων και της συμπεριφοράς σου. Καλό θα ήταν να κάνεις ένα τέτοιο έλεγχο και στα κείμενα που γράφεις. Ίσως αυτό σε βοηθήσει να δεις καθαρότερα το βαθμό της πνευματικής σου φτώχειας. Ίσως αυτό να ταπεινώσει την έπαρση του νου σου.
(* Η επιστολή προφανώς απευθύνεται σε μέλος της βασιλικής οικογένειας ή της ρωσικής αυτοκρατορίας)
* * *
Είναι θαυμάσιο πού βρήκες δουλειά σε μια τόσο επιφανή οικογένεια, σαν δάσκαλος των παιδιών. Μεταδίδοντας και σε άλλους τις γνώσεις, πού με τη χάρη και την εύνοια του Θεού απέκτησες, διπλασιάζεις το τάλαντό σου.
Να καταφεύγεις στο Θεό σε κάθε σου δυσκολία: Όταν αντιμετωπίζεις προβλήματα απειθαρχίας από τα παιδιά, όταν τους κάνεις το κοινό καθημερινό μάθημα, όταν τους μιλάς για θέματα πίστεως. Η αδεξιότητά σου στις κοινωνικές σχέσεις, καθώς και η αδυναμία σου να κερδίζεις την αγάπη των άλλων, δεν είναι στην πραγματικότητα μειονεκτήματα. Σου δίνουν μαθήματα και σου παρέχουν εφόδια για την τέχνη της ζωής. Αλλά και σου χρησιμεύουν σαν ένα καλό, πρακτικό αντιστάθμισμα στην ενασχόλησή σου με θεωρητικές μελέτες. Είσαι ακόμα πολύ νέος, και μόλις τώρα αρχίζεις να τινάζεις δοκιμαστικά τα φτερά σου για το πρώτο μεγάλο πέταγμα. Η ίδια η ζωή πρέπει να σε διδάξει, είτε με τον ένα είτε με τον άλλο τρόπο, τι είναι σωστό και τι λαθεμένο. Επωφελήσου από τα σφάλματά σου για ν’ αυξήσεις την ταπείνωσή σου, αλλά και για να οξύνεις τη διάκριση και την οξυδέρκειά σου. Αξιοποίησε το μεγαλύτερο μέρος του ελεύθερου χρόνου σου μελετώντας τους αγίους Πατέρες της Εκκλησίας μας.
Καμιά τέχνη δεν μαθαίνεται με άνεση και ευκολία, χωρίς συστηματική μελέτη και πρακτική εξάσκηση. Μπορεί λοιπόν να γίνει διαφορετικά με τη μεγαλύτερη απ’ όλες τις τέχνες, δηλαδή την πνευματική ζωή, που αποσκοπεί στη σωτηρία της ψυχής;
* * *
Νόμιζες, μου φαίνεται, ότι θα μπορούσες ν’ ανεβείς την πνευματική κλίμακα με τεράστιες δρασκελιές! Βέβαια, έχεις πίστη, τ’ ομολογώ, έχεις στ’ αλήθεια πίστη. Αν δεν είχες, δεν θα μπορούσες να διακρίνεις τις δολοπλοκίες του εχθρού. Από την άλλη πλευρά όμως επιζητείς να γευθείς ανώτερες χαρισματικές καταστάσεις, και αυτό δείχνει ότι δεν έχεις ταπείνωση. Να αρκεστείς σ’ αυτά που σου έχει δώσει ο Θεός. Ολόκληρο το μυστήριο της πίστεως είναι μία χάρη. Επομένως βρίσκεσαι ήδη μέσα στη χάρη. Ο Θεός θα σου δώσει περισσότερα όταν – και αν – διαπιστώσει ότι έχεις τις κατάλληλες προϋποθέσεις.
Μετά από κάποιο σφάλμα – δεν έχει σημασία ποιο – μην παγιδεύεσαι από την ταραχή , τη σύγχυση και την απελπισία. Ταπείνωσε το νου και την καρδιά σου, μετανόησε για την πτώση σου, σήκω και συνέχισε πάλι τον αγώνα για την τήρηση των εντολών του Κυρίου μας.
* * *
Κάθε πτώση μας είναι και μία υπόμνηση κάποιου κανόνα της πνευματικής ζωής, τον οποίο κινδυνεύαμε να λησμονήσουμε.
Πρέπει επομένως να καθίσεις και να εξετάσεις – ήρεμα και ψύχραιμα - κάτω απ’ αυτό το πρίσμα την πτώση, που τόσο πολύ σε τάραξε.
* * *
Ανησυχείς και θλίβεσαι κάθε φορά που εξετάζεις τη συνείδησή σου, γιατί τώρα βρίσκεις τον εαυτό σου πολύ κακό. Ενώ πριν, όταν ήσουν νέος, μια τέτοια εξέταση σου έδειχνε πώς ήσουν, λίγο-πολύ, καλός μάλλον παρά κακός. Τι ασυνήθιστος λόγος ανησυχίας!
Είναι χίλιες φορές καλύτερο να βλέπουμε τον εαυτό μας κακό παρά καλό. Στην πρώτη περίπτωση γινόμαστε πιο ταπεινοί, και μας ανοίγεται έτσι η θύρα της αφέσεως, η θύρα του θείου ελέους, η θύρα της χάριτος. Στη δεύτερη περίπτωση γινόμαστε υπερήφανοι. Και η υπερηφάνεια κλείνει το δρόμο της χάριτος.
Όσο για την πραγματική αξία των έργων και των κατορθωμάτων μας, γι’ αυτά μόνο ο Θεός είναι ο κριτής. Εκείνος, που γνωρίζει τις πιο κρυφές σκέψεις, προθέσεις και ροπές της ανθρώπινης καρδιάς.

(Πνευματικές Νουθεσίες, εκδ. Ιερά Μονή Παρακλήτου, σελ. 28-32)