Το «πρόβλημα του κακού» στον κόσμο είναι ο πρώτος λόγος αθεΐας σύμφωνα με όλες τις μελέτες. Εκτός όμως από άθεους, το πρόβλημα αυτό σκανδαλίζει & τους πιστούς! Ίσως η πιο κλασσική διατύπωση για το πρόβλημα του κακού στον κόσμο είναι το λεγόμενο «Επικούρειο παράδοξο» [τρίλημμα που αποδόθηκε εσφαλμένα στον Επίκουρο (341–270 π.Χ) από τον Λακτάντιο (~240–~320 μ.Χ), Ρωμαίο χριστιανό συγγραφέα, στο έργο του De Ira Dei (Περί Θείας Οργής], το οποίο έχει ως εξής: (το αυθεντικό κείμενο είναι λίγο διαφορετικό από αυτό που συνήθως παρουσιάζεται, αλλά ακολουθούμε το ευρέως διαδεδομένο):
«Έχει ο Θεός τη βούληση να εμποδίσει το Κακό αλλά δεν μπορεί; Άρα δεν είναι Παντοδύναμος.
Μπορεί αλλά δεν θέλει; Τότε δεν είναι Πανάγαθος.
Έχει τόσο τη βούληση, όσο & τη δύναμη να το εμποδίσει; Τότε από πού προέρχεται το Κακό;
Δεν έχει ούτε τη βούληση ούτε τη δύναμη; Τότε γιατί τον λέμε Θεό;»
Αυτό το ρητό οι άθεοι το διατυμπανίζουν ως καταλυτικό επιχείρημα για την ανυπαρξία του Θεού. Υπονοούν επομένως ότι ΥΠΑΡΞΗ ΚΑΚΟΥ & ΥΠΑΡΞΗ ΘΕΟΥ ΕΙΝΑΙ ΑΣΥΜΒΙΒΑΣΤΑ! Αυτή η άποψη όμως είναι ανθρώπινη αυθαίρετη σκέψη. Αυτό το ΑΣΥΜΒΙΒΑΣΤΟ ποιος μας το βεβαιώνει; Ασφαλώς κανείς. Όμως αυτό το ρητό ουσιαστικά δεν είναι δίλημμα, αλλά ψευτοδίλημμα & ένα εννοιολογικό τρικ που περιέχει εννοιολογικές παγίδες έστω & αν προκαλεί εντυπώσεις. Παίζει με τις έννοιες και προβάλλει το εκβιαστικό ρητορικό σχήμα ή-ή ενώ μπορεί να ισχύει το και-και. Αλλά η Φιλοσοφία & η Θεολογία δεν μένει στους λεκτικούς εντυπωσιασμούς αλλά στην ΟΥΣΙΑ των εννοιών!
1) Είναι σπουδαίο να δίνουμε όλοι την ίδια ερμηνεία στους όρους. Να μην υπάρχει δηλαδή εννοιολογική σύγχυση αλλά αποσαφηνισμένη ορολογία. Στο παραπάνω ρητό πρέπει να δούμε τι σημαίνουν στο χριστιανικό λεξιλόγιο οι όροι ΚΑΛΟ, ΚΑΚΟ, ΒΟΥΛΗΣΗ.
2) Οι Στωικοί φιλόσοφοι (βλέπε.Κ.Γεωργούλη Ιστορ. Ελλην. Φιλοσοφίας) έλεγαν ότι το ύψιστο αγαθό είναι η αρετή, το ύψιστο κακό η κακία, το «κατόρθωμα» & το «αμάρτημα» αντιστοίχως & όλα τα άλλα τα ονόμαζαν «αδιάφορα»(1).
ΚΑΛΟ, κατά τη χριστιανική θεολογία με την κύρια έννοια του όρου, το όντως δηλαδή αγαθόν & καλό, θα μπορούσαμε γενικώς να πούμε ότι είναι ο Θεός, η θέωση, η ένωση με το Θεό, η αρετή & μάλιστα η αγάπη.
ΚΑΚΟ αντιστοίχως, σύμφωνα με τα παραπάνω, είναι ο Σατανάς, η αμαρτία, η απομάκρυνση από το Θεό, την αρετή, την αγάπη.
Όλα τα άλλα είναι ενδιάμεσα, αδιάφορα, ουδέτερα, σχετικά, κατά κάποιο τρόπο, δηλαδή ούτε καλά ούτε κακά αυτά καθ’ εαυτά. Γίνονται καλά ή κακά ανάλογα με τη χρήση που θα τους κάνουμε. Τέτοια ενδιάμεσα είναι ζευγάρια όπως η υγεία & η ασθένεια, ο πλούτος & η φτώχια, η γνώση-επιστήμη & η αμάθεια, η ζωή & ο θάνατος & άλλα πολλά. Οπότε κάποια από αυτά μπορεί να είναι :
φαινομενικά «καλά», αλλά ουσιαστικά «κακά» εκ του αποτελέσματος αναφορικά με το όντως καλό ή κακό που αναφέραμε παραπάνω,
ή μπορεί να είναι φαινομενικά «κακά» αλλά ουσιαστικά «καλά» αναφορικά πάλι με το όντως αγαθό & κακό κατά τη χριστιανική αντίληψη.
Σε αυτήν την διαπίστωση που δεν κρίνει επιφανειακά & επιπόλαια αλλά φιλοσοφημένα, θα μπορούσαν να συμφωνήσουν όλοι, θεωρούμε…
Π.χ. η ΥΓΕΙΑ που όλοι θεωρούμε ως ύψιστο αγαθό είναι ενδιάμεσο. Ο Μέγας Βασίλειος δηλαδή, για παράδειγμα, αξιοποιούσε την υγεία του για να χτίζει τη Βασιλειάδα, συγκρότημα φιλανθρωπικών ιδρυμάτων που ευεργέτησαν πολλούς. Αντιθέτως ένας Ναζί χρησιμοποιεί την υγεία του στο να πάει στο Άουσβιτς & να σκοτώσει στο θάλαμο αερίων αθώους ανθρώπους. Για τον μεν πρώτο θα προσευχόμασταν δικαιολογημένα & λογικά: «Θεέ μου δώσε του υγεία να μπορεί να κάνει τόσες αγαθοεργίες» για δε τον δεύτερο θα προσευχόμασταν ίσως, επίσης δικαιολογημένα & λογικά: «Θεέ μου μακάρι σήμερα να μην μπορούσε να σηκωθεί από το κρεβάτι & μακάρι το χέρι του να πάθαινε παράλυση & να του ξεραινόταν να μην κάνει τέτοιο έγκλημα». Για τον ένα η υγεία είναι ευλογία ενώ για τον άλλον κατάρα.
Η ΓΝΩΣΗ-ΕΠΙΣΤΗΜΗ είναι επίσης ενδιάμεσο. Αν είναι ο Φλέμιγκ π.χ. ανακαλύπτει την πενικιλίνη & σώζει χιλιάδες. Αν είναι ο Οπενχάιμερ φτιάχνει την ατομική βόμβα & φονεύει επίσης χιλιάδες. Για τον πρώτο θα παρακαλάγαμε: «Θεέ μου δώσε του γνώση να ανακαλύψει & άλλα» ενώ για τον δεύτερο θα λέγαμε: «Μακάρι να μην ήξερε ούτε το αλφάβητο» για το κακό που έφτιαξε με τη γνώση που κατείχε.
Οι Σουλιώτισσες πέφτουν από το Ζάλογγο. Θεωρούν ότι το ύψιστο εκ πρώτης όψεως «αγαθό», η ίδια Η ΖΩΗ, είναι ουσιαστικά & αληθινά κακό, όταν πρόκειται για μια ατιμασμένη ζωή, ενώ αντιθέτως θεωρούν το ύψιστο φαινομενικά «κακό», το ΘΑΝΑΤΟ, ότι είναι «καλό» όταν πρόκειται για έναν τιμημένο & ηθικό θάνατο.
3) Χρειάζεται επίσης αποσαφήνιση του όρου «ΒΟΥΛΗΣΗ», το ΘΕΛΩ δηλαδή. Ο Θεός έχει βούληση-θέλημα κατ’ ευδοκίαν, δηλαδή θέλει με χαρά & ευαρέσκεια όταν κάτι είναι καλό, & βούληση-θέλημα κατά παραχώρηση, δηλαδή θέλει με λύπη, όταν κάτι είναι κακό. Όπως άλλωστε & ένας πατέρας θέλει με χαρά την υγεία του παιδιού του, αλλά θέλει επίσης, με άφατο όμως πόνο, το κόψιμο του ποδιού του, που νοσεί από γάγγραινα, από το γιατρό προκειμένου να σωθεί το υπόλοιπο σώμα. Όπως επίσης ο πατέρας μπορεί να θέλει, πάλι με πόνο, την τιμωρία του παιδιού του που χτύπησε ένα άλλο παιδί στο σχολείο. Όταν ο γιος του είναι τιμωρία δεν χαίρεται για αυτήν, αλλά τη ΘΕΛΕΙ, με λύπη διότι θα κάνει καλό στο παιδί.
Άρα μπορεί κάποιος να ΘΕΛΕΙ, να έχει τη ΒΟΥΛΗΣΗ για κάτι φαινομενικά «κακό»!!! όπως πχ η τιμωρία, ή η χειρουργική επέμβαση, όταν γνωρίζει καλά & σίγουρα ότι αυτό οδηγεί σε κάτι ουσιαστικά «καλό». Η αθεΐα δεν πιστεύει σε ΛΑΘΟΣ ΘΕΟ! Έχει λάθος άποψη περί Θεού! Αδυνατεί να δει το Θεό ως ΠΑΤΕΡΑ, ΙΑΤΡΟ, ΠΑΙΔΑΓΩΓΟ! Τον βλεπει, τον φαντάζεται ως ΠΑΡΟΧΕΑ ευμάρειας. Τους δε ανθρώπους δεν τους βλέπει ως ΤΕΚΝΑ αλλά σαν " επίγεια ΚΑΤΟΙΚΙΔΙΑ ("pets")" που πρέπει να περνούν καλά σε αυτή τη γη. Με μία τέτοια έννοια περί Θεού πώς να λυθεί το πρόβλημα του κακού; Μιλάμε άλλη γλώσσα...
Έτσι αποσαφηνίσαμε τους όρους ΚΑΛΟ, ΚΑΚΟ, ΒΟΥΛΗΣΗ. Οπότε καθαρίσαμε το εννοιολογικό τοπίο.
4) Το ότι υπάρχουν φαινομενικά «καλά» που είναι ουσιαστικά «κακά» & φαινομενικά «κακά» που αποδεικνύονται «καλά» δεν είναι κάτι που πρέπει να περιμένουμε μόνο την άλλη ζωή & τη Β΄ Παρουσία για να το δούμε. & σε αυτήν εδώ τη ζωή το βιώνουμε συχνότατα ασχέτως πίστης σε Θεό. Να μία θαυμάσια περίπτωση:
«Σε ένα βραχώδες ερημονήσι έπειτα από σκληρή πάλη με τα μανιασμένα κύματα κατόρθωσε να βγει ένας ναυαγός. Έφτιαξε εκεί με αφάνταστες δυσκολίες μία καλυβούλα & με αγωνία περίμενε μήπως φανεί κανένα πλοίο στον ορίζοντα. Μία μέρα είχε βγει για αναζήτηση τροφής & όταν γύρισε είδε την καλυβούλα του να καίγεται. – « Αυτό ήταν το μεγαλύτερο ατύχημα που μπορούσα να πάθω σε αυτό το άξενο μέρος» είπε & τον κατάλαβε αφάνταστη μελαγχολία. Την άλλη μέρα πρωί-πρωί ένα βαπόρι είχε πλησιάσει στο νησί. «Είδαμε τον καπνό & ήρθαμε να σε παραλάβουμε» είπε ο πλοίαρχος. Πίσω από κάθε θλίψη & κάθε ατύχημα υπάρχει στοργικό το χέρι του Θεού (Ψιχία από της τραπέζης,Κ. Κούρκουλα)».
Εδώ λοιπόν το φαινομενικά «κακό», «συμφορά», «τραγικό», «άδικο», αποδείχτηκε ουσιαστικά «καλό» & «σωτήριο». Τέτοια παραδείγματα έχουμε άπειρα στην καθημερινή μας ζωή!!! Άρα & χωρίς την έννοια του Θεού & της μετά θάνατον ζωής & μόνο με ΑΝΘΡΩΠΙΝΑ ΚΡΙΤΗΡΙΑ ΕΠΙΓΕΙΑΣ ΕΥΤΥΧΙΑΣ οι έννοιες «καλό» & «κακό» βλέπουμε πόσο σχετικές είναι!
5) Αν ακόμα & σε αυτή τη ζωή βλέπουμε «κακά» που αποδείχτηκαν καλά, πόσο μάλλον υπό το ΠΡΙΣΜΑ ΤΗΣ ΑΙΝΙΟΤΗΤΑΣ! Για την Ορθόδοξη θεολογία το πρόβλημα του κακού δεν λύνεται πλήρως ΕΔΩ αλλά ΕΚΕΙ. Η λύση του προβλήματος του κακού ξεκινά από αυτή τη ζωή & θα ολοκληρωθεί στην άλλη. Τώρα βλέπουμε μισοτελειωμένα πράγματα. Είναι σαν να βλέπει κάποιος τις πρώτες πινελιές σε έναν σπουδαίο πίνακα ενός μεγάλου ζωγράφου. Ασφαλώς δεν θα του φανεί ούτε ωραίο ούτε κατανοητό διότι στερείται τη συνολική εικόνα. Την ολοκληρωμένη εικόνα θα την δούμε στη Β΄ Παρουσία. Η Εσχατολογία ολοκληρώνει τη Σωτηριολογία. Δεν γίνεται αλλιώς, έστω & αν δεν μας αρέσει. Οπότε εδώ απαιτείται από τον άνθρωπο πίστη, υπομονή & εμπιστοσύνη στη Θεία Πρόνοια.
Φυσικά ένας άθεος δεν πιστεύει στη μετά θάνατον ζωή & την πλήρη & τέλεια απονομή ΔΙΚΑΙΟΣΥΝΗΣ οπότε είναι λογικό να ΑΠΟΛΥΤΟΠΟΙΕΙ αυτήν εδώ τη ζωή, να απαιτεί την ευδαιμονία ΕΔΩ & ΤΩΡΑ. Αυτός ΕΠΕΛΕΞΕ αυτήν την ΚΟΣΜΟΘΕΩΡΙΑ! Δικαίωμα του!
Αλλά αφού για αυτόν ΔΕΝ ΥΠΑΡΧΕΙ Θεός τότε τι διαμαρτύρεται; Αμφισβητεί τον ΑΝΥΠΑΡΚΤΟ; Τα «ψέλνει» στο ΤΙΠΟΤΑ, στο ΚΕΝΟ; Ζητάει εξηγήσεις από το ΜΗΔΕΝ; Απορίας άξιον! Γιατί προσπαθεί να ΑΠΟΔΕΙΞΕΙ ΤΗΝ ΑΝΥΠΑΡΞΙΑ ΤΟΥ ΑΝΥΠΑΡΚΤΟΥ με επικούρεια παράδοξα;;; Ένας ΑΝΥΠΑΡΚΤΟΣ, όντως δεν είναι ούτε ΠΑΝΑΓΑΘΟΣ, ούτε ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΟΣ ούτε τίποτα, ακριβώς διότι είναι ΤΙΠΟΤΑ! Αν υπάρχει όμως Θεός τότε ΟΛΑ έχουν κάποιο νόημα & ο Θεός τότε φυσικά, αν ΥΠΑΡΧΕΙ, δεν θα ακολουθήσει τη δική μας κοντόφθαλμη & γήινη οπτική αλλά το δικό Του αιώνιο σχέδιο είτε μας αρέσει είτε όχι. Άρα το επικούρειο παράδοξο όπως & το πρόβλημα του κακού, θα έπρεπε να μπαίνουν στον κόπο να το συζητάνε μόνο αυτοί που πιστεύουν στην ύπαρξη του Θεού & σκανδαλίζονται. Αυτοί έχουν λόγο να απορούν όντως! Οι άθεοι τι να το συζητήσουν; Αν δεν υπάρχει Θεός το ΑΝΑΙΤΙΟ & ΑΣΚΟΠΟ ΧΑΟΣ δεν σκανδαλίζει. Είναι απολύτως ΑΝΑΜΕΝΟΜΕΝΟ & απλώς ΒΙΩΝΕΤΑΙ τραγικά & χωρίς απαντήσεις! Αν υπάρχει ο Θεός, τότε σκανδαλίζει! Αλλά ΑΝ ΥΠΑΡΧΕΙ, τότε πάμε σε ΑΛΛΗ ΣΥΖΗΤΗΣΗ που δεν γίνεται με έναν άθεο πλέον, αλλά με έναν πιστό που σκανδαλίζεται με τη ΣΥΜΠΕΡΙΦΟΡΑ ΤΟΥ ΥΠΑΡΚΤΟΥ Θεού! Το «πρόβλημα του κακού» δηλαδή είναι «ΠΡΟΒΛΗΜΑ» για τον ΠΙΣΤΟ, για τον ΑΘΕΟ είναι απλή ΔΙΑΠΙΣΤΩΣΗ όπου κάθε αξιολογική κρίση είναι απλώς ΜΑΤΑΙΗ! Στον πιστό λοιπόν μπορούν να δοθούν θαυμάσιες εξηγήσεις που ικανοποιούν εκατομμύρια πιστούς!
6) Στο Επικούρειο Παράδοξο λείπει μία βασική ιδιότητα του Θεού (τυχαία άραγε ή σκόπιμα;..). Η ΠΑΝΤΟΓΝΩΣΙΑ Του! Το ρητό αναφέρει μόνο δύο ιδιότητες. Το «Παντοδύναμος» & το «Πανάγαθος». Γιατί όμως αποσιωπά το «Παντογνώστης»;
& όμως το πρόβλημα του κακού λύνεται κυρίως με την ΠΑΝΤΟΓΝΩΣΙΑ! Επειδή ακριβώς ως άπειρος & τέλειος Νους γνωρίζει ΤΑ ΠΑΝΤΑ, σε αντίθεση με εμάς που δεν γνωρίζουμε ΣΧΕΔΟΝ ΤΙΠΟΤΑ (κατά κοινή ομολογία συμπεριλαμβανομένης & της Επιστήμης), ξέρει πολύ καλά ποιο είναι το όντως καλό & το όντως κακό σε απόλυτο βαθμό κάθε φορά & χάρις στην Παντογνωσία Του χειρίζεται κατά τέλειο τρόπο & την Παναγαθότητά Του & την Παντοδυναμία Του ακριβώς διότι ξέρει ΤΑ ΠΑΝΤΑ. Χωρίς την Παντογνωσία Του δεν μπορεί να κατανοηθεί η Παντοδυναμία & Παναγαθότητά Του!
Αυτή η ΣΟΒΑΡΟΤΑΤΗ ΠΑΡΑΛΕΙΨΗ (είτε σκόπιμη είτε όχι) καθιστά το Επικούρειο παράδοξο ελλιπέστατο & προβληματικό, άρα & ΑΝΙΣΧΥΡΟ & ΑΒΑΣΙΜΟ αφού αποσιωπά τη βασικότερη ιδιότητα του Θεού, που θα καθιστούσε το Επικούρειο Παράδοξο μη Παράδοξο αλλά Λογικό αν υπάρχει Θεός. Κάτι μου φαίνεται παράδοξο ακριβώς διότι ξεπερνά την περιορισμένη γνώση μου. Αν όμως ήξερα ΤΑ ΠΑΝΤΑ δεν θα μου φαινόταν Παράδοξο!
Επομένως, λαμβάνοντας υπ’ όψη όλες τις παραπάνω απαραίτητες διευκρινήσεις, μία χριστιανική απάντηση στο Επικούρειο Παράδοξο θα μπορούσε να είναι η εξής:
Α) στην πρόταση «Έχει ο Θεός τη βούληση να εμποδίσει το Κακό αλλά δεν μπορεί; Άρα δεν είναι Παντοδύναμος», η απάντηση από χριστιανικής πλευράς είναι:
Είναι ΠΑΝΤΟΔΥΝΑΜΟΣ & όντως, κάποιες φορές & όχι βεβαίως πάντα, ΔΕΝ έχει τη βούληση (κατά παραχώρησιν) να σταματήσει ένα κακό που λόγω της ΠΑΝΤΟΓΝΩΣΙΑΣ Του ξέρει ότι είναι φαινομενικά «κακό», αλλά ουσιαστικά «καλό»! Στο γιατί δεν έχει τη βούληση, η απάντηση είναι ότι προφανώς λόγω της ΠΑΝΤΟΓΝΩΣΙΑΣ Του ΞΕΡΕΙ ότι έχει ΣΟΒΑΡΟΥΣ & ΚΑΛΟΥΣ λόγους να αφήνει το εκ πρώτης όψεως «κακό» να ενεργεί. Άρα πολλές φορές ο Θεός ΜΠΟΡΕΙ αλλά ΔΕΝ ΘΕΛΕΙ να σταματήσει το κακό. Οπότε είναι Παντοδύναμος.
Β) στην πρόταση «Μπορεί αλλά δεν θέλει; Τότε δεν είναι Πανάγαθος» η απάντηση είναι:
«Μπορεί αλλά δεν θέλει ΕΠΕΙΔΗ ΑΚΡΙΒΩΣ είναι Πανάγαθος».
Όχι ΠΑΝΑΓΑΘΟΣ με την γήινη, πρόσκαιρη, ανθρώπινη λογική που ΟΡΙΖΕΙ το «αγαθόν» ως το «ευχάριστο» & «ευδαιμονιστικό» & το κακό ως το «δυσάρεστο» & «επίπονο» (από πότε κάθε ευχάριστο είναι & καλό & κάθε δυσάρεστο είναι κακό!;) αλλά με την ανώτερη έννοια που ΟΡΙΖΕΙ το «αγαθό» ως το άγιο & ψυχωφελές & σωτήριο & το κακό ως το ψυχοβλαβές & καταστροφικό για τη σωτηρία του ανθρώπου.
Γ) στην πρόταση «Έχει τόσο τη βούληση, όσο & τη δύναμη να το εμποδίσει; Τότε από πού προέρχεται το Κακό;»,
η απάντηση στο δεύτερο ερώτημα είναι απλούστατη. Το κακό προέρχεται από την ΕΛΕΥΘΕΡΗ ΒΟΥΛΗΣΗ των πλασμάτων που το επιλέγουν ελεύθερα. Είναι σαν να ρωτάει κάποιος από πού προέρχεται το σκοτάδι. Το σκοτάδι είναι η απουσία το φωτός. Σκοτάδι είναι όταν επιλέγω ελεύθερα να κλείσω όλα τα παράθυρα του δωματίου & να αφήσω το φως από έξω. Το κακό προέρχεται όταν επιλέγω ελεύθερα να αφήσω το Θεό έξω.
Επίσης & με βούληση & με δύναμη όχι απλώς εμπόδισε το κακό αλλά το ΕΧΕΙ ΗΔΗ ΝΙΚΗΣΕΙ στο Σταυρό & την Ανάστασή Του. Όσοι λοιπόν ζουν μέσα στην Εκκλησία, ενσωματώνονται μαζί Του & νικούν & αυτοί το κακό από αυτή τη ζωή.
Στο ερώτημα πως νίκησε το κακό αφού αυτό συνεχίζει να υπάρχει απαντά θαυμάσια ο αγ. Γρηγόριος Νύσσης. «Ὅπως δηλαδή ὅταν σκοτώνομε κάποιο ἑρπετό, βλέπομε ὅτι δέν πεθαίνει ὅλο τό φίδι μαζί μέ τό κεφάλι, ἀλλά, ἐνῶ τό κεφάλι ἔχει πεθάνει, τό ὑπόλοιπο σῶμα εἶναι ζωντανό, χωρίς νά ἔχει στερηθεῖ τή ζωτική δύναμη, ἔτσι κι αὐτός πού σκότωσε τό δράκοντα… συντρίβοντάς του τήν κεφαλή.. δέν ἔκανε πιά κανένα λόγο γιά τό ὑπόλοιπο σῶμα, ἐπιτρέποντας νά ἀπομείνει ἡ κίνηση μέσα στό νεκρό θηρίο ὡς ἀφορμή ἄσκησης γιά τούς μεταγενέστερους… Ἡ δύναμή του βέβαια εἶναι πιά νεκρή, ἀφοῦ ἀχρηστεύθηκε τό κεφάλι. Ὅταν περάσει ὅμως ὁ καιρός καί ἀκινητοποιηθοῦν τά κινούμενα κομμάτια κατά τή συντέλεια τῆς ζωῆς αὐτῆς πού προσδοκοῦμε, τότε καταργεῖται ἡ οὐρά καί τό τελευταῖο τμῆμα τοῦ ἐχθροῦ, κι αὐτό εἶναι ὁ θάνατος.Κι ἔτσι θά πραγματοποιηθεῖ ὁ πλήρης ἀφανισμός τῆς κακίας, ἀφοῦ θ᾿ ἀνακληθοῦν ὅλοι μέ τήν ἀνάσταση στή ζωή»(ΕΠΕ,10,σελ. 335).
Δ) Η τέταρτη πρόταση: «Δεν έχει ούτε τη βούληση ούτε τη δύναμη; Τότε γιατί τον λέμε Θεό;» έχει ήδη απαντηθεί από όλα τα παραπάνω.
Άρα το «Επικούρειο Παράδοξο» είναι «παράδοξο» μόνο για έναν ΑΘΕΟ που βλέπει τα πράγματα μόνο «ανθρωποκεντρικά» & όχι «θεοκεντρικά» & που ερμηνεύει τους όρους «καλό» «κακό» «βούληση» με τρόπο επιφανειακό & όχι βαθύτερο. (π. Νικόλαος)