1ο Κείμενο   (Οι Θρησκείες, Εκδοτική Αθηνών). 
Μετεμψύχωση ή Μετενσάρκωση ή Μετενσωμάτωση. Η σύμφωνη με τις θρησκευτικές δοξασίες ορισμένων λαών μετάβαση της ψυχής, μετά το θάνατο από ένα σώμα σε άλλο, σε μία νέα ή περισσότερες διαδοχικές υπάρξεις, που μπορεί να είναι άνθρωποι, ζώα ή φυτά. Σύμφωνα με απόκρυφες διδασκαλίες, ως μετενσάρκωση νοείται η επάνοδος του ανθρώπινου πνεύματος στο φυσικό πεδίο σαν συνέχεια μιας ή περισσότερων υλικών υποστάσεων, δεδομένης της πίστης ότι κάθε ανθρώπινη οντότητα είναι μέρος του Υπέρτατου όντος. Έτσι ο άνθρωπος ως πνεύμα απορρέει από το θείο πνεύμα και με σειρά υλικών υπάρξεων αποκτά τη γνώση μέσω της εμπειρίας και αναπτύσσει τις εν δυνάμει θείες ιδιότητές του ως το στάδιο του τέλειου ανθρώπου. Η θεοσοφική διδασκαλία, επηρεασμένη από το Βουδδισμό, τον Ινδουισμό και ρεύματα του Αποκρυφισμού, υποστηρίζει ότι, για να φτάσει ο άνθρωπος στην τελειότητα, απαιτείται να περάσει από πολλές μετενσαρκώσεις.
Σε Πρωτόγονες θρησκείες είναι διαδεδομένη η πίστη σε πολλαπλές ψυχές, δηλ. πιστεύεται ότι η ψυχή εγκαταλείπει το σώμα από το στόμα ή τη μύτη και ξαναγεννιέται σαν πουλί, πεταλούδα, έντομο κλπ. Ορισμένες φυλές της Αφρικής πιστεύουν ότι το λιοντάρι είναι φορέας ψυχών βασιλέων, ενώ άλλες δέχονται μόνο μια νέα γέννηση, δηλ. ότι η ψυχή ενός ανθρώπου εμφανίζεται σ' ένα παιδί, πιθανώς της επόμενης γενιάς.
Στην αρχαία Ελλάδα τις παραπάνω διδασκαλίες εκπροσώπησαν κυρίως οι Ορφικοί και οι Πυθαγόρειοι. Κατά τον Διογένη τον Λαέρτιο, 8,77 Long, ο Εμπεδοκλής (5ος αι. π.Χ.) δίδασκε ότι και την ψυχήν παντοία είδη ζώων και φυτών ενδύεσθαι φησί γούν ήδη γάρ ποτ' έγώ γενόμην κουρός τε κόρη τε / θάμνος τ' οιωνός τε και έξαλος έμπυρος ιχθύς. Ο Πλάτων αναφέρει την ιδέα της μετενσωμάτωσης των ψυχών, και στο διάλογό του Φαίδων, στηρίζει αυτή την αντίληψη, επικαλούμενος από τη μια ένα νόμο των αντιθέτων, σύμφωνα με τον οποίο, εφόσον ο θάνατος προέρχεται από τη ζωή, πρέπει και η ζωή να γεννιέται από το θάνατο, και από την άλλη τη θεωρία του για την ανάμνηση, σύμφωνα με την οποία «το να μαθαίνει κανείς σημαίνει να θυμάται, να επαναφέρει στη μνήμη του ό,τι γνώρισε σε προηγούμενη ύπαρξη (προβεβιωμένους βίους)». Αυτές οι αντιλήψεις καλλιεργήθηκαν αργότερα στις διδασκαλίες των Νεοπυθαγορείων και των Νεοπλατωνικών.
Οι σημαντικότερες θρησκείες, που περιέχουν την πίστη στη μετενσωμάτωση, είναι οι ασιατικές και κυρίως ο Ινδουισμός, ο Τζαϊνισμός, ο Βουδδισμός και ο Σικχισμός. Βασικός άξονας της διδασκαλίας αυτών των θρησκειών είναι το δόγμα του Κάρμα, ως νόμου αιτίας και αποτελέσματος, το οποίο δηλώνει ότι κάθε πράξη της παρούσας ζωής θα επηρεάσει αρνητικά ή θετικά τη μετέπειτα ζωή.
Στον Ινδουισμό θεωρείται ότι η διαδικασία των μετενσωματώσεων είναι ατέλειωτη και κανείς δεν μπορεί να διαφύγει από τον τροχό της ζωής (Σαμσάρα), την ανακύκληση των μεταβιώσεων, και ν' αποκτήσει τελικά τη σωτηρία (Μόξα), παρά μόνο εφόσον συνειδητοποιήσει ότι η ατομική ψυχή (Άτμαν) και η απόλυτη ψυχή (Βράχμαν) ταυτίζονται.
Κατά το Βουδδισμό η ανθρώπινη ζωή συνεχίζεται μετά το θάνατο σε νέες, ανώτερες ή κατώτερες, μορφές ύπαρξης, σύμφωνα με το νόμο του Κάρμα. Κερδίζοντας την απάθεια μέσω πειθαρχίας και διαλογισμού, μπορεί κανείς ν' απελευθερωθεί από τον κύκλο των διαδοχικών γεννήσεων και να φτάσει στη Νιρβάνα.
Ο Τζαϊνισμός περιλαμβάνει την πίστη σε μια απόλυτη ψυχή και υποστηρίζει ότι η «πυκνότητα» του Κάρμα επηρεάζεται από τις πράξεις των προσώπων, δηλ. ότι το βάρος του παλαιού Κάρμα προστίθεται στο νέο Κάρμα, που αποκτάται κατά την προσεχή ύπαρξη, ώσπου η ψυχή να απελευθερωθεί μέσω διαφόρων θρησκευτικών επιταγών και να λυτρωθεί οριστικά.
Ο Σικχισμός βασίζεται στην ινδουιστική θεώρηση του κόσμου, αλλά διδάσκει επί πλέον ότι μετά την έσχατη κρίση οι ψυχές, οι οποίες έχουν μετενσωματωθεί σε διάφορες υπάρξεις, θ' απορροφηθούν από το Θεό.
Ανάλογες αντιλήψεις για μετενσωμάτωση των ψυχών φαίνεται ότι υπήρχαν στους Δρυίδες της Δ. Ευρώπης, ενώ στις ιρλανδικές παραδόσεις αναφέρεται η εκ νέου γέννηση των ηρώων. Επίσης, σύμφωνα με το Βιβλίο των νεκρών των Μάγιας, ο θάνατος είναι απλώς μια εξελικτική φάση της κυκλικής πορείας από τη ζωή στο θάνατο και από το θάνατο στη ζωή, μέσω των μετενσωματώσεων.
Γενικά η μετεμψύχωση και η μετενσάρκωση δεν είναι αποδεκτές από τον Ιουδαϊσμό (αν και γίνονται σαφείς υπαινιγμοί στην Καββάλα), από το Χριστιανισμό και από το Ισλάμ όπου, κατά το σχετικό Βιβλίο των νεκρών, ο θάνατος είναι η αρχή νέας ζωής, ανεξάρτητα από την ενσώματη ζωή, που αποτελεί απλώς ένα σταθμό στο μεγάλο ταξίδι της ψυχής.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ: G. Adler, Wiedergeboren nach dam Tode?. Frankfurt 1977. W.D. O'Flaherty (εκδ), Karma and Rebirth in Classical Indian Traditions: Berkeley 1980 R. Passian, Wiedergeburt: Munchen 1985. (Γ. ΛΙΒΙΕΡΑΤΟΥ)
2ο Κείμενο     (Θρησκευτική και Ηθική Εγκυκλοπαίδεια,τόμος 8, εκδ. Α. Μαρτίνος)
MΕΤΕΜΨΥΧΩΣΙΣ  Καλείται ούτως η πίστις ότι η ψυχή του ανθρώπου εισέρχεται μετά θάνατον εις διάφορα σώματα, ανθρώπων ή ζώων και διανύει και άλλην ζωήν προκειμένου να καθαρθή ηθικώς ή να τιμωρηθή δια τας αμαρτίας της. Πολλάκις πρόκειται περί αιωνίας ανακυκλήσεως υπάρξεων, περί διαδοχικών μετενσωματώσεων, μέχρις ου επέλθη μία πλήρης κάθαρσις της ψυχής. Τας μορφάς των μετενσωματώσεων καθορίζει πάντοτε ο βαθμός των αμαρτιών. Η μετεμψύχωσις καλείται επίσης μετενσάρκωσις, μετενσωμάτωσις ή και ενσάρκωσις. Ορθότερον πάντως είναι να καλήται αύτη μετενσωμάτωσις ή μετενσάρκωσις και όχι μετεμψύχωσις, διότι δεν πρόκειται περί «εμψυχώσεως» της ψυχής, αλλά περί εισόδου αυτής εις διάφορα εκάστοτε σώματα.

Η πίστις εις την μετενσωμάτωσιν είναι πολύ παλαιά. Απαντάται το πρώτον παρ’ Ινδοίς, πολύ προ του Βουδδισμού, εις τα κείμενα των Ουπανισάδων. Εις ένα απ’ αυτά αναγινώσκομεν: «Όπως μία κάμπη, όταν φθάση εις το άκρον του ψύλλου, μίαν άλλην αρχήν πιάνει και προς τα εκεί το σώμα της σύρει, ούτως επίσης και η ψυχή, όταν αποτινάξη το σώμα και απαλλαγή από την άγνοιαν, συλλαμβάνει μίαν άλλην αρχήν και προς τα εκεί οδηγεί εαυτήν. Όπως ένας χρυσοχόος λαμβάνει από ένα έργον τέχνης το υλικόν και απ’ αυτό σφυρηλατεί μίαν νέαν, διαφορετικήν, ωραιοτέραν μορφήν, ούτω και η ψυχή, αφού αποτινάξη το σώμα και απαλλαγή από την άγνοιαν, δημιουργεί δια τον εαυτόν της μίαν άλλην, νέαν, ωραιοτέραν μορφήν, είτε των προγόνων... είτε των θεών... είτε άλλων όντων...».
Ο λόγος των μετενσωματώσεων κατά τα βραχμανιστικά αυτά κείμενα είναι η άγνοια ότι η ψυχή του ανθρώπου είναι εν με την ψυχήν του παντός, η άγνοια της ταυτότητος Άτμαν και Βράχμαν. Ο βραχμανιστής πιστεύει ότι δια των καλών έργων του δύναται να μεταβή από μίαν κατωτέραν μορφήν υπάρξεως εις μίαν ανωτέραν. Επειδή όμως θεωρεί την ζωήν πλήρη θλίψεως και πόνου, προτιμά το τελειωτικόν σταμάτημα των μετενσωματώσεων και το βύθισμα εις την κοσμικήν ψυχήν.
Η βασική εξ άλλου πλάνη και αμαρτία του ανθρώπου είναι η ιδέα ότι είναι κάτι διαφορετικόν και ανεξάρτητον από την ψυχήν του κόσμου, και η αντίληψις ακριβώς αυτή προκαλεί τας ατελευτήτους μετενσωματώσεις και κατ’ ακολουθίαν την διαιώνισιν του πόνου. Εις τον Βουδδισμόν η ιδέα της μετενσωματώσεως αποτελεί βασικόν δόγμα. Επεξηγείται μάλιστα το φαινόμενον, θεωρούμενον ως αποτέλεσμα της τάσεως προς την ζωήν. Η βούλησις προς την ζωήν είναι ακριβώς εκείνη, η οποία ως αναγκαστική αιτία προκαλεί την νέαν ζωήν, την νέαν γέννησιν και ενσάρκωσιν.
Επί ελληνικού εδάφους συναντώμεν την θεωρίαν της μετενσωματώσεως εις τον Πυθαγόραν, ο οποίος, κατά την έκθεσην του Ηροδότου, παρέλαβε ταύτην εκ των Αιγυπτίων: «πρώτοι.., τόνδε τον λόγον Αιγύπτιοί είσιν οι ειπόντες ως ανθρώπου ψυχή αθάνατός έστι, του σώματος δε καταφθίνοντος εις άλλο ζώον αεί γινόμενον εσδύεται, επέαν δε πάντα περιέλθη τα χερσαία και τα θαλάσσια και τα πετεινά, αύτις ές ανθρώπου σώμα γινόμενον εσδύνειν, την περιήλυσιν δε αυτή γίνεσθαι εν τρισχιλίοισι έτεσι. Τούτω τω λόγω εισίν, οι Ελλήνων εχρήσαντο, οι μεν πρότερον, οι δε ύστερον, ως ιδίω εαυτών εόντι..» (Ήροδ., Ίστορ. II, 123).
Εκ του Πυθαγόρου παραλαμβάνει την θεωρίαν της μετενσωματώσεως ο Πλάτων. Εις τον Φαίδωνά του γράφεται: «Ενδούνται δε (αι ψυχαί των φαύλων), ώσπερ εικός, εις τοιαύτα ήθη οποί’ άττ' αν και μελετηκυίαι τύχωσιν εν τω βίω... Οίον τας μεν γαστριμαργίας τε και ύβρεις και φιλοποσίας μεμελετηκότας και μη διευλαβημένους εις τα των όνων γένη και των τοιούτων θηρίων εικός ενδύεσθαι... τους δε γε αδικίας τε και τυραννίδας και αρπαγάς προτετιμηκότας εις τα των λύκων τε και ιεράκων και ικτίνων γένη... οι την δημοτικήν και πολιτικήν αρετήν επιτετηδευκότες...εικός εστίν εις τοιούτον πάλιν αφικνείσθαι πολιτικόν τε και ήμερον γένος, ή που μελιττών ή σφηκών ή μυρμήκων, ή και εις ταυτόν γε πάλιν το ανθρώπινον γένος, και γίγνεσθαι εξ αυτών άνδρας μετρίους» (XXXI).
Μόνον ο φιλόσοφος, ο οποίος είναι καθαρός από τας επιθυμίας του σώματος και τας επιδράσεις των αισθήσεων, απαλλάσσεται αυτής της περιπέτειας, αξιούμενος ευθύς μετά τον θάνατον «της του θείου τε και καθαρού και μονοειδούς συνουσίας».
Σημειωτέον όμως ότι η περί μετενσωματώσεως θεωρία παρά Πλάτωνι ευρίσκεται εις τα περιθώρια της φιλοσοφίας του μαζί με τον ασκητισμόν του, αμφοτέρων ανατολικών επιδράσεων. Πάντως εις τον Πλάτωνα φθάνουν δια της πυθαγορείου φιλοσοφίας, η οποία φέρει αρκετά θρησκευτικά στοιχεία. Περαιτέρω μετά τον Πλάτωνα η δοξασία της μετενσωματώσεως φιλοξενείται εις το φιλοσοφικόν σύστημα του Πλωτίνου, το οποίον έχει μεταβληθή σχεδόν εις θρησκείαν.
Οπωσδήποτε η ιδέα της μετενσωματώσεως μετά των ασκητικών προϋποθέσεών της είναι ανατολικής προελεύσεως και ξένη προς τον ορθολογιστικόν χαρακτήρα της αρχαίας ελληνικής φιλοσοφίας. Είναι, καθώς παρετηρήθη, «ξένη σταγών εις ελληνικόν αίμα». Η είσοδός της εις τον ελληνικόν χώρον συνετελέσθη δια του Ορφισμού και του Πυθαγορισμού.
Σήμερον την αντίληψιν περί μετενσωματώσεων συναντώμεν μεταξύ των φαντασιοκοπημάτων της Θεοσοφίας και του Πνευματισμού, παρά τω οποίω η μετενσωμάτωσις είναι και πάλιν μέσον καθάρσεως, ενώ συγχρόνως υφίσταται και ως λαϊκή δοξασία αορίστου μορφής. Η πίστις εις την μετενσωμάτωσιν είναι οπωσδήποτε μία απλή εικασία, όχι απλώς πιθανή, αλλ’ εντελώς φανταστική, διότι ελλείπουν εντελώς αι ενδείξεις, αι οποίαι θα ηδύναντο να καταστήσουν πιθανήν την ύπαρξιν ενός τοιούτου φαινομένου. Παρά ταύτα η δοξασία αύτη δεν πρέπει να θεωρηθή ως εν αυθαίρετον δημιούργημα της φαντασίας. Αντιθέτως πρέπει να εξετασθούν οι λόγοι, οι οποίοι ωδήγησαν εις την σύλληψιν της ιδέας ταύτης.
Οι λόγοι ούτοι είναι καθαρώς ηθικοί, είναι δηλ. η ανάγκη καθάρσεως της ανθρωπίνης ψυχής. Η κάθαρσις αύτη θεωρείται επιτυγχανομένη δια συνεχών μετενσωματώσεων, δια των οποίων παρέχεται η ευκαιρία αναθεωρήσεως του βίου και ηθικής μεταβολής. Συγχρόνως είναι και εν είδος ταλαιπωρίας και τιμωρίας, διότι η ψυχή υποβάλλεται εις τον κόπον των συνεχών ενσαρκώσεων, αντί να τακτοποιηθή η θέσις της οριστικώς εις το υπερπέραν.
Εν τούτοις δέον να σημειωθή ότι η θεωρία της μετενσωματώσεως αίρει η ιδία τας προϋποθέσεις της ηθικής βελτιώσεως, όταν θέλη τους ανθρώπους μεταμορφουμένους ακόμη και εις ζώα. Από τα ζώα ελλείπει ως γνωστόν και η ηθική κρίσις και η ελευθερία, αι οποίαι είναι αι προϋποθέσεις ηθικού βίου. Αλλά και η μεταμόρφωσις εις άνθρωπον πρέπει να έχη ως αναγκαίον συνακολούθημα την συναποκόμισιν όλης της προηγούμενης εμπειρίας και των καταστάσεων της προηγούμενης ζωής, ακόμη δε και την διατήρησιν της ενότητος και ταυτότητος της συνειδήσεως, ώστε να καταστή δυνατή η αναθεώρησις και η μεταβολή του βίου. Τοιαύτα όμως γεγονότα ελλείπουν εντελώς, αν εξαιρέση κανείς μόνον την εντύπωσιν μερικών ατόμων, ότι έζησαν και μίαν άλλην ζωήν εις το παρελθόν, εντύπωσιν προερχομένην είτε από ασαφείς παραστάσεις εκ της παιδικής ζωής είτε και από διχασμόν της προσωπικότητος.
Έπειτα η έννοια της δια των μετενσωματώσεων καθάρσεως παρίσταται εντελώς διαφορετικά από το κάθε θρησκευτικόν ή φιλοσοφικόν σύστημα. Ούτω κατά τον Βραχμανισμόν ο σκοπός και ο λόγος των συνεχών μετενσωματώσεων είναι να καταλάβη επί τέλους ο άνθρωπος ότι δεν είναι αυτοτελές ον, αλλ’ είναι εν μετά της κοσμικής ψυχής (του Βράχμαν). Από την στιγμήν, κατά την όποιαν θα καταλάβη την μεγάλην αυτήν αλήθειαν, λυτρούται, όπερ σημαίνει εξαφανίζεται μέσα εις την κοσμικήν ψυχήν και σταματά το μαρτύριον των μετενσωματώσεων.
Κατά τον Βουδδισμόν εξάλλου αι μετενσωματώσεις προκαλούνται από την ορμήν προς την ζωήν και σταματούν όταν ο άνθρωπος νεκρώση την ορμήν αυτήν και περιπέση εις το Νιρβάνα. Είναι φανερόν λοιπόν ότι η ιδέα της μετενσωματώσεως εις τον Βραχμανισμόν και τον Βουδδισμόν φέρει ένα μεταφυσικόν χαρακτήρα, είναι συνδεδεμένη με μεταφυσικάς προϋποθέσεις, με την σχέσιν του ανθρώπου έναντι της ψυχής του παντός και έναντι της ζωής. Ο ηθικός χαρακτήρ σχεδόν εξαφανίζεται, διότι τα καλά έργα δεν παίζουν τόσην σημασίαν, όσην η αναγνώρισις των ανωτέρω βασικών αληθειών, έπειτα δε γίνεται λόγος όχι περί καθάρσεως, αλλά κυρίως περί λυτρώσεως.
Αντιθέτως εις την περί μετενσωματώσεως θεωρίαν του Πυθαγόρου, του Πλάτωνος και του Πλωτίνου υπόκειται ως βάσις μία ιδιαιτέρα ηθική εκδοχή, η οποία θα ηδύνατο να ονομασθή «ασκητική ηθική», όχι βεβαίως υπό την έννοιαν της βουδδιστικής αρνήσεως της ζωής ως βιολογικού φαινομένου, αλλά της θεωρήσεως της ύλης και της απολαύσεως αυτής ως τίνος αμαρτωλού και φύσει ακαθάρτου. Κατά τους ανωτέρω εκείνων αι ψυχαί μετενσωματούνται, οι οποίοι δεικνύουν εις την ζωήν μίαν ιδιαιτέραν κλίσιν προς τας κατ' αίσθησιν ηδονάς και απολαύσεις. Κατά τον Πλάτωνα και τον Πλωτίνον ιδία, ο οποίος διδάσκει ένα απόλυτον πνευματικισμόν και χωρισμόν της ύλης από το πνεύμα, η αγάπη της ανθρωπίνης ψυχής προς το σώμα και τας σωματικάς ηδονάς είναι εκείνη η οποία ρίπτει πάλιν την ψυχήν εις τα δεσμά του σώματος, ήτοι εις εν νέον σώμα μετά την καταστροφήν του παλαιού.
Ώστε λοιπόν—δια να σύρωμεν την ειδοποιόν διαφοράν, η οποία χωρίζει την ινδικήν από την ελληνικήν αντίληψιν περί μετενσωματώσεως—η μεν πρώτη θέτει ως βάσιν αυτής την μη αναγνώρισιν μιας βιοθεωριακής αρχής, ότι δηλ. η ζωή είναι εν άπληστον ένστικτον, το οποίον δεν σταματά να φέρεται προς ζωήν, δια συνεχών μετενσωματώσεων, και να βασανίζη τον άνθρωπον, εάν δεν μηδενισθή, ενώ η δευτέρα (η ελληνική άποψις) θέτει ως βάσιν της μετενσωματώσεως το γεγονός ότι η ανθρώπινη ψυχή δεν έχει επιτύχει την απόλυτον αυτοτέλειάν της απέναντι της ύλης, η οποία την σύρει πάλιν προς εαυτήν και εις την γηίνην ζωήν. Δια τούτο η ινδική άποψις ζητεί την λύτρωσιν (από τον πόνον της ζωής), ενώ η ελληνική, την κάθαρσιν από το μίασμα της ύλης. Περιττόν να είπωμεν ότι ούτε η ορμή προς την ζωήν ούτε η σύνδεσις της ψυχής με την ύλην είναι ικαναί να επιβάλουν την μετενσωμάτωσιν. Αύτη είναι μία εντελώς φανταστική σύλληψις, μία απλοϊκή θρησκευτικοφιλοσοφική ιδέα. Εκείνο, το οποίον δέον να σημειωθή είναι η επίδρασις της εν λόγω ιδέας επί της οικονομικής ζωής, διότι όλα τα συστήματα τα δεχόμενα την μετενσωμάτωσιν απηγόρευον την σφαγήν και βρώσιν ζώων, με τον φόβον μήπως υπ’ αυτά κρύπτονται μετενσαρκωμένοι άνθρωποι.
Τέλος πρέπει να σημειωθή ότι η μετενσωμάτωσις η μετενσάρκωσις δεν είναι ταυτόσημος προς την (απλήν) ενσάρκωσιν, μίαν θεωρίαν την όποιαν υποστηρίζουν όσοι δέχονται το περί προυπάρξεως της ψυχής δόγμα, κατά το οποίον η ψυχή του ανθρώπου, πνεύμα κατ’ αρχάς ούσα, εξέπεσεν εκ του ουρανίου χώρου εις την γήν και περιεβλήθη υλικόν σώμα. Την θεωρίαν αυτήν υποστηρίζουν επίσης ο Πλάτων, Φίλων ο Ιουδαίος,ο Πλωτίνος, ο Ωριγένης, οι Μανιχαίοι κ.ά.
ΒΙΒΛΙΟΓΡ. Paul Deussen, Allgemeine Geschichte der Philosophie mit besonderer Berϋcksichtgung der Relligionen, 1906. Helm.V. Glasenapp, Die Philosophie der Inder. Eine Einfϋhrυng in ihre Geschichte und ihre Lehren,1946. G. F. Moore, Metempsychosis,1921. β’ εκδ.W. Stettner, Die Seelenwanderung bel Griechen und Romern, 1934.