(Αναστασίου αρχιεπισκόπου Αλβανίας).
ΒΟΥΔΔΑΣ.Προβληματική ή σαφής βιογράφηση.
Ο Βούδδας υπήρξε μία από τις σπουδαιότερες μορφές στην παγκόσμια θρησκευτική ιστορία. Έζησε στη σημερινή συνοριακή περιοχή Νεπάλ-Ινδίας. Από τη ζωή και τη διδασκαλία του ξεπήδησε ένα από τα σημαντικότερα φιλοσοφικό-ηθικά συστήματα και θρησκεύματα, γνωστό με το όνομά του, Βουδδισμός, που επηρέασε βαθύτατα εκατομμύρια ανθρώπους στη διαδρομή των αιώνων και σφράγισε την πνευματική, κοινωνική και πολιτική ζωή της Κεντρικής και Ανατολικής Ασίας.
Το ινδικό όνομα Μπούντα (Buddha, Βούδδας) σημαίνει τον «Φωτισμένο», τον Αφυπνισμένο». Πρόκειται για κατεξοχήν τιμητικό τίτλο και προσδιορισμό. Οι διάφορες βουδδιστικές σχολές δεν συμφωνούν απόλυτα για το πότε έζησε ο Διδάσκαλος. Η Τεραβάντα, που επικρατεί στη Νότια Ασία, τοποθετεί τη ζωή του μεταξύ του 623 (ή 624) και του 543 (ή 544) π. Χ. Οι Μαχαγιάνα βουδδιστές υποστηρίζουν διάφορες απόψεις. Πιθανότερο θεωρείται ότι γεννήθηκε το 563 και πέθανε το 483 π.X. Όλοι συμφωνούν ότι έζησε 80 χρόνια. Διατυπώθηκε και μια άποψη ότι ο Βούδδας υπήρξε παραλλαγή του περί Ηλίου μύθου, σύντομα όμως εγκαταλείφθηκε.
Ο Βούδδας κήρυξε στη «μαγκάντι», μια διάλεκτο της Β.Δ. Ινδίας, χωρίς να αφήσει γραπτά κείμενα. Σήμερα έχουμε στη διάθεσή μας μια τεράστια γραμματεία ιερών βουδδιστικών γραφών στη σανσκριτική, την πάλι, την κινεζική και τη θιβετιανή. Κάθε σχολή έχει τα δικά της βιβλία, που περιέχουν αποσπάσματα της διδασκαλίας του Βούδδα. Συνεπώς, το πρόβλημα της ζωής του συνδέεται άμεσα με τον προβληματισμό γύρω από τα διάφορα ιερά κείμενα. Μερικά, του Μαχαγιάνα Βουδδισμού, ιδιαίτερα αυτά που αναφέρονται στον μοναχικό κανόνα, διατηρούν σημαντικό υλικό από τον αρχαϊκό Βουδδισμό. Αναγνωρίζεται όμως ότι τα παλαιότερα αποσπάσματα από ομιλίες του Βούδδα πρέπει να αναζητηθούν στον κανόνα της Τεραβάντα σχολής, την ΤριπίτακαΤιπίτακα που, γραμμένη στη γλώσσα Πάλι, διαμορφώθηκε στον 1ο αι. μX. (στο εξής, στην αναφορά των ονομάτων το πρώτο όνομα θα αντιστοιχεί στη σανσκριτική μορφή και το δεύτερο στην πάλι). Η μείξη του ιστορικού πυρήνα με το μυθολογικό στοιχείο, το οποίο πρόσθεσε η ποιητική ευαισθησία και ευλάβεια των οπαδών του Βούδδα, είναι τόσο βαθιά, ώστε ο αποχωρισμός καθίσταται ανέφικτος. Το θέμα βεβαίως του «Ιστορικού Βουδδισμού» για τους βουδδιστές είναι προϊόν τυπικά δυτικής προβληματικής. Οι ίδιοι ούτε διερωτώνται ούτε αποδίδουν ιδιαίτερη σημασία σ’ αυτό. Αυθεντική λοιπόν κριτική βιογραφική απεικόνιση δεν μπορεί να δοθεί. Σύμφωνα με τις παλαιότερες βουδδιστικές πηγές, κυρίως την ΤριπίτακαΤιπίτακα, η ζωή του Βούδδα εξελίχθηκε διαγραμματικά ως εξής:
Νεανικά χρόνια Φωτισμός Ο Βούδδας γεννήθηκε στους πρόποδες των ιμαλάϊων, στο Καπιλαβάστου του Νεπάλ, 160 περίπου χλμ. βορείως του Μπενάρες. Ονομάσθηκε Σιντάρτα Σιντάττα. Το οικογενειακό του όνομα ήταν Γκαουτάμα/Γκοτάμα. Η οικογένειά του ανήκε στην κάστα των «ξάτριγυας», στους ευγενείς πολεμιστές της φυλής Σάκυα, γι αυτό είναι γνωστός και ως Σακυαμούνι (ο σοφός των Σάκυα). Πατέρας του ήταν ο Σουντοντάνα, που συχνά αναφέρεται με τον τίτλο του βασιλιά μάλλον ήταν ηγεμόνας, πρώτος μεταξύ ίσων στο συμβούλιο των ευγενών των Σάκυα. Η μητέρα του Σιντάρτα, η Μαχαμάγια, πέθανε λίγο μετά τη γέννηση του και την ανατροφή του ανέλαβε η θεία του Μαχαπρατζαπάτι. Τα παιδικά και νεανικά χρόνια του Σιντάρτα πέρασαν μέσα σε πολυτέλεια και χλιδή.
Στα 16 του χρόνια νυμφεύθηκε μια όμορφη και ευγενική νέα, τη Γιασοντάρα. Σε κάποια στιγμή της ζωής του ο νεαρός πρίγκιπας συνειδητοποίησε τη ματαιότητα του βίου. Σύμφωνα με την παράδοση, ο προβληματισμός του κορυφώθηκε όταν αντίκρισε διαδοχικά «τέσσερα θεάματα»: έναν καταβεβλημένο γέροντα, ένα βαριά άρρωστο, ένα σώμα νεκρού και ένα γαλήνιο ασκητή. Τα τρία πρώτα έθεταν με οξύτητα το θέμα του πόνου, το τελευταίο έδειχνε μια διέξοδο. Αυτό ήταν που τον οδήγησε στο αποφασιστικό άλμα. Έτσι, στα 29 του χρόνια, ενώ η ζωή γύρω του χαμογελούσε, ο Σιντάρτα άφησε γυναίκα και μοναχογιό και εγκαταλείποντας τα πάντα φόρεσε τον ασκητικό χιτώνα και άρχισε την αναζήτηση μέσα στη σιωπηλή μοναξιά, για να φθάσει σε μια βαθύτερη γνώση.
Ο Σιντάρτα μαθήτευσε αρχικά κοντά σε δύο διανοούμενους ασκητές, που δίδασκαν μεθόδους αυτοβυθισμού και αυτοσυνειδησίας. Ο πρώτος, ο Αλάρα Καλάμα, τον δίδαξε «για τη σφαίρα της ανυπαρξίας», στην οποία οδηγούν τα στάδια του διαλογισμού. Το θετικό μυαλό του μαθητή δεν ικανοποιήθηκε από τις περίπλοκες θεωρίες. Την ίδια απογοήτευση ένιωσε και από τη μαθητεία του κοντά στον δεύτερο ασκητή, τον Ουντάκα Ραμαπούττα. Μη βρίσκοντας στην κλασική ινδική φιλοσοφία τον δρόμο για τη λύτρωση, αποφάσισε να επιδοθεί στην πιο αμείλικτη άσκηση του σώματος, όπως δίδασκαν διάφορες θρησκευτικές ομάδες. «Παρ’ όλες αυτές τις φοβερές αυστηρότητες έλεγε αργότερα δεν κατόρθωσα να υπερβώ τα συνηθισμένα ανθρώπινα όρια και να φθάσω στα ύψη της υψηλής κατανοήσεως και θεωρίας» (Ματζίμα Νικάγια, 1,246). Τελικά αφοσιώθηκε σε παρατεταμένη, βαθιά περισυλλογή κάτω από μια συκομορέα, τη γνωστή ως «μπόντι-δένδρο». Ύστερα από 49 μέρες εντατικής ενδοσκοπήσεως έφτασε σε μια εσωτερική έλλαμψη, σ΄ένα συνταρακτικό απολυτρωτικό φωτισμό. Συνειδητοποίησε ξαφνικά ότι η επιθυμία, η «τάνχα», ήταν εκείνη που δεν αφήνει τον άνθρωπο να απαλλαγεί από τον πόνο. Αυτό, κατά τη βουδδιστική παράδοση, συνέβη μια πανσέληνο του Μαΐου στη θέση Μπόντι Γκάγια. Στο εξής, θα ήταν ο Φωτισμένος, ο Βούδδας, ο Τατάγκατα (αυτός που ανακάλυψε την αλήθεια), αυτός που ήδη έλαβε τη γεύση της «νιρβάνα». Ένα δίλημμα ορθώθηκε μπροστά του: θα έμπαινε αμέσως στη μακαριότητα ή θα καθυστερούσε, για να φωτίσει όλα τα όντα με τη διδασκαλία του; Αποφάσισε το δεύτερο και προχώρησε προς την ιερή πόλη Βαρανάσι (το γνωστό σήμερα Μπενάρες). Ήταν τότε 35 χρόνων.
Το κήρυγμα του Βούδδα Το πρώτο του κήρυγμα, με το οποίο «έθεσε σε κίνηση τον τροχό του καλού νόμου», έμεινε γνωστό ως «κήρυγμα στο πάρκο των ελάφων». Σ’ αυτό ο Βούδδας ανέπτυξε, στους πέντε πρώτους ασκητές που τον πλησίασαν, τη διδασκαλία για τη «μέση οδό», ανάμεσα στη σκληρή άσκηση μέχρι απονεκρώσεως και την ικανοποίηση των επιθυμιών, και φανέρωσε «τις τέσσερις ευγενικές αλήθειες». Άρχισε με την ανάλυση του προβλήματος: α) Όλη η ύπαρξη είναι πόνος, β) Ο πόνος προκαλείται από την εγωιστική επιθυμία. Και υπέδειξε τη λύση: γ) Αυτή η επιθυμία μπορεί να εξαλειφθεί. δ) Εξαλείφεται, όταν κανείς ακολουθήσει την «ευγενική οκτάπτυχη οδό»: ορθή κατανόηση, ορθή σκέψη, ορθή ομιλία, ορθή πράξη, ορθό βιοπορισμό, ορθή προσπάθεια, ορθή μνήμη, ορθό αυτοβυθισμό. Μ’ αυτό τον τρόπο φθάνει στη νιρβάνα, στο μακάριο σβήσιμο της υπάρξεως.
Οι πέντε ασκητές αποδέχθηκαν το μήνυμα του Βούδδα και έγιναν δεκτοί ως «μπίκκου» (μοναχοί). ’Ετσι ιδρύθηκε η «Σάνγκα/Σάμγκα» -το βουδδιστικό μοναχικό τάγμα. Σε μια δεύτερη ομιλία του ο Βούδδας ανέπτυξε την άποψη περί «ανάττα» περί μη υπάρξεως ψυχής. Σύντομα οι αφοσιωμένοι στον Βούδδα μοναχοί έφθασαν τους 60. Σ’ αυτούς ο διδάσκαλος ανέθεσε να περιοδεύσουν προς διάφορες κατευθύνσεις, για να διαδώσουν τη «ντάρμαντάμμα» (τη διδασκαλία), «για το καλό των πολλών, για την ευτυχία των πολλών, από συμπάθεια προς τον κόσμο». Ο ίδιος περιέτρεχε πόλεις και χωριά κηρύττοντας τη θεωρία του, που κεντρικές ιδέες είχε την αστάθεια και παροδικότητα των πάντων, την αδιαφορία μπροστά στις μεταφυσικές συζητήσεις των βραχμάνων, την έμφαση στην πρακτική, την ηθική πλευρά του βίου. Σαν άμεσο ιδανικό κήρυττε τη μοναχική ζωή, με πρότυπο τον εαυτό του.
Δημιουργία μοναστικών κοινοτήτων- Επίδραση. Πολύ γρήγορα δημιουργήθηκαν βουδδιστικά μοναστήρια σε όλα σχεδόν τα κρατίδια της δυτικής λεκάνης του Γάγγη. Οι μοναχοί ζούσαν τηρώντας ορισμένους απλούς κανόνες και εξασφαλίζοντας την τροφή με επαιτεία. Όταν έφθανε η περίοδος της ξηρασίας, σκορπίζονταν για να κηρύξουν τη «ντάρμα». Ανάμεσα στους πολυάριθμους επώνυμους μαθητές του Βούδδα διακρίνονται οι δύο βραχμάνοι Σαριπούτρα/Σαριπούττα και Μαουντγκαλιάνα/Μογκαλλάνα και ο εξαδελφός του Ανάντα, τύπος αφοσιωμένου μαθητή. Ονομαστός για τα προβλήματα και τις διασπαστικές τάσεις που δημιούργησε στη Σάνγκα υπήρξε ο Ντεβαντάττα, ο οποίος, κινούμενος από φοβερή φιλοδοξία, έφθασε μέχρι συνωμοσίας.
Πολύ αργότερα, μετά από σοβαρούς δισταγμούς, ο Βούδδας έδωσε τη συγκατάθεσή του για την ίδρυση γυναικείου μοναχικού τάγματος, όπου εντάχθηκαν η θετή του μητέρα και η γυναίκα του. Οι μοναχές δεσμεύθηκαν με περισσότερους περιορισμούς.
Οι σημαντικότεροι ηγεμόνες των κρατιδίων της περιοχής εκδήλωσαν τον σεβασμό και την εύνοιά τους στον Βούδδα προσφέροντας σοβαρές δωρεές για την ανάπτυξη των βουδδιστικών μοναχικών κοινοτήτων. Ίσως, λόγω της πριγκιπικής καταγωγής, ο Βούδδας είχε ιδιαίτερη πρόσβαση και επίδραση στις τάξεις των ευγενών. Αναφέρονται ονόματα βασιλέων, όπως του Μπιμπισάρα της Μαγκάντα, που υπήρξαν αφοσιωμένοι λαϊκοί οπαδοί του. Αλλά και άνθρωποι από διάφορα κοινωνικά στρώματα, έμποροι, εργάτες, αρχόντισσες, εταίρες (όπως η Αμπαπάλι), τον θαύμαζαν και τον ακολουθούσαν.
Σαράντα πέντε χρόνια διήρκεσε η διδακτική δραστηριότητα του Βούδδα, που μοίραζε τον χρόνο του ανάμεσα στη βαθιά περισυλλογή και την εκπαίδευση των μαθητών του και στις περιοδείες σε πόλεις και χωριά. Αν εξαιρέσει κανείς μερικά μικροεπεισόδια και μικροαντιδράσεις, η πορεία του Βούδδα παρουσιάζεται θριαμβευτική. Παντού γίνεται δεκτός με σεβασμό, επιβάλλεται με τη σοφία του, μαγνητίζει, ακτινοβολεί.
Στα 80 του χρόνια ο Βούδδας, ενώ κατευθυνόταν προς την πόλη Βεσάλι, αρρώστησε βαριά. Κατόρθωσε όμως να συνέλθει και να συνεχίσει την πορεία του. Ύστερα από τρεις μήνες φιλοξενήθηκε με τη συνοδεία του στο κτήμα του πιστού του οπαδού σιδηρουργού Τσούντα. Το δείπνο ήταν βαρύ όπως φαίνεται, χοιρινό ή μανιτάρια. Ακολούθησαν για τον Βούδδα βασανιστικοί πόνοι και εξάντληση. Συνέχισε όμως την οδοιπορία του προς την Κουσινάρα (τη σημερινή Κασία). Εκεί, τελικά, έσβησε, όπως το θέλει η παράδοση, τη βραδιά της πανσέληνου του Μαΐου μάλλον του 483 π.Χ. Τα τελευταία του λόγια ήταν: «Η φθορά είναι συμφυής με όλα τα σύνθετα πράγματα. Εργασθείτε για τη σωτηρία σας φιλόπονα» (Μάχα -Παρινιμπάνα, 2,6,7). Έτσι ο Φωτισμένος πέρασε στην απόλυτη νιρβάνα. Το λείψανό του κάηκε, αφού μαθητές και κάτοικοι της περιοχής το τίμησαν επί επτά ημέρες. Ό,τι απέμεινε, μοιράσθηκε στα οκτώ κρατίδια της περιοχής, όπου έζησε και δίδαξε ο Βούδδας. Αργότερα, τα ιερά λείψανα τοποθετήθηκαν σε ειδικά μαυσωλεία («στούπα»). Με την πάροδο του χρόνου έγιναν τόποι λατρευτικού προσκυνήματος.
Μυθολογικοί κύκλοι. Στη μεταγενέστερη βουδδιστική φιλολογία αναπτύσσονται και άλλες, πολύπτυχες, μυθολογικές διηγήσεις, με βασικό άξονα τις μορφές των προηγουμένων βίων του Βούδδα (γιατί και εκείνος, όπως τα αλλά όντα, πιστεύεται ότι υπέκειτο κάποτε στη ροή των μεταβιώσεων), τα νεανικά του χρόνια, τον φωτισμό, τη διδακτική του δράση, το πέρασμά του στη νιρβάνα. Οι μυθολογικοί αυτοί κύκλοι έχουν ιδιαίτερα επηρεάσει τη βουδδιστική τέχνη. Οι σχετικές διηγήσεις συνυφαίνονται με δογματικά στοιχεία. Οι πολυάριθμες βουδδιστικές σχολές, που διαμορφώθηκαν αργότερα, ανέπτυξαν ποικίλες απόψεις σχετικά με την ουσία του Βούδδα. Οι αρχαιότερες επιμένουν ότι υπήρξε άνθρωπος, ενώ άλλες τον βλέπουν ως υπερκόσμιο ον. Σε ορισμένα κείμενα αναφέρονται πολυάριθμοι Βούδδες, προγενέστεροι του Σακυαμούνι. Στον Τεραβάντα Βουδδισμό ο αριθμός των Βουδδών είναι περιορισμένος. Στον Μαχαγιάνα Βουδδισμό γίνεται λόγος για αμέτρητους Βούδδες και αναπτύσσονται ιδέες, όπως η θεωρία των «τριών σωμάτων του Βούδδα» και η θεωρία περί του Βούδδα ως απόλυτης αρχής.
Χαρακτηρισμός. Ανεξάρτητα από τα μυθολογικό-δογματικά πλαίσια στα οποία τοποθετήθηκε η εικόνα του, ο Βούδδας λάμπει στην παγκόσμια ιστορία σαν ένα πνεύμα τολμηρό, που με τη ζωή και τη σκέψη του ανέπτυξε ένα ανθεκτικό ήθικο-φιλοσοφικό σύστημα, μεταρρυθμίζοντας εν πολλοίς το ινδικό κοινωνικό κατεστημένο. Αυτή η θέση τον εντάσσει στους μεταρρυθμιστές του τελευταίου. Με οργανωτικό πνεύμα, κληρονομιά από την καταγωγή και την ανατροφή του, συγκρότησε το μοναχικό του τάγμα με αυστηρή πειθαρχία. Έγινε πρότυπο γέροντα μοναχού, που εμπνέει αυστηρή προσήλωση. Η μορφή του Βούδδα συνδυάζει διεισδυτική σοφία, ατσάλινη θέληση, στοργική συμπάθεια, εξαιρετική ευαισθησία στον ανθρώπινο πόνο αλλά και στη φυσική ομορφιά, μολονότι θεωρητικά αρνείται την πραγματικότητα του κόσμου και βλέπει τη λύτρωση στην άρνηση και την υπέρβασή του.
Ο πολιτισμός που αναπτύχθηκε από τις ρίζες της σκέψεως του Βούδδα παρουσίασε πολλά ανθρωπιστικά και καλλιτεχνικά επιτεύγματα. Καλλιέργησε σ’ ολόκληρη την Ανατολική Ασία την αυτοπειθαρχία, την ανεκτικότητα, μια ευγενική διάθεση ανοχής και συμπάθειας προς κάθε μορφή ζωής. Τα δημιουργήματά του στην αρχιτεκτονική, τη γλυπτική, τη φιλολογία, τη ζωγραφική, τη μικροτεχνία, διακρίνονται για τη λεπτότητά τους. Το βουδδιστικό θεωρητικό και ηθικό οικοδόμημα διατηρεί κάτι από το φως και την ομίχλη, την πολυεδρικότητα και απεραντοσύνη της σιωπηλής μοναξιάς των Ιμαλάϊων, στους πρόποδες των οποίων γεννήθηκε και έδρασε ο Βούδδας.