1) Αναστασίου αρχιεπισκόπου Αλβανίας.
ΚΟΜΦΟΥΚΙΟΣ. Βίος
Ο Κομφούκιος υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους διδασκάλους και ηθικο-φιλοσόφους του κόσμου και ο κατεξοχήν σοφός της Κίνας. Καθόρισε με τις απόψεις του την ανάπτυξη του κινεζικού πολιτισμού, διαμόρφωσε το ήθος και τον συντηρητικό δυναμισμό του.
Το όνομα Κομφούκιος είναι η εξελληνισμένη λατινική απόδοση του κινεζικού Κούνγκ φού-τζού, που σημαίνει ο διδάσκαλος ή ο φιλόσοφος Κούνγκ. Σε αντίθεση με την εκπληκτική επιρροή που άσκησε, η ζωή του υπήρξε τυπικά ανθρώπινη. Γεννήθηκε το 551 π.Χ. (κατά την παράδοση, στις 21 του 10ου μηνός) στο σημερινό Τσού φού του φεουδαρχικού κρατιδίου Λού (σύγχρονο Σαντούνγκ). Ο πατέρας του, ο Σού-λιάνγ-χό, καταγόταν από οικογένεια ευγενική και είχε φήμη γενναίου και σοβαρού ανθρώπου. Νυμφεύθηκε για δεύτερη φορά σε ηλικία 64 χρόνων τη νεαρή Τζανγκ-Τσάι της οικογένειας Γέν, 14 ετών. Ο Κομφούκιος ήταν μόλις τριών χρόνων, όταν πέθανε ο πατέρας του. Αντιμετωπίζοντας την ανέχεια υποχρεώθηκε να αναπτύξει διάφορες ικανότητες.
Υψηλός, γερός, τολμηρός, νυμφεύθηκε στα δέκα εννιά του χρόνια. Για τη γυναίκα του γνωρίζουμε μόνο ότι ανήκε στην οικογένεια Τζιέν Κουά από το κράτος του Σούνγκ. Μετά από ένα χρόνο απέκτησε τον μοναδικό του γιό, τον Λί, και αργότερα μία τουλάχιστον κόρη. Υπηρέτησε αρχικά σε χαμηλές δημόσιες θέσεις, ως υπεύθυνος αποθηκών και επιθεωρητής δημοσίων αγροκτημάτων. Στα είκοσι τρία του χρόνια έχασε τη μητέρα του και αποσύρθηκε τρία χρόνια για να την πενθήσει. Το διάστημα αυτό ήταν μια περίοδος περισυλλογής και σπουδής. Αργότερα άρχισε να παραδίδει μαθήματα, με τα οποία απέκτησε σύντομα φήμη και διασυνδέσεις με αριστοκρατικούς κύκλους.
Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε στη μελέτη, τη διδασκαλία, τα ταξίδια. Το πρώτο σημαντικό ταξίδι ήταν στο Λό, την αυτοκρατορική πρωτεύουσα της δυναστείας Τχού. Η αρχαία κινεζική παράδοση ασκούσε πάντα βαθιά γοητεία στον Κομφούκιο και γι΄ αυτό τον λόγο η σπουδή και αναστήλωσή της έγινε το κέντρο του ενδιαφέροντος του. Με την επιστροφή στα πατροπαράδοτα πίστευε ότι θα εξασφαλιζόταν καλή διακυβέρνηση και σταθερή ειρήνη. Επιστρέφοντας στο Λού αφοσιώθηκε στη διδασκαλία. Πολλοί νέοι συγκεντρώθηκαν κοντά του, για να σπουδάσουν ιστορία, φιλοσοφία, ηθική και ιδιαίτερα τις θεμελιώδεις αρχές σχετικά με τη διοίκηση και την κοινωνική συμπεριφορά. Λέγεται ότι έφθασαν συνολικά τους 3.000. Με τους μαθητές του ο Κομφούκιος δεν έζησε σε κοινότητα, όπως ο σύγχρονός του Βούδδας στην Ινδία, κέρδισε όμως την αφοσίωση και τον σεβασμό τους. Βασική του μέθοδος ήταν οι ερωταποκρίσεις.
Εξαίρετος στην πολιτική θεωρία, ο Κομφούκιος δεν διέθετε την επιτηδειότητα που απαιτούσε η πολιτική πράξη. Μόλις στα πενήντα του χρόνια τον κάλεσαν να αναλάβει μια σχετικά υψηλή διοικητική θέση στο Λού, μάλλον στο κρατικό συμβούλιο . Η πληροφορία ότι έγινε αρχιδικαστής και πρωθυπουργός δεν θεωρείται αξιόπιστη. Επρόκειτο μάλλον για κάποιο αξίωμα με ηχηρό τίτλο, αλλά χωρίς ουσιαστική εξουσία. Γι’ αυτό σύντομα παραιτήθηκε αναζητώντας μεγαλύτερη αναγνώριση και κάποια καλύτερη δυνατότητα να θέσει σε εφαρμογή τις θεωρίες του. Έτσι άρχισε να ταξιδεύει με μια μικρή ομάδα μαθητών στα κινεζικά κρατίδια Βέι, Τσέν, Σούνγκ κι έκανε επισκέψεις σε διάφορους ηγεμονικούς οίκους, τους οποίους επεδίωκε να επηρεάσει. Και πάλι όμως, ενώ συνάντησε κάποια αποδοχή, ένιωσε και αρκετή πικρία. Δέκα τέσσερα ολόκληρα χρόνια κράτησε η περιοδεία.
Ήταν πια 67 ετών, όταν ο άρχοντας του κρατιδίου Λού τον κάλεσε να βοηθήσει στην πατρίδα του. Οι δυνάμεις του σοφού είχαν μειωθεί και δεν του ήταν εύκολο να συμμετέχει στη διακυβέρνηση της χώρας. Κατέφυγε στη διδασκαλία με σκοπό την πολιτική αναμόρφωση και την οριστική ταξινόμηση του υλικού που είχε συλλέξει. Μακροπρόθεσμα αυτό αποδείχθηκε περισσότερο αποφασιστικό για την πορεία της πατρίδας του από την άμεση συμμετοχή του στην τοπική διοίκηση. Ο ίδιος έδωσε το διάγραμμα της ζωής του με αυτά τα λόγια: «Στα δέκα πέντε μου χρόνια έβαλα την καρδιά μου στη σπουδή. Στα τριάντα είχα σταθεροποιηθεί γερά. Στα σαράντα δεν είχα πια αμφιβολίες. Στα πενήντα γνώριζα το θέλημα του Ουρανού. Στα εξήντα ήμουν έτοιμος να το αποδεχθώ. Στα εβδομήντα μπορούσα να ακολουθώ τις επιθυμίες της καρδιάς μου, χωρίς να καταπατώ το δίκαιο» (Ανάλεκτα, 2:4).
Το 482 π.Χ. έχασε τον μοναχογιό του Λι και τον επόμενο χρόνο τον προσφιλή του μαθητή Γιέν Χούι, γεγονός το οποίο του στοίχισε ιδιαίτερα. Τον τέταρτο μήνα του 479 πέθανε κι ο ίδιος σε σχετική αφάνεια και αποκαρδίωση. Είχε συμπληρώσει 73 χρόνια ζωής. Τον έθαψαν στη γενέτειρά του, το Τσού φού, και πολλοί αφοσιωμένοι μαθητές του τον θρήνησαν επί τρία χρόνια.
Διδασκαλία
Η κινεζική παράδοση αποδίδει αρκετά κείμενα στον Κομφούκιο (τα περίφημα κομφουκιανικά κλασικά), αλλά πολλοί σύγχρονοι σινολόγοι αμφισβητούν την ακρίβειά της. Βέβαιο πάντως είναι ότι σημαντικό υλικό, ενσωματωμένο στα κλασικά αυτά βιβλία της αρχαίας Κίνας, σχετίζεται έμμεσα η άμεσα με τον μεγάλο Δάσκαλο. Οι διδασκαλίες του είναι συγκεντρωμένες στα Ανάλεκτα (Λούν Γύ), μια συλλογή από σκέψεις και απαντήσεις του, που επιμελήθηκαν οι μαθητές του - πιθανόν και μαθητές των μαθητών του.
Ο Κομφούκιος δεν υπήρξε ρηξικέλευθος καινοτόμος και αναμορφωτής, αλλά κυρίως μελετητής και ερμηνευτής της αρχαίας κινεζικής σοφίας. Ήταν όμως ο πρώτος στοχαστής που τη συστηματοποίησε. Δεν ασχολήθηκε με μεταφυσικούς ή θεολογικούς προβληματισμούς. Το βασικό του ενδιαφέρον υπήρξε ανθρωποκεντρικό και κύριο θέμα του οι αρμονικές σχέσεις των ανθρώπων. Η κατεξοχήν αρετή για τον κινέζο σοφό είναι η «Ανθρωπιά» («ράν»), η οποία καταχρηστικά μεταφράζεται καλοσύνη, φιλανθρωπία, αγάπη. Άμεσα συνδέονται με αυτήν: η δικαιοσύνη («ι»), ο υϊικός σεβασμός («χσιάο»), η αδελφική στοργή («τί»), η πιστότητα («τζούνγκ») και η αμοιβαιότητα στις σχέσεις («σού»),που καθορίζεται από την προτροπή: «Μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ήθελες να κάνουν σε σένα» (Ανάλεκτα, 15:23), οι ευγενικοί τρόποι («λί»), που περιλαμβάνουν και το θρησκευτικό τυπικό. Οι αρετές αυτές αποτελούν γνώμονα για την ορθή συμπεριφορά στις πέντε βασικές ανθρώπινες σχέσεις: ηγεμόνα-υπηρέτη, πατέρα-γιού, ανδρα-γυναίκας, γέρου-νέου, φίλου προς τον φίλο, και αντίστροφα.
Ο Κομφούκιος είχε αισιόδοξη αντίληψη για την ανθρώπινη φύση τη θεωρούσε, ως προς την αφετηρία της, καλή. Επεδίωκε να διαμορφώσει ανθρώπους ευγενείς και αξιοπρεπείς. Η διδασκαλία του Κομφουκίου συνέβαλε σε μια ήρεμη κοινωνική ανανέωση και αλλαγή. Τονίζοντας την αρετή, την ικανότητα και τη μόρφωση ως κύρια προτερήματα για τη διοίκηση, έσπασε την αντίληψη ότι η διακυβέρνηση ανήκει αποκλειστικά στο κύκλωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας.
Ο Κομφούκιος δεν μπορεί να θεωρηθεί θρησκευτικός ηγέτης ή προφήτης. Αντιμετώπισε τη θρησκεία ως απαραίτητο στοιχείο για την τάξη μέσα στο κράτος και την κοινωνία. Αποδέχθηκε την πατροπαράδοτη κινεζική ευσέβεια, με τη βεβαιότητα ότι υπάρχει στο σύμπαν μια υπέρτατη δύναμη που στηρίζει τη δικαιοσύνη και την αρμονία. Στερέωσε τη διάχυτη κινεζική πίστη στον Ουρανό (Τιέν) και τα προγονικά πνεύματα, της έδωσε έκφραση και συνοχή. Ο Ουρανός, τον οποίο φαίνεται να αντιλαμβάνεται ως υπερβατική δύναμη, ως σκεπτόμενη προσωπική ύπαρξη, καθορίζει στους ανθρώπους τις ηθικές εντολές και γενικά στον κόσμο τον σκοπό και τον προορισμό του. Αυτό τον Δρόμο («Τάο») του Ουρανού οφείλουν να βαδίζουν όλοι οι άνθρωποι. Καθένας πραγματώνει το αληθινό εγώ του ζώντας το θέλημα του Ουρανού. Από κει πίστευε ο Κομφούκιος ότι είχε λάβει κι ο ίδιος την αποστολή του.
Επίδραση Χαρακτηρισμός
Η επίδραση του Κομφούκιου απλώθηκε σ’ ολόκληρη την Κίνα με μεγάλη ταχύτητα -με μια μικρή κάμψη στην περίοδο της δυναστείας των Τσίν (221-206 π.Χ.)-, για να κυριαρχήσει απόλυτα στη δυναστεία των Χάν (206 π.Χ.-220 μ.Χ.). Με την πάροδο των αιώνων ανεγέρθηκαν σχεδόν σε κάθε πόλη ιερά προς τιμήν του μεγάλου Δασκάλου, κοντά σε σχολεία και σε εξεταστικά κέντρα. Ο Κομφούκιος δεν θεοποιήθηκε με την αρχαιοελληνική ή τη χριστιανική έννοια. Τιμήθηκε και λατρεύτηκε ως κατεξοχήν σοφός και εμπνευστής του κινεζικού λαού. Οι θαυμαστές του τον ονόμασαν μεταξύ άλλων «Μεγάλη Τελειότητα», «Διδάσκαλο δέκα χιλιάδων γενεών».
Μόλις στα μέσα του 20ού αιώνα, με την επικράτηση του κομμουνισμού στην Κίνα, αμφισβητήθηκε ριζοσπαστικά ο Κομφούκιος, ιδιαίτερα ως ανασταλτικός της προόδου. Ασφαλώς, ο μεγάλος σοφός, που σφράγισε αποφασιστικά το μέλλον της Κίνας για είκοσι πέντε αιώνες, λάτρευε το παρελθόν. Ο ιδιότυπος αυτός συντηρητισμός στερέωσε αλλά και ακινητοποίησε τις δομές της κινεζικής κοινωνίας, αναστέλλοντας συχνά την πρόοδο και την ανέλιξη της. Επίσης, παρά την αξιοκρατική βάση που έθεσε ώστε να εκλέγονται οι ικανότεροι στις θέσεις των κρατικών λειτουργών, δεν φαίνεται να αναγνώρισε τη σημασία και την αξία του απλού λαού, παραμένοντας στο βάθος αριστοκρατικός και συγκεντρωτικός.
Ο Κομφούκιος δεν διαθέτει τη δύναμη της λογικής των ελλήνων φιλοσόφων ούτε συντονίζεται με τον θρησκευτικό κραδασμό των μεγάλων θρησκευτικών μορφών της Ινδίας ή του μεσογειακού κόσμου. Γι’ αυτό τον λόγο δεν συγκινεί αυτούς που είναι εξοικειωμένοι με μια εκλεπτυσμένη φιλοσοφική διάθεση και βιωματική θρησκευτική εμπειρία. Η σημασία του πάντως στην ηθική και την πολιτική φιλοσοφία υπήρξε εξαιρετική. Το μεγαλείο του είναι αναμφισβήτητο, αλλά παραμένει βασικά κινεζικό. Συνέβαλε στη σταθερότητα και την οργάνωση του πολυπληθέστερου κράτους του κόσμου.
Στο φως και την προοπτική όμως της παγκόσμιας Ιστορίας είναι εμφανές ότι ο Κομφούκιος δεν χαρακτηρίζεται για υψηλές ανατάσεις, δεν έχει εμπνεύσει εντυπωσιακά ανοίγματα στην αντίληψη περί ανθρώπου και κόσμου. Η διδασκαλία του, ιδιαίτερα προσγειωμένη και πρακτική, παρουσιάζει μια ήρεμη δυναμικότητα, που κινείται στη συγκεκριμένη κοίτη μιας ανθρωποκεντρικής ηθικής. Άρδευσε την κινεζική ψυχοσύνθεση και γενικότερα την Άπω Ανατολή με ένα καθορισμένο ρεύμα σκέψεως, όπως ο μεγάλος Κίτρινος ποταμός τις απέραντες πεδιάδες της Κίνας.
2) Οι Θρησκείες, εκδοτική Αθηνών,Ι. Λουκάς
Κομφουκιανισμός.
Η πλέον διαδεδομένη Θρησκεία στην Κίνα, στηριζόμενη κυρίως στην ηθική διδασκαλία του Κομφούκιου, καθώς και σε επιχώριο παραδοσιακό υλικό, θρησκευτικού και ηθικού χαρακτήρα, που ο ίδιος ο δάσκαλος και οι μαθητές του μελέτησαν και συστηματοποίησαν. Ο Κομφουκιανισμός έχει διαδοθεί και στην Ιαπωνία, στην Κορέα και στο Βιετνάμ.
Διδασκαλία. Ζώντας σε εποχή που ο κινεζικός λαός σπαρασσόταν από πολέμους μεταξύ των φεουδαρχών, στους οποίους η κεντρική εξουσία της δυναστείας των Τσε αδυνατούσε να επιβληθεί, ο Κομφούκιος (551-479 π.Χ.) αφιέρωσε τη ζωή του στη διαμόρφωση ηθικο-θρησκευτικού συστήματος, που θα επέφερε την ειρήνη και την τάξη. Η βάση αυτού του συστήματος είναι περισσότερο ηθική παρά θρησκευτική. Ο ίδιος ο Κομφούκιος, μολονότι εκτελούσε ευλαβικά τις παραδοσιακές θρησκευτικές υποχρεώσεις προς τους κινεζικούς θεούς και τους προγόνους, τηρούσε αρνητική στάση απέναντι στο πλήθος τις δεισιδαιμονίες, με τις οποίες η λατρεία τους ήταν σύμφυτη. Πιστεύοντας ότι η κοσμική τάξη ταυτίζεται με την ηθική ανθρώπινη τάξη, δίδαξε την αρετή ως προϋπόθεση για τη συντήρηση της κοινωνίας.
Σύμφωνα με την κομφουκιανική διδασκαλία, η «αυτάρκης πραγματικότητα» (τάο ή ντάο). από την οποία έχουν δημιουργηθεί τα πάντα, αποτελεί δημιούργημα του Ουρανού και γι’ αυτό οι άνθρωποι πρέπει να συμπεριφέρονται σύμφωνα με τις επιταγές του. Ο Ουρανός θεωρείται ως θεμελιωτής της αρετής, η οποία στην πλέον απόλυτη μορφή της είναι η καλοσύνη, «μητέρα» όλων των αρετών. Αυτή ονομάζεται ζεν. Η πρώτη σημασία αυτής της λέξης είναι της αυτοεπιβολής, που προϋποθέτει τον πλήρη αυτοέλεγχο για την εξάλειψη όλων των επιθετικών ενστίκτων και αρνητικών συναισθημάτων, που ελλοχεύουν μέσα σε κάθε άνθρωπο. Η ενάρετη συμπεριφορά επιβάλλει την αγάπη στον πλησίον, με συγκεκριμένο τρόπο. Έτσι ο άνθρωπος πρέπει να μάθει να αγαπά πρώτα απ’ όλα τα μέλη της οικογένειάς του, ακολούθως να επεκτείνει την αγάπη του στα μέλη της κοινότητάς του, η οποία θεωρείται ως «εκτεταμένη οικογένεια», και τέλος να συμπεριλάβει και την ίδια την πολιτεία, της οποίας ο ηγεμόνας πιστεύεται ως γιος του Ουρανού και πατέρας όλων των υπηκόων του.
Η κομφουκιανική αρετή επιβάλλει την ευσέβεια (χιάο) μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η σύνδεση από τη μια των ζωντανών με τους νεκρούς προγόνους τους και από την άλλη των ατόμων με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Η σύλληψη της ευσέβειας δεν συνδυάζεται με εσχατολογικές δοξασίες, ούτε θεωρείται ως προϋπόθεση της ευχάριστης ζωής μετά θάνατο, αλλά επιβάλλεται ως χρέος του ανθρώπου στο μεγάλο δημιουργό Ουρανό, ο οποίος απαιτεί την αρμονική συνύπαρξη των μελών της κοινωνίας σύμφωνα με την αρμονική συνύπαρξη των στοιχείων του μακρόκοσμου. Η κομφουκιανική ευσέβεια εκφράζεται στις εξής 5 αμοιβαίες σχέσεις δικαιωμάτων και καθηκόντων (βου λουν): καλοσύνη του άρχοντα -νομιμοφροσύνη του αρχόμενου, αγάπη του πατέρα - υπακοή του γιου, αγαθότητα των ηλικιωμένων - σεβασμός των νέων, δικαιοσύνη του συζύγου - υπακοή της συζύγου, αμοιβαία πίστη μεταξύ φίλων. Παράλληλα, η πρώτιστη αρετή (ζεν) συμπληρώνεται με άλλες 4, που πηγάζουν από αυτήν και που είναι η τιμιότητα (ι), η παραδοχή ή συμφωνία ή συνταίριασμα (λι), η αλήθεια (σιν) και η σοφία (τσι).
Οι παραπάνω αρετές καθιστούν τον άνθρωπο ευτυχή και ευγενή. Στον Κομφουκιανισμό η ευγένεια έχει και ταξική σημασία, γιατί ως ευγενέστερο, δηλ. ανώτερο ον, θεωρείται ο άρχοντας, όχι μόνο επειδή αυτός πιστεύεται ως εκπρόσωπος του Ουρανού στη γη, αλλά και επειδή η «σοφή διακυβέρνηση προϋποθέτει την εξοικείωση με τις παραπάνω αρετές. Όπως στην πλατωνική Πολιτεία, έτσι και στην κομφουκιανική διδασκαλία η «τέχνη της διακυβέρνησης» είναι ο μόνος τρόπος για την επιβολή της ειρήνης και την επίτευξη της ευημερίας σε όσο γίνεται μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Γι’ αυτό οι υπήκοοι οφείλουν να αποδίδουν θρησκευτική λατρεία στους σοφούς ηγεμόνες τους, καθώς και στους πολιτισμικούς ήρωες, στους οποίους η θρησκευτική παράδοση αποδίδει σημαντικό ρόλο για την πρόοδο και την οργάνωση της ανθρώπινης κοινωνίας. Όπως αναφέρει ο θρησκειολόγος Μ. Eliade, Histoire des idees et des croyances religieuses, 2: Paris 1984, 30, με αυτό τον τρόπο ο Κομφουκιανισμός «δείχνει την αναγκαιότητα και τη δυνατότητα αξιοποίησης της θρησκευτικής διάστασης στο χώρο της καθημερινής εργασίας και της κοινωνικής δραστηριότητας».
Η διδασκαλία του Κομφουκιανισμού έχει κωδικοποιηθεί σε 2 συλλογές βιβλίων, τα «Πέντε βιβλία» (Wu-King) και τα «Τέσσερα βιβλία» (Sze-chu) Τα πρώτα από αυτά, που η παράδοση αποδίδει στον ίδιο τον Κομφούκιο, θεωρούνται όμως μεταγενέστερα έργα, που περιέχουν και στρώματα από παλαιότερο υλικό, είναι το «Βιβλίο των μεταβολών», το «Βιβλίο των πηγών», το «Βιβλίο των ωδών», το «Βιβλίο των ιεροτελεστιών» και το βιβλίο «Άνοιξη και Φθινόπωρο». Το βιβλία της δεύτερης συλλογής, έργα μαθητών και οπαδών του Κομφούκιου, είναι οι «Διάλογοι» του Κομφούκιου με μαθητές του και ηγεμόνες της εποχής του, η «Μεγάλη διδασκαλία», η «Διδασκαλία της μεσότητας» και το βιβλίο του φιλοσόφου Μενγκ-Τσε (372 - 289 π.Χ.), που διακρίθηκε για τις δημοκρατικές πεποιθήσεις του και για την ηθική αισιοδοξία του.
Λατρεία. Η κομφουκιανική Θρησκεία είναι κατεξοχήν τυπολατρική. Ο ίδιος ο Κομφούκιος δίδαξε ότι η τάση ταύτισης της ανθρώπινης ηθικότητας με την απόλυτη ηθικότητα του σύμπαντος επιβάλλει την προσφορά θυσιών προς τον Ουρανό, ως πηγή του ηθικού νόμου. Θεωρώντας ότι τόσο ο συμπαντικός μακρόκοσμος όσο και ο κοινωνικός μικρόκοσμος εξουσιάζονται από τις ίδιες μαγικό-θρησκευτικές δυνάμεις, που ενυπάρχουν μέσα σε κάθε ανθρώπινη φύση, ο Κομφουκιανισμός διδάσκει ότι μια τελετουργική πράξη αποτελεί από μόνη της επιφάνεια της κοσμικής αρμονίας.
Εξίσου μεγάλη σημασία αποδίδει ο Κομφουκιανισμός στις θυσίες προς τους προγόνους και τους ηγεμόνες, αλλά στον τομέα αυτό επιβάλλει τυπικό διαφορετικό τόσο από το τυπικό της λαϊκής λατρείας όσο και από το παραδοσιακό αυτοκρατορικό τυπικό. Οι αυτοκράτορες συνήθιζαν να τελούν μεγαλόπρεπες θυσίες προς τους θεούς και προς τους προγόνους τους, μερικές μάλιστα φορές μια θυσία μπορούσε να διαρκέσει 300 ή 360 ημέρες (στα Κινεζικά η λέξη θυσία είναι ταυτόσημη με τη λέξη έτος). Συχνά οι αυτοκρατορικές προσφορές περιλάμβαναν και ανθρώπινα θύματα κυρίως κατά την ταφή σημαντικών εκπροσώπων της δυναστείας. Οι λατρευτικές και θυσιαστικές αυτές συνήθειες καταπολεμήθηκαν συστηματικά από τον Κομφουκιανισμό, ο οποίος διδάσκει ότι η λατρευτική συμπεριφορά πρέπει να πηγάζει από αυθόρμητη διάθεση του πιστού, ξένη προς τη συγκινησιακή έξαρση που χαρακτήριζε τον παραδοσιακό τρόπο λατρείας και θυσίας.
Δεδομένης της ηθικής βάσης του, ο Κομφουκιανισμός έχει περισσότερο κοσμική διάρθρωση απ όσο ο Βουδδισμός και οι άλλες ασιατικές Θρησκείες. Γι’ αυτό και δεν ενθαρρύνει το Μοναχισμό, ο οποίος αποκόπτει τον άνθρωπο από τους κοινωνικούς δεσμούς του.
Ιστορική διαδρομή. Το έργο του Κομφούκιου συμπληρώθηκε από τον εγγονό του Κ' ονγκ-κι και το φιλόσοφο Μενγκ-τσε, ο οποίος θέλησε να δώσει ακόμα εντονότερα κοινωνικό χαρακτήρα στη διδασκαλία του Κομφούκιου, υποστηρίζοντας ότι ο ηθικός νόμος δίνει το δικαίωμα στο λαό να εκθρονίσει τον ανήθικο ηγεμόνα. Άλλος συνεχιστής του κομφουκιανικού έργου, ο Σουν-τσε (3ος αι. π.Χ). υποστήριξε ότι ο ηθικός προβληματισμός πρέπει να περιοριστεί στην ατομική προσπάθεια για εσωτερική τελείωση, δεδομένου ότι η ανθρώπινη υπόσταση είναι κακή από τη φύση της. Ο Κομφουκιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία της Κίνας επί δυναστείας των Χαν (200 π.Χ. και εξής) και το 195 π.Χ. ο αυτοκράτορας Κάο-τσου τέλεσε για πρώτη φορά θυσία στον τάφο του Κομφούκιου. Η εξάπλωση του Κομφουκιανισμού στην Κίνα ενισχύθηκε με αυτοκρατορικά μέτρα . Έτσι ο Κομφούκιος επί δυναστείας των Τ' ανγκ εντάχθηκε στη χορεία των ιερών προσώπων «δεύτερης τάξης», το 1 μ.Χ. ονομάστηκε δούκας, το 739 μ.Χ. βασιλιάς, το 1008 μ.Χ. τέλειος σοφός και το 1906 ο αυτοκράτορας Μαντσού επέβαλε τη λατρεία του ως ανώτερου θεού και ως ισότιμη με τη λατρεία του Ουρανού.
Η μεγάλη διάδοση του Κομφουκιανισμού, σε συνδυασμό με την επιβολή του ως επίσημης Θρησκείας της χώρας, προκάλεσε αναπόφευκτα και μεγάλους τριγμούς στη θεωρητική του βάση. Ο προβληματισμός για την ανθρώπινη φύση, όπως είχε εκφραστεί από τον Σουν-τσε, συνεχίστηκε κυρίως από τους Τσου-Σι (1130 - 1200), Βανγκ Γιανγκ-μινγκ (1473 - 1529) αι Κανγκ Γιουβέι (1858 - 1927), με αποτέλεσμα τη διακλάδωση του Κομφουκιανισμού σε δύο σύγχρονα ρεύματα, το ένα με μυστικιστική και το άλλο με ορθολογιστική τάση.
Στον 20ό αι. ο Κομφουκιανισμός αποτέλεσε σημαντικό ιδεολογικό μέσο στην υπηρεσία της αυτοκρατορικής πολιτικής. Στις 26 Σεπεμβρίου 1914 έγινε ειδικός νόμος, που ρύθμιζε τα περί λατρείας του Κομφούκιου. Ακολούθησαν πολλές προσπάθειες, ώστε ο Κομφουκιανισμός να καταστεί επίσημη θρησκεία του σύγχρονου κινεζικού κράτους. Γι’ αυτό το λόγο ο Κομφουκιανισμός καταδιώχτηκε με ιδιαίτερο μένος από τους οπαδούς της κομμουνιστικής επανάστασης. Αντίθετα, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, έχει ενισχυθεί περισσότερο στην Ιαπωνία.
Στην Ιαπωνία ο Κομφουκιανισμός είναι εξίσου διαδεδομένος με το Σιντοϊσμό και το Βουδδισμό. Η κομφουκιανική διδασκαλία εισήχθη στην Ιαπωνία κατά τον 4ο - 6ο αι., μέσω της Κορέας, όπου γνώριζε ευρεία διάδοση από την αρχαιότητα. Καθώς η πολιτική κατάσταση της Ιαπωνίας, χαρακτηριζόμενη από σκληρή διαμάχη του αυτοκρατορικού οίκου με τους πλούσιους γαιοκτήμονες, ήταν ανάλογη με της Κίνας επί Κομφούκιου, οι Ιάπωνες αυτοκράτορες προσέβλεψαν στον Κομφουκιανισμό ως ηθικο-θρησκευτικό σύστημα, που εξασφάλιζε την υποταγή στον ηγεμόνα, εφόσον επιπλέον αυτό δεν περιλάμβανε αρχές ξένες προς την ιαπωνική θρησκευτικότητα, όπως ο Βουδδισμός. Κατά τον 7ο και 8ο αι. η μελέτη της κομφουκιανικής διδασκαλίας ήταν υποχρεωτική για τους κρατικούς υπαλλήλους και αποτελούσε σημαντικό μάθημα των κρατικών σχολείων, που ιδρύθηκαν κατά την περίοδο του Νάρα (710 - 784).
Κατά την περίοδο Έντο (1600 - 1868) ο Κομφουκιανισμός ανεξαρτητοποιήθηκε από την ιαπωνική κεντρική εξουσία και τους άλλους θρησκευτικούς φορείς και διακλαδώθηκε σε «σχολές», από τις οποίες 3 είναι πολύ σημαντικές: Η σχολή Τσου-Σι, που υιοθέτησε την ερμηνεία του Κομφουκιανισμού από τον Φουτζιγουάρα Σεΐκα (1561 - 1619), που στηρίχτηκε στη δύναμη των Σαμουράι και προσπάθησε να επιβληθεί ως η πλέον ορθόδοξη, η σχολή Ογιομέι-γκακούχα, που ιδρύθηκε από τους οπαδούς του Κινέζου κομφουκιανιστή Βανγκ Γιανγκ-μινγκ και τόνιζε τη μυστική σχέση μεταξύ ανθρώπου και κόσμου, και η σχολή Ίτο Ζινσάι (1627 - 1705), που ευαγγελιζόταν την επιστροφή αρχαιότερες διδαχές του Κομφουκιανισμού. Όταν κατά το 18ο αι. ιδρύθηκαν στην Ιαπωνία ιδιωτικά σχολεία για τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις, ενώ παράλληλα εμφανίστηκαν λαϊκά κινήματα κοσμικής ηθικής, ο Κομφουκιανισμός υιοθετήθηκε μαζικά και από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα του πληθυσμού, τα οποία εθίστηκαν έτσι στην ιδέα ότι η κάθετα ιεραρχημένη κοινωνία αποτελεί μικρογραφία του μακρόκοσμου, άρα λειτουργεί με βάση ένα θεϊκό πρότυπο. Σήμερα ο Κομφουκιανισμός θεωρείται από τους Ιάπωνες λιγότερο ως θρησκεία, όπως ο Σιντοϊσμός και ο Βουδδισμός, και περισσότερο ως ηθικο-θρησκευτικό σύστημα συμπεριφοράς. Παράλληλα όμως, η ιαπωνική εκπαίδευση, μετά από τη βαθιά κρίση, που προκάλεσε ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος και η δυτικοποίηση της ιαπωνικής κοινωνίας, προσπαθεί να επιβάλει την επιστροφή στις ρίζες του πολιτιστικού παρελθόντος, στηριζόμενη όλο και περισσότερο στις διδαχές του Κομφουκιανισμού.
Εκτός από την Κίνα, την Κορέα και την Ιαπωνία, ο Κομφουκιανισμός είναι ευρύτατα διαδεδομένος και στο Βιετνάμ, που τελούσε υπό κινεζική κατοχή από το 218 π.Χ. ως το 939 μ.Χ. Τον Κομφουκιανισμό επέβαλαν οι Κινέζοι στους κατακτημένους Βιετναμέζους με αρκετή δυσκολία, επειδή οι τελευταίοι επέμεναν στις παραδοσιακές λατρείες τους. Βαθμιαία όμως οι βιετναμικές λατρείες προς τον Ουρανό και τους προγόνους τέθηκαν κάτω από την κομφουκιανική διδασκαλία, η οποία υιοθετήθηκε κυρίως από τους περισσότερο μορφωμένους και τους κρατικούς υπαλλήλους της χώρας. Ο ίδιος ο Κομφούκιος ταυτίστηκε τελικά με το «Μεγάλο δάσκαλο» των γραμμάτων και ο βασιλιάς Λυ Ταν Τον (1054 - 1072) οικοδόμησε προς τιμήν του το «Ναό της Λογοτεχνίας» στο Ανόι. Σήμερα οι Βιετναμέζοι βιώνουν τον Κομφουκιανισμό σύμφωνα με την αυθεντική διδασκαλία του. Έτσι ο ηθικός άνθρωπος, που κατορθώνει να πραγματώσει το κομφουκιανικό ιδεώδες, είναι το «ευγενές ον» (Κιουν Τσε ή Κουάν Του) και λειτουργεί με βασικό σκοπό του την εφαρμογή της καλοσύνης, που ονομάζεται «αρετή του Ναν».
Γράμματα - Τέχνες. Η συμβολή του Κομφουκιανισμού στο χώρο των γραμμάτων της Α. Ασίας υπήρξε τεράστια. Στην ίδια την Κίνα ο σεβασμός προς το γραπτό λόγο, που αποτελεί κατεξοχήν χαρακτηριστικό στοιχείο του πολιτισμού της, προέκυψε από την οριστική αποκατάσταση των κειμένων των κομφουκιανών κλασικών, τα οποία στήριξαν τη συγκεντρωτική γραφειοκρατία του κινεζικού κράτους από την εποχή της δυναστείας των Χαν (206 π.Χ - 220 μ.Χ.). Αλλά και στην Ιαπωνία η ιδεογράμματη κινεζική γραφή εισήχθηκε μαζί με τα κομφουκιανά «Βιβλία». Η κομφουκιανή σκέψη και διδασκαλία επηρέασε πολύ και τα ευρωπαϊκά γράμματα και τη φιλοσοφικο-πολιτική σκέψη κατά το 18ο αι. Δυτικοί ιεραπόστολοι στην Κίνα, όπως ο Du Hald, που έγραψε την «Περιγραφή της κινεζικής αυτοκρατορίας» (1735), συντέλεσαν, ώστε οι Ευρωπαίοι διανοούμενοι να γνωρίσουν το ηθικο-θρησκευτικό σύστημα του Κομφουκιανισμού και να εντυπωσιαστούν από αυτό. Γενικά, κατά την εποχή του Διαφωτισμού, η επίδραση των κομφουκιανικών ιδεών, κυρίως στη Γαλλία, υπήρξε τόσο ισχυρή, ώστε υποστηρίζεται ότι ο Κομφούκιος θα μπορούσε κατά κάποιον τρόπο να χαρακτηριστεί ως «ο προστάτης άγιος του 18ου αι.».
Στην Κίνα η ιδιαίτερη σύνδεση του Κομφουκιανισμού με τη γραφή και το βιβλίο συντέλεσε στην ανάπτυξη της καλλιγραφίας, που αποτελεί ιδιαίτερο τομέα της τέχνης της Άπω Ανατολής. Ήδη κατά την περίοδο της δυναστείας των Χαν, η εξοικείωση με τους κλασικούς του Κομφουκιανισμού και η ικανότητα στην τέχνη της καλλιγραφίας επίσκιασε τον κυρίαρχο ρόλο του Κινέζου «ανθρώπου των γραμμάτων» ως ηγετικού παράγοντα του πνευματικού πολιτισμού. Ο Κομφουκιανισμός επηρέασε σημαντικά και τη ζωγραφική, που για τους πληθυσμούς της Α. Ασίας αποτελεί «αδελφή τέχνη» της καλλιγραφίας. Η ανακτορική κυρίως ζωγραφική της Κίνας εμπνέεται από το ηθικό περιεχόμενο, που ο Κομφουκιανισμός αποδίδει στον ηγεμόνα και επιβάλλει τη διακόσμηση των αιθουσών με παραστάσεις από τη ζωή και τη δράση καλών αρχόντων και ανώτατων κρατικών λειτουργών ως διαρκή υπόμνηση για την αυλή και τους αξιωματούχους της.