23. Τι είναι το Filioque;
Είναι αίρεση τριαδολογική, την οποία αποδέχονται από κοινού η Ρωμαϊκή Εκκλησία και οι Διαμαρτυρόμενοι. Ενώ κατά την ορθόδοξη θεολογία το Άγιο Πνεύμα εκπορεύεται εκ μόνον του Πατρός, κατά τη ρωμαϊκή αντίληψη το Πνεύμα εκπορεύεται εκ του Πατρός και του Υιού (ex Patre Filioque). Η κακοδοξία του Filioque εισήχθη στο Σύμβολο της Πίστεως στην Ισπανία σε σύνοδο του Τολέδου το 589, προφανώς για να στηρίξει τη θεότητα του Λόγου, η οποία τότε καταπολεμούνταν σφοδρώς στη χώρα αύτη από το Δυτικογοτθικό Αρειανισμό. Αργότερα η προσθήκη πέρασε στη Γαλλία και κατόπιν στη Ρώμη, όχι βέβαια χωρίς αντίδραση. Είναι ενδεικτικό ότι ο πάπας Λέων ο Γ', προσκληθείς από τη σύνοδο του Ακυϊσγράνου να εκφέρει γνώμη υπέρ του Filioque, αποδοκίμασε την προσθήκη, εγγράψας ακέραιο το Σύμβολο σε δυό αργυρές πλάκες στο Βατικανό. Η κακοδοξία του Filioque και η προσθήκη του όρου στο ιερό Σύμβολο της Πίστεως συνετέλεσαν μεταξύ άλλων στο χωρισμό των αδελφών Εκκλησιών Ανατολής και Δύσεως, ο οποίος άρχισε επί Πατριάχου Κων/πολεως Φωτίου (Σχίσμα του 867) και συμπληρώθηκε επί Μιχαήλ Κηρουλαρίου (1054). Μετά το Σχίσμα το Filioque έγινε το κέντρο σφοδρών δογματικών ερίδων μεταξύ Ανατολής και Δύσεως και αφορμή συγγραφής —κυρίως από πλευράς της Ανατολικής Εκκλησίας— πλήθους αντιρρητικών και ελεγκτικών θεολογικών συγγραφών.
24. Έχει Γραφική θεμελίωση το Filioque;
Όχι, δεν έχει, άσχετο αν οι Ρωμαιοκαθολικοί προσπαθούν να το στηρίξουν στην αγία Γραφή. Περί της υποστάσεως και της ιδιωματικής σχέσεως του ‘Αγίου Πνεύματος ομιλεί κατά τρόπο σαφή και αναντίρρητο το ’Ιωαν. 15,26: «Όταν δε έλθη ο Παράκλητος όν εγώ πέμψω υμίν παρά του Πατρός, το Πνεύμα της αληθείας ο παρά του Πατρός εκπορεύεται..». Στο κλασικό αυτό χωρίο γίνεται διάκριση της αϊδίου εκπορεύσεως του Πνεύματος από τον Πατέρα και της υπό του Υιού η στο Όνομα του Υιού πέμψεως αυτού στον κόσμο, εκείνης μεν εκφραζόμενης δια του ενεστώτος «εκπορεύεται», αυτής δε δια του μέλλοντος «πέμψω». Η κατηγορηματική διδασκαλία της αγίας Γραφής, καταχωρήθηκε αυθεντικά και αλάθητα στο Ιερό Σύμβολο της συνόδου της Κωνσταντινουπόλεως (381): «Το εκ του Πατρός εκπορευόμενον». Η πίστη εδώ της Εκκλησίας είναι σαφής και αναντίρρητη.
Κατά τους Παπικούς όμως τα ανωτέρω χωρία ομιλούν μεν περί εκπορεύσεως του Πνεύματος εκ του Πατρός, όμως δεν αποκλείουν ρητά και το Filioque. Δε λένε δηλαδή: «ο παρά μόνον του Πατρός εκπορεύεται» ή «το εκ μόνον του Πατρός εκπορευόμενον», αφήνοντας έτσι ανοικτή την υπόθεση του Filioque. Δε νομίζετε όμως ότι οι συλλογισμοί αυτοί των Παπικών είναι απλά θεολογικά τεχνάσματα; Γιατί, αντιστρέφοντας το συλλογισμό, θα μπορούσαμε κι εμείς να πούμε: Αν το Filioque είχε κάποια δυνατότητα στη σκέψη του Κυρίου, για ένα τόσο κορυφαίο σημείο του δόγματος δε θα έλεγε ρητά ο Σωτήρ: «ο παρά του Πατρός και του Υιού εκπορεύεται;» ή ο συνοδικός όρος: «το εκ του Πατρός και του Υιού εκπορευόμενον;». Γιατί ν’ αποκρύψει μια τόσο μεγάλη αλήθεια ο Κύριος; Μήπως για να δημιουργήσει ζητήματα στην Εκκλησία του;
Στο πνεύμα τέλος του χωρίου του Ιωάννου (15,26), δηλαδή της αϊδίου εκπορεύσεως εκ του Πατρός και της εν χρόνω πέμψεως υπό του Χριστού πρέπει να ερμηνευθεί και το χωρίο Ίωαν. 16,13-15: Όταν δε έλθη εκείνος, το Πνεύμα της αλήθειας, οδηγήσει υμάς εις πάσαν την αλήθειαν· ου γαρ λαλήσει άφ’ εαυτού, αλλ΄ όσα αν ακούση λαλήσει, και τα ερχόμενα αναγγελεί υμίν». Στο χωρίο όμως αυτό στηρίζουν και οι Ρωμαιοκαθολικοί την περί Filioque διδασκαλία τους, συνδέοντας στενά στο πρόσωπο του Χριστού την εκπόρευση και την αποστολή του Αγίου Πνεύματος.
(Ανδρέου Θεοδώρου «Απαντήσεις σε ερωτήματα συμβολικά», εκδόσεις Αποστολική Διακονία, σελ. 38-40)