Προσευχή
Μου κάνει εντύπωση που, αν και δεν με γνωρίζεις – ή, έστω, με γνωρίζεις από φήμες, που τόσο συχνά είναι λαθεμένες-, ζητάς τη συμβουλή μου. Δεν μπορώ, πάντως, ν’ αμφισβητήσω την αγάπη που δείχνει ο Θεός, σ’ όποιον ζητάει καλοπροαίρετα να μάθει το θέλημά Του. Μία αγάπη που, σύμφωνα με τις άγιες Γραφές, δίνει κάποτε λόγο και στα άλογα όντα, εκείνα που δεν ανήκουν καν στη βασιλεία του Λόγου. Ακόμη κι ένα γαϊδούρι μίλησε, όταν χρειάστηκε να φανερωθεί το θέλημα του Θεού στο μάντη Βαλαάμ (Αριθμ. 22,28 κ.έ.). Έτσι κι εγώ τώρα, θα σου απαντήσω όπως μπορώ καλύτερα.
Καθώς δεν σ' έχω συναντήσει ποτέ, και καθώς έχω μόνο μια πενιχρή γραπτή περιγραφή του εαυτού σου και των συνθηκών της ζωής σου, είναι πολύ δύσκολο να σχηματίσω πλήρη και αντικειμενική εικόνα για τον ψυχικό σου κόσμο. Ένα πράγμα όμως είναι σχεδόν ολοφάνερο: Παρ’ όλη την εντύπωσή σου πως έχεις βελτιωθεί πολύ, εγώ διαπιστώνω ότι σου λείπει εντελώς η εσωτερική αταραξία και ειρήνη. Θεωρώ, βέβαια, σημαντική πρόοδο τη μεγάλη αγάπη σου προς το Θεό, στην οποία τόσο συχνά αναφέρεσαι. Φτάνεις μέχρι το σημείο να λες: «Αγαπώ το Θεό τόσο πολύ, ώστε, απλούστατα, δεν μπορώ να βρω λόγια για να περιγράψω πόσο Τον αγαπώ!».
Εγώ αναρωτιέμαι μόνο αν έχεις ξεχάσει ή όχι, ότι η αγάπη είναι το αποκορύφωμα της τελειότητος, και την αποκτούμε ζώντας σύμφωνα με το θέλημα και τις εντολές του Θεού. Τι λέει ο Κύριος; «Ο έχων τας εντολάς μου και τηρών αυτάς, εκείνος εστίν ο αγαπών με... Ο μη αγαπών με, τους λόγους μου ου τηρεί» (Ιω. 14:21, 24). Τι λέει και ο απόστολος Παύλος για τα γνωρίσματα της γνήσιας αγάπης; «Η αγάπη μακροθυμεί, χρηστεύεται, η αγάπη ου ζήλοι, η αγάπη ου περπερεύεται, ου φυσιούται, ουκ ασχημονεί, ου ζητεί τα εαυτής, ου παροξύνεται, ου λογίζεται το κακόν, ου χαίρει επί τη αδικία, συγχαίρει δε τη αληθεία· πάντα στέγει, πάντα πιστεύει, πάντα ελπίζει, πάντα υπομένει» (Α' Κορ. 13:4-7). Ίσως βέβαια παρατηρήσεις ότι ο απόστολος αναφέρεται εδώ μόνο στην αγάπη προς τους ανθρώπους, ενώ η δική σου αγάπη είναι ανωτέρου επιπέδου — αγάπη όχι σε κάτι κατώτερο από το Θεό! Αλλά υπάρχει αγάπη στο Θεό χωρίς αγάπη στους ανθρώπους; «O γαρ μη αγαπών τον αδελφόν ον εώρακε, τον Θεόν ον ουχ εώρακε πώς δύναται αγαπάν;» (Α' Ιω. 4:20).
Ας μην πω περισσότερα. Σου λείπει η ταπείνωση! «Όταν ποιήσητε πάντα τα διαταχθέντα υμίν», διδάσκει ο Κύριος, «λέγετε ότι δούλοι αχρείοι εσμέν» (Λουκ. 17:10). Eσύ το λες αυτό; Ταπεινώσου, λοιπόν! Χωρίς ταπείνωση, καμιά αρετή δεν είναι γνήσια στα μάτια του Θεού. Πράγματι, η ταπείνωση είναι τόσο πολύ δεμένη με την αγάπη, ώστε ποτέ δεν βρίσκουμε τη μια χωρίς την άλλη.
Διακρίνω να σε βασανίζουν φόβοι, αμφιβολίες και μεγάλη ταραχή. Όλ’ αυτά βασιλεύουν στις ψυχές εκείνες, που δεν έχουν ακόμα ζωογονηθεί από τη γλυκειά πνοή της ταπεινοφροσύνης. Άκουσε τον Κύριο: «Μάθετε απ’ εμού, ότι πράος ειμί και ταπεινός τη καρδία και ευρήσετε ανάπαυσιν ταις ψυχαίς υμών» (Ματθ. 11:29). Και αν ο απόστολος Παύλος λέει ότι «Χριστός Ιησούς ήλθεν εις τον κόσμον αμαρτωλούς σώσαι, ων πρώτος ειμί εγώ» (Α' Τιμ. 1:15), εμείς τι πρέπει να λέμε; Ο απόστολος Πέτρος, επίσης, είχε πάντα τη συναίσθηση των αμαρτιών του, όπως ομολογεί ο ίδιος. Και όλοι οι άγιοι πίστευαν πώς ήταν μεγάλοι αμαρτωλοί. Αυτό, βέβαια, δεν γεννούσε την απόγνωση στις καρδιές τους, γιατί δεν υπολόγιζαν ότι θα κέρδιζαν τη σωτηρία με τη δική τους αξία, με τους κόπους και τις αρετές τους. Υπολόγιζαν όμως στη δύναμη και το έλεος του Θεού.
Εσύ διακηρύσσεις πώς είσαι ένας ελεεινός αμαρτωλός, αλλά παράλληλα προβάλλεις τα «σπουδαία» προσόντα σου. Και μαζί μ’ αυτά αποκαλύπτεις και τη μεγάλη εσωτερική σου αναστάτωση. Πράγματι, ο εαυτός σου σε τυφλώνει. Σου στερεί το φως της αληθινής σοφίας. Δεν αφήνει το θείο φως να σε καταυγάσει.
Λες ακόμα ότι στο σπίτι προσεύχεσαι πολύ καλύτερα, βιώνοντας μιαν απερίγραπτη πνευματική ηδονή, και διαπιστώνοντας τον προσπορισμό μεγάλης πνευματικής ωφέλειας. Ενώ, αντίθετα, στην εκκλησία δεν έχεις τόσο καρποφόρα προσευχή.
Δεν καταλαβαίνεις ότι αυτό είναι μια μεγάλη πλάνη, τροφοδοτημένη μάλιστα από την ίδια εκείνη δηλητηριασμένη πηγή, που μαραίνει την ηρεμία και την ειρήνη της καρδιάς σου;
Να είσαι σίγουρος πως όταν προσεύχεσαι μόνος σου, μ’ ένα τρόπο που σε γεμίζει γλυκύτητα και σου φέρνει απολαυστικά δάκρυα, ο Θεός δεν ικανοποιείται. Η γλυκύτητα και τα δάκρυα, που δεν συνοδεύονται από ένα βίωμα βαθύτατης ταπεινοφροσύνης, δεν είναι παρά πειρασμικά. Έχοντας λοιπόν υποκύψει στο σπίτι σ' αυτό τον πειρασμό, και μη βρίσκοντάς τον στην εκκλησία, συμπεραίνεις ότι σου είναι άχρηστος ο εκκλησιασμός. Μετά απ΄ αυτό, γιατί απορείς που γίνεσαι έρμαιο μιας θανάσιμης καταθλίψεως; Μην αμφιβάλλεις ότι αυτή η κατάθλιψη είναι ο καρπός των προσευχών σου στο σπίτι: Ο πειρασμός πρώτα σε εκτοξεύει ψηλά, στην κορυφή του κύματος, κι έπειτα σε καταποντίζει στα βάθη της αβύσσου. Κι εσύ έχεις γίνει ένα πειθήνιο όργανό του, ένα παιχνιδάκι στα χέρια του. Γιατί; Επειδή έχεις παγιδευτεί στα δίχτυα της κενοδοξίας.
Σου συνιστώ να προσεύχεσαι με απλότητα. Μην προσδοκάς και μην επιδιώκεις να δεις μέσα σου κάποιους εντυπωσιακούς καρπούς ή «δώρα» της χάριτος του Θεού. Θεώρησε τον εαυτό σου ανάξιο γι' αυτά. Μόνο έτσι θα βρεις την ειρήνη.
Χρησιμοποίησε την άδεια, την παγερή, τη στεγνή προσευχή σου σαν τροφή για την ταπείνωση. Επαναλάμβανε σταθερά: «Είμαι ανάξιος! Κύριε, είμαι ανάξιος!» Αλλά λέγε το ήρεμα, χωρίς ταραχή. Αυτή την ταπεινή προσευχή, αντίθετα μ’ ε κείνη την απολαυστική που σ’ ευχαριστεί, την αποδέχεται ο Θεός.
* *
Προσπάθησε να ξεκαθαρίσεις μέσα σου τα πράγματα γύρω από τη νοερά προσευχή. Η Oρθόδοξη Eκκλησία χρειάστηκε πολλούς αιώνες για να τελειοποιήσει την ψυχοσωματική μέθοδο της προσευχής αυτής, όπως μαθαίνουμε από το βίο του αγίου Γρηγορίου του Σιναΐτη*. Να σκεφτείς ότι χρειάστηκε τόσο χρόνο, όσο σχεδόν και για την ολοκλήρωση της διατυπώσεως της δογματικής διδασκαλίας της, δηλαδή περίπου επτά αιώνες. Δεν είναι επομένως παράδοξο, που ο μέγας Βασίλειος τίποτα δεν αναφέρει για το θέμα αυτό.
Ακόμα και όταν η άσκηση της νοεράς προσευχής ήταν ήδη καθιερωμένη στο Σινά (αρχές του 14ου αι.), το Άγιον Όρος ελάχιστα τη γνώριζε. Ο άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος πάντως συμβουλεύει όλους τους πιστούς ν’ ασκούν τις απλούστερες μορφές της νοεράς προσευχής. Ο αββάς Ισαάκ εξάλλου λέει, ότι μόλις ένας στους χίλιους «εργάτες» της νοεράς προσευχής έχει την ικανότητα να φτάσει στην καθαρή προσευχή, το αποκορύφωμα της μεγάλης αυτής τέχνης. Τούτο συμβαίνει, κατά ένα μέρος, επειδή η πρακτική της απαιτεί συνθήκες, όρους και προϋποθέσεις, που δεν κατορθώνονται εύκολα. Διάβασε όσα γράφουν πάνω σ’ αυτό οι όσιοι Κάλλιστος και Ιγνάτιος οι Ξανθόπουλοι, στον πέμπτο τόμο της Φιλοκαλίας.
Ο πρώτος αναγκαίος όρος είναι η προσέλευση σ’ έναν έμπειρο πνευματικό οδηγό. Ακολουθεί η υποταγή σ’ αυτόν και η εκτέλεση αδιάκριτης υπακοής. Έπειτα, η εντονότατη βίωση της ευθύνης και της ενοχής απέναντι στο Θεό, στους ανθρώπους, ακόμα και στ' άψυχα πράγματα. Γνήσια ταπείνωση, ακριβής και συνειδητή εκπλήρωση των εντολών του Θεού, κάθαρση της καρδιάς από αμαρτίες και πάθη, όλ’ αυτά είναι εξίσου απαραίτητα. Μια κενόδοξη, θεληματάρικη απόφαση ασκήσεως της ψυχοσωματικής μεθόδου, με σκοπό την απόκτηση μεγαλύτερων πνευματικών δωρεών, ικανοτήτων ή παρηγοριών, είναι εφάμαρτη και πολύ επικίνδυνη. Έτσι, για να μη χρησιμοποιήσουν οι κενόδοξοι και οι θεληματάρηδες τη μέθοδο της νοεράς προσευχής, με αποτέλεσμα τόσο τη δική τους απώλεια όσο και την καταστροφή άλλων ψυχών, οι παλαιοί Πατέρες πάντοτε αναφέρονταν σ' αυτή με πολλή επιφυλακτικότητα. Η υπερηφάνεια, ο πιο άσπονδος εχθρός όχι μόνο της προσευχής αλλά και ολόκληρης της πνευματικής ζωής, ενεδρεύει σε κάθε βήμα μας για να μας πλανήσει.
* * *
Μάλλον δεν μπορώ να σε διδάξω την πρακτική της ευχής του Ιησού. Αναρίθμητα βιβλία έχουν γραφτεί γι' αυτήν. Διάβασέ τα.
Να θυμάσαι όμως ότι το σημαντικότερο πράγμα είναι η ταπείνωση. Έπειτα η επίτευξη - όχι μόνο η απόφαση - της μόνιμης βιώσεως ενός αισθήματος βαριάς ευθύνης απέναντι στο Θεό, στον πνευματικό σου οδηγό, στους ανθρώπους, στα πράγματα. Θυμήσου επίσης την προειδοποίηση του Αββά Ισαάκ, ότι η οργή του Θεού ξεσπάει πάνω σε όλους όσοι αρνούνται το βαρύ σταυρό του συνειδησιακού μαρτυρίου και της σωματικής κακοπάθειας, και, επιδιώκοντας οράματα ή δεν ξέρω τι άλλα ειδικά χαρίσματα από την προσευχή, ζητούν να οικειοποιηθούν τη δόξα και τη χάρη του Σταυρού με τρόπο πλανεμένο και διεστραμμένο. Λέει ακόμα πώς η θεία χάρη μάς πλησιάζει από μόνη της, ξαφνικά, χωρίς εμείς να βλέπουμε ή ν' αντιλαμβανόμαστε το πλησίασμά της. Και έρχεται όταν βρει τόπο καθαρό.
Επομένως, δεν σου μένει παρά να καθαρίσεις τον τόπο σου. Προσεκτικά, σχολαστικά, επίμονα. Σάρωσέ τον με τη σκούπα της ταπεινοφροσύνης.
* * *
Τώρα γράφεις λογικά. Αφού παραδέχεσαι πώς η επιθυμία σου ν' ασκήσεις την ευχή του Ιησού δεν προέρχεται από ισχυρή παρόρμηση αδιάλειπτης ικεσίας στον Κύριο για την άφεση των μεγάλων αμαρτιών σου, η όλη κατάσταση αλλάζει. Κάποιος, πολύ έμπειρος στους λεπτούς κινδύνους της ευχής, είπε:
«Εκείνοι που πάντοτε νιώθουν σαν τον τελώνη, την ώρα που προσευχόταν, και σαν τον άσωτο, την ώρα που επέστρεφε στο πατρικό σπίτι, μπορούν να καλλιεργήσουν την ευχή χωρίς δυσάρεστες συνέπειες. Η συστηματική καλλιέργεια της ευχής είναι ακίνδυνη και θεοποιεί μόνο τον άνθρωπο εκείνο, που η καρδιά του πενθεί βαθιά κατά Θεόν, και ο νους του είναι απελευθερωμένος από την κοσμική ματαιότητα. Γιατί το στόμα που τρέφεται με τ' αποφάγια των χοίρων, δεν μπορεί να τραφεί με το άγιο όνομα του Χριστού».
Αν έχεις αποφασίσει ν’ ακολουθήσεις ανυποχώρητα αυτό το δρόμο, τότε προετοιμάσου για κάθε λογής δοκιμασίες. Αλλά μη σε πιάνει φόβος: Η αγάπη και η μετάνοια πάνε πάντα μαζί για τη σωτηρία του κάθε ανθρώπου. Και στο δρόμο που διάλεξες, αρχή της αγάπης είναι ο φόβος του Θεού.
Έχεις, πιστεύω, τη γνώση και τη συναίσθηση ότι τώρα πια η μετάνοια για σένα δεν περιορίζεται σε μια ξερή αποκάλυψη των αμαρτιών σου στον πνευματικό. Τώρα πρέπει να διατηρείς πάντα στη μνήμη σου πώς είσαι ένας μεγάλος αμαρτωλός, μέχρι που η καρδιά σου σχεδόν να σπάσει από τη συναίσθηση του βάρους των αμαρτιών σου. Και θα έσπαγε στ' αλήθεια, αν δεν πίστευες ακλόνητα στο έλεος του Κυρίου μας.
Προσεύχομαι να σε βοηθήσουν τα λόγια μου, και να μη σου δημιουργήσουν σύγχυση γύρω από το στενό και γεμάτο αγκάθια μονοπάτι που πήρες.

2. Πλάνες
Είναι επικίνδυνο να παραδεχόμαστε τα όνειρά μας σαν θείες αποκαλύψεις. Πρώτα-πρώτα αυτό μας οδηγεί στην οίηση. Σκέψου νηφάλια: Είναι ποτέ δυνατό να δέχονται θείες αποκαλύψεις μια καρδιά κι ένας νους, που βρίσκονται ολοκληρωτικά κάτω από την επήρεια τόσων άγριων παθών; Μια τέτοια παραδοχή δεν προδίδει απαράδεκτη αυτοπεποίθηση στην πνευματική υπεροχή σου: Ποιος, αλήθεια, μπορεί να θεωρήσει τον εαυτό του άξιο ενός τέτοιου χαρίσματος;
* * *
Εσύ η ίδια έχεις περιγράψει τέλεια την αιτία της συμφοράς που σ’ έχει βρει.
Πρώτον, η παιδεία σου. Αυτή, μολονότι στη θεωρία χριστιανική, δεν σε οδήγησε και σε μια πρακτικά χριστιανική ζωή.
Δεύτερον, η ζωή σου αρχικά κύλησε εξαιρετικά ήρεμα και σταθερά, χωρίς εμπόδια, πειρασμούς και βάσανα - τα μόνα που μπορούν να μας διαπαιδαγωγήσουν σε σωστούς χριστιανούς, αν βέβαια τ' αποδεχθούμε με το σωστό τρόπο.
Πράγματι, όταν ήσουν ακόμα παιδί, οι άνθρωποι του κόσμου σε φούσκωναν με μπόλικες κολακείες, εγκώμια και επαίνους. Έτσι, με την ενθάρρυνση και τη συμβολή τους, νοσηρές αυταπάτες για την αξία, την υπεροχή και την καλωσύνη σου άρχισαν να δηλητηριάζουν σταθερά την καρδιά σου. Πριν ακόμα λοιπόν ξυπνήσουν μέσα σου τα άγρια πάθη, η υπερηφάνεια κι ένας έντονος αυτοθαυμασμός είχαν βάλει μέσα σου το γερό θεμέλιο των κατοπινών συμφορών σου.
Ο Θεός βδελύσσεται τους υπερήφανους. Τους αφήνει να ταπεινωθούν με πολλαπλές τιμωρίες και να καψαλιστούν μέσα στο καμίνι των παθών. Αυτό έγινε και με σένα. Η επιμονή σου να πάρεις διαζύγιο από τον πρώτο σου σύζυγο ήταν μια απόδειξη της επιρροής που ασκούσαν πάνω σου οι σαρκικές επιθυμίες και τα πάθη. Και παρά το ότι η κατάσταση, που φυσιολογικά ακολούθησε, κάθε άλλο παρά θα μπορούσε να κολακέψει τον εγωισμό σου, πάντως ο εγωισμός σου ακριβώς ήταν που προκάλεσε αυτή την κατάσταση.
Μετά απ’ αυτό, τα πλοκάμια της δίκαιης τιμωρίας τυλίχτηκαν γύρω σου! Άρχισαν να σε καίνε βασανιστικά οι φλόγες του ελέγχου της συνειδήσεως. Επιπλέον, διάφορες ανησυχίες και ενοχλήσεις, μικρές και μεγάλες, συσσώρευσαν σιγά- σιγά μέσα σου ένα μεγάλο βάρος, που σε τσάκισε και σε ισοπέδωσε. Θέλοντας όμως ακόμα και τότε να επιβάλλεις το θέλημά σου στους άλλους, έγινες νευρική και μελαγχολική. Αυτή η νευρικότητα και η μελαγχολία, ενεργώντας κάθε άλλο παρά σαν βάλσαμο στα πάθη σου, τα επιδείνωσε ακόμα περισσότερο, προσθέτοντας σ' όλα τ' αλλά την καχυποψία και τη ζήλεια.
Αλλά και όταν γι' άλλη μια φορά άρχισες να βρίσκεις, επιτέλους, την ισορροπία σου, η ειρήνη και η ομόνοια δεν επέστρεψαν στο σπίτι. Το αντίθετο. Οι οικογενειακοί καυγάδες και οι συμπλοκές φούντωσαν. Και τώρα ο δεύτερος σύζυγός σου, κουρασμένος πια, σου προτείνει να κάνετε μια προσπάθεια αλλαγής, μια προσπάθεια... να ζήσετε χωριστά! Βλέπεις το αποτέλεσμα; «Εν ω γαρ κρίματι κρίνετε κριθήσεσθε, και εν ω μέτρω μετρείτε μετρηθήσεται υμίν» (Ματθ. 7:2).
Αλλά μη νομίζεις ότι, εξαιτίας όλων αυτών, ο Θεός σ' έχει απαρνηθεί και εγκαταλείψει. Όχι. «Ον γαρ αγαπά Κύριος παιδεύει» (Εβρ. 12:6). Φρόντισε μόνο να δεχτείς το θέλημά του ταπεινά, ειρηνικά, μ’ ευγνωμοσύνη, θεωρώντας όλες αυτές τις συμφορές, και μεγαλύτερες ακόμα, σαν το τίμημα για την αγορά της πολύτιμης καθάρσεώς σου από τα πάθη. Και φυλάξου προσεκτικά από την κατάκριση όλων εκείνων που σε κάνουν να υποφέρεις. Είναι τα όργανα του Θεού, με τα οποία εργάζεται για τη βελτίωση και τη σωτηρία σου. Να θυμάσαι πάντα πόσο μακριά έχεις παρασυρθεί από την αγάπη στο Θεό και την αγάπη στον πλησίον. Η αγάπη στο Θεό αποδεικνύεται με την υπακοή στις εντολές του. Η αγάπη στον πλησίον, με την αγάπη στους εχθρούς μας. Oποιοσδήποτε στερείται τη μια από τις δύο, είναι εξίσου μακριά από την αγάπη του Θεού.
Ανεξάρτητα όμως από το πόσο λίγο αγαπάς εσύ το Θεό, Εκείνος σ’ αγαπάει ακόμα. Σ' αγαπάει τόσο πολύ, ώστε σε βυθίζει μέσα σ' όλη αυτή τη θλίψη και την οδύνη, επιβάλλοντάς σου στην παρούσα ζωή μια σκληρή παιδαγωγική τιμωρία - επαρκή ίσως για την εξιλέωση και τη διόρθωσή σου - και λυτρώνοντάς σε από τα τρομερά κολαστήρια της άλλης ζωής. Ο Θεός να μας φυλάξει απ’ αυτά!
Με τα παλιότερα και τα τωρινά δεινά σου, δοκιμάζεται και στερεώνεται η πίστη σου. Μ' αυτά μπαίνει ακόμα ένας φραγμός στις εφάμαρτες επιθυμίες και τα πάθη σου.
Ταπεινώσου. Ο Θεός βοηθάει τους ταπεινούς.
Η κατάκριση των άλλων και η επίμονη ενασχόληση με τα ελαττώματά τους μπορούν μόνο ν’ αυξήσουν τις οδύνες σου. Διάλεξε λοιπόν «την αγαθήν μερίδα».

3. Πλάνες στην προσευχή
Είναι αξιέπαινο το ότι μελετάς συστηματικά τους Πατέρες. Λάβε υπόψη σου, πάντως, ότι τα πατερικά κείμενα είναι σαν ένα πυκνό δάσος. Όποιος αποτολμήσει να εισχωρήσει μέσα σ' αυτό απροστάτευτος, χωρίς γνώση και χωρίς καθοδήγηση, εύκολα ξεστρατίζει και μπορεί να βρεθεί αντιμέτωπος με σοβαρούς κινδύνους. Πολλοί μελετητές των Πατέρων έχουν πλανηθεί από υπερβολική αυτοπεποίθηση και βιασύνη. Το ίδιο συμβαίνει και στο θέμα της προσευχής. Όποιος επιχειρεί να φτάσει γρήγορα και άκαιρα σε πνευματικές κορυφές, και ξεκινάει με την πρόθεση να δει οράματα και άλλα παρόμοια, προκαλεί την οργή του Θεού.
Δεν έχουμε δικαίωμα να χρησιμοποιούμε τη δόξα και τις δωρεές που πηγάζουν από το Σταυρό του Χριστού, για να ικανοποιούμε κενόδοξες και επιπόλαιες επιδιώξεις μας. Δεν μπορούμε ούτε να σκεφτούμε κάτι τέτοιο, αν δεν έχουμε πρώτα υπομονετικά υποτάξει τα πάθη μας. Αν δεν έχουμε οδηγήσει τον εαυτό μας στο δρόμο του Πάθους του Χριστού, στο δρόμο του Γολγοθά, στο δρόμο της υπέρτατης αγωνίας της Γεθσημανή.
Ο Αββάς Ισαάκ λέει: «Μη σας περάσει από το νου πως έχετε βγει από το σκοτεινό δάσος των παθών, αν δεν έχετε ασφαλιστεί καλά μέσα στα τείχη του κάστρου της ταπεινώσεως».
Διάβασε τι γράφουν γι' αυτό και οι άγιοι Κάλλιστος και Ιγνάτιος οι Ξανθόπουλοι. στον πέμπτο τόμο της Φιλοκαλίας. Η ταπείνωση, ακόμα και χωρίς έργα, εξασφαλίζει τη συγχώρηση του Θεού. Αντίθετα, τα έργα χωρίς ταπείνωση είναι άχρηστα.
Τήρησε τον κανόνα της καθημερινής προσευχής σου τόσο αυστηρά, όσο θα περίμενες να τον τηρήσει και οποιαδήποτε άλλη γυναίκα που ζει μέσα στον κόσμο και έχει πολυμελή οικογένεια. Και φρόντισε ώστε η προσευχή σου να μην είναι εκείνη του φαρισαίου, αλλά του τελώνη.
Κράτα τη συνείδησή σου σε συνεχή εγρήγορση και διαύγεια. Η συνείδηση είναι φωνή Θεού. Μη ζητάς και μην περιμένεις ειδικές παρηγοριές από την προσευχή. Άφησε το θέμα στο Θεό. Εκείνος μόνο γνωρίζει αν πρέπει, πότε και πώς να σου τις δώσει.
* * *
Πρέπει να σου επαναλάβω για μια ακόμα φορά: Είναι εντελώς πλανεμένη η τόσο επιπόλαιη πεποίθησή σου ότι το αίσθημα της σωματικής θερμότητος, που σε κυριεύει στη διάρκεια της προσευχής, αποτελεί σημείο ειδικής χάριτος. Κάθε άλλο. Δεν πρόκειται παρά για δαιμονική πλεκτάνη! Μη δίνεις σημασία σε τέτοια φαινόμενα. Και μη βγάζεις βιαστικά συμπεράσματα.
***
Ένιωσα αληθινή έκπληξη που διάλεξες εμένα για να περιγράψεις τις παράξενες εμπειρίες σου - ενώ δεν με γνωρίζεις καθόλου-, ζητώντας μου να σ' απαλλάξω από τις αμφιβολίες, να σου λύσω τα προβλήματα και να σε συμβουλέψω. Ειλικρινά, θα προτιμούσα ν’ αρνηθώ. Σωματικά αδύναμος, πνευματικά κουρασμένος και με τη συναίσθηση πως ελάχιστα μπορώ να εισχωρήσω στα βάθη μιας ψυχής, πώς θα μπορούσα να βρω κάποια δικαιολογία για την ανάληψη μιας τέτοιας ευθύνης, της διαλευκάνσεως δηλαδή ενός ζητήματος σαν το δικό σου;
Παρ’ όλ’ αυτά, η απλή σου πίστη με συγκίνησε βαθιά, και η καρδιά μου σφίχτηκε από συμπόνια τόσο για τους μεγάλους κινδύνους που διατρέχεις, όσο και για τα οδυνηρά σου παθήματα, που τόσο ζωντανά περιγράφεις. Γι’ αυτό το λόγο συμβουλεύτηκα πρώτα τους σοφούς Πατέρες μας, και γνωρίζοντας πώς, όταν χρειάζεται, ο Θεός βάζει την κατάλληλη συμβουλή στο στόμα και των αλόγων ακόμα ζώων, θα προσπαθήσω να σε βοηθήσω με βάση τη γνήσια διδασκαλία της Ανατολικής Εκκλησίας. Θα προσπαθήσω επίσης να σε διαφωτίσω γύρω από τους λεπτούς και δυσδιάκριτους πειρασμούς, που οδηγούν ανθρώπους σαν κι εσένα στο σημείο να νομίζουν, ούτε λίγο ούτε πολύ, ότι βλέπουν θεόσταλτα οράματα, και έρχονται μέσ’ απ' αυτά σ' επαφή με την υπέρτατη και ανέκφραστη Αλήθεια. Και μια που το ’φερε ο λόγος, εσύ ο ίδιος ανέφερες τις υποψίες σου, ότι έχεις μπλεχτεί στα δίχτυα του εχθρού. Αν είχες μελετήσει τους Πατέρες, η αμφιβολία σου θα μεταβαλλόταν σε βεβαιότητα.
Σύμφωνα με τον άγιο Γρηγόριο το Σιναΐτη, αυτό το είδος του πειρασμού — δηλαδή οράσεις φαινομενικά αληθινές, αλλά στην πραγματικότητα απατηλές και με δόλο στημένες από τον πανούργο εχθρό — μάς πλήττει, όταν αγωνιζόμαστε συνειδητά και επίμονα να φτάσουμε στην τελειότητα της μεγάλης τέχνης της προσευχής, πριν ξεριζώσουμε την υπερηφάνεια από τα βάθη της ψυχής μας, και ενώ η ζωή μας βρωμάει ακόμη από την αμαρτία. Ο Θεός παραχωρεί αυτό τον πειρασμό για να έρθει ο άνθρωπος στα συγκαλά του, να ταπεινωθεί, να μετανοήσει και ν' αναθεωρήσει τη στάση, τις τοποθετήσεις και τους στόχους του. Αλλά και πάλι αφήνεται ελεύθερος να το κάνει ή να μην το κάνει. Προσπάθησε να κατανοήσεις πόση σημασία έχει, αλλά και πόση ευθύνη γεννάει, αυτό το σπουδαιότατο στοιχείο: Αφήνεται ελεύθερος!
Από το γράμμα σου συμπεραίνω ότι η πρώτη παγίδα σού στήθηκε το 1853, στην πόλη Τ., κατά την ανάρρωσή σου από μια σοβαρή αρρώστια: Πολλές φορές είχες την εντύπωση ότι οι εικόνες των αγίων άλλαζαν μορφή όταν τις κοίταζες. Και μια μέρα, κάτι ρόδινοι δακτύλιοι αποσπάσθηκαν από την εικόνα της Θεοτόκου και χώθηκαν μέσα στην καρδιά σου, γεμίζοντάς σε με τη βαθιά πεποίθηση ότι αξιώθηκες να λάβεις την άφεση των αμαρτιών σου. Με βάση τους Πατέρες, μπορώ να σε βεβαιώσω ότι από τη στιγμή που δέχτηκες αυτή τη φαντασία σαν θεϊκή αποκάλυψη και αξιολόγησες θετικά την εμπειρία σου, είχες ήδη πιαστεί στα νύχια του διαβόλου. Ήσουν ήδη αιχμάλωτος. Όλα όσα ακολούθησαν, ήταν απλά και μόνο αποτέλεσμα αυτής της αιχμαλωσίας.
Ο άγιος Βαρσανούφιος πολύ σωστά βεβαιώνει πώς κανένα δαιμόνιο δεν μπορεί να μεταμορφωθεί σε Χριστό. Μπορεί εύκολα όμως, παίρνοντας οποιαδήποτε μορφή, να πείσει τον άπειρο και εύπιστο αρχάριο ότι βλέπει μπροστά του το Χριστό. Αυτό πρέπει να έχει συμβεί και στην περίπτωσή σου, στο περιστατικό με τη Θεοτόκο. Αλλά, όντας κενόδοξος και τυφλωμένος από την αμαρτία, δεν μπόρεσες να διακρίνεις την απάτη.
Ο άγιος Βαρσανούφιος λέει ακόμα πώς ο διαβολος είναι ανίκανος να επικαλεστεί τον τίμιο Σταυρό. Τι ψάλλει η Εκκλησία μας σ’ ένα τροπάριο; «Όπλον αήττητον, Χριστέ, τον Σταυρόν σου ημίν δέδωκας, και εν τούτω νικώμεν τας προσβολάς του αλλοτρίου». Και σ' ένα άλλο: «Οι τω Σταυρώ τειχιζόμενοι, τω εχθρώ αντιτασσόμεθα, μη δειλιώντες τας αυτού μεθοδείας και ενέδρας· ο γαρ υπερήφανος κατήργηται και καταπεπάτηται τη δυνάμει του εν ξύλω προσπαγέντος Χριστού». Φρίττουν και τρέμουν από φόβο, πληγώνονται και κατακαίγονται τα δαιμόνια στη θέα του τιμίου Σταυρού, που αποτελεί το τρόπαιο της νίκης του Χριστού εναντίον τους. Επομένως το όραμά σου με το μητροπολίτη, που κρατούσε στα χέρια Ευαγγέλιο και Σταυρό, και με τη στρατιά των δαιμόνων, που άρπαξαν το κεφάλι σου και σχημάτισαν μ’ αυτό το σημείο του Σταυρού μπροστά στα πόδια του αρχιερέα, δεν ήταν τίποτε άλλο παρά δαιμονική απάτη. Ο διάβολος, όπως είπα, φοβάται το Σταυρό. Αλλά, για τις αμαρτίες και την υπερηφάνειά σου, ο Θεός τον άφησε να κυριέψει τη φαντασία σου και, ενώ στην πραγματικότητα έκανε κάποιο άλλο σχήμα, σ' έπεισε πως ήταν το σημείο του Σταυρού. Όλ’ αυτά τα κάνει για να επιτείνει τη σύγχυσή σου.
Το ίδιο ισχύει και για το φαινόμενο που παρατηρείται όταν προσεύχεσαι: Οι δαίμονες επαναλαμβάνουν χλευαστικά μετά από σένα τα λόγια της προσευχής. Είναι κι αυτό απάτη. Πολλοί Πατέρες διευκρινίζουν ότι οι δαίμονες δεν μπορούν να προφέρουν το όνομα του Κυρίου μας Ιησού Χριστού, που, σύμφωνα με τον άγιο Ιωάννη της Κλίμακος, είναι ένα πανίσχυρο όπλο εναντίον τους. Να είσαι επομένως βέβαιος ότι, σε τέτοιες περιπτώσεις, δεν δημιουργούν παρά συγκεχυμένους θορύβους, σαν ψιθύρους, κάνοντάς σε να πιστέψεις πως οι θόρυβοι αυτοί είναι τα λόγια της προσευχής σου. Θέλουν έτσι να σου δείξουν ότι δεν φοβούνται τίποτα. Αλλά μην ξεγελιέσαι. Είναι ψέμα.
Γενικά οι Πατέρες επιμένουν ότι σχήματα, χρώματα, φώτα, μελωδίες και οσμές - είτε ευχάριστα είτε δυσάρεστα είναι όλ' αυτά - αποτελούν απάτες, που πλέκει ο πονηρός.
Η δεύτερη παγίδα σού στήθηκε τότε που, κουρασμένος από τα δαιμονικά τεχνάσματα, πήρες την άμαξά σου και κίνησες για μιαν άσκοπη βόλτα. Τότε σκέφτηκες με μελαγχολία ότι το κακό κυριαρχούσε στη ζωή σου, και πόθησες να συμφιλιωθείς με όλους όσοι σε είχαν αδικήσει ή σ’ εχθρεύονταν. Ξαφνικά ένιωσες ένα κύμα γλυκειάς χαράς να πλημμυρίζει το στήθος σου. Άπειρος καθώς είσαι, πίστεψες πως κι αυτή ήταν επίσκεψη της χάριτος, όχι πειρασμός.
Μ’ αυτό τον τρόπο σύντομα μπλέχτηκες τόσο πολύ στα δίχτυα του πονηρού, ώστε έφτασες στα πρόθυρα της τρέλλας. Σκέφτομαι πώς ο πολυεύσπλαχνος Θεός σε φύλαξε από την ολοκληρωτική ψυχοδιανοητική κατάρρευση, μόνο και μόνο επειδή πλανήθηκες όχι από κακή προαίρεση αλλ’ από έλλειψη πείρας.
Στον έβδομο λόγο του ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος γράφει: «Όταν έρχεται στην ψυχή σου χαρά, να τη διώχνεις με το χέρι της ταπεινοφροσύνης. Μην τυχόν, για την αναξιότητά σου, αυτή η χαρά αποδειχθεί πειρασμός, και σε κάνει να πάρεις το λύκο για βοσκό». Eσύ μόνιμα παίρνεις το λύκο για βοσκό. Λυτό συμβαίνει ακόμα και τότε που η βεβαιότητά σου για τη θεϊκή προέλευση της εμπειρίας είναι ακλόνητη: Τότε, λ.χ., που, ενώ μελετούσες ένα κείμενο, ένιωσες μιαν ώθηση στον ώμο σου, και αμέσως βυθίστηκες μέσα σε ορμητικά κύματα απερίγραπτης χαράς.
Ο απόστολος λέει ότι η γνήσια πνευματική χαρά είναι ένας από τους σπάνιους καρπούς του Πνεύματος. Στην κοπιαστική ανοδική πορεία μας προς την κατά χάριν τελειότητα, η χαρά είναι μια από τις τελευταίες πνευματικές κορυφές που κατακτούμε. Πρέπει πρώτα να νικήσουμε τις αμαρτωλές συνήθειες και τους πονηρούς λογισμούς, να υποτάξουμε τα πάθη και να πλησιάζουμε πια στην ολοκλήρωση της συμφιλιώσεώς μας με το Θεό, από τον Οποίο μας χωρίζει η αμαρτία. Άρα, στη συγκεκριμένη περίπτωσή σου, δεν μπορείς να υποστηρίξεις ότι κάθε επίσκεψη χαράς, όσο γλυκειά κι αν είναι, προέρχεται από τον ουρανό, ή ότι εσύ προγεύεσαι κιόλας τα ουράνια αγαθά.
Όσο προοδεύεις στην προσευχή και όσο εντρυφάς σε πνευματικά μελετήματα, ο πονηρός εντείνει τον πόλεμό του εναντίον σου, επινοώντας όλο και πιο έξυπνα τεχνάσματα για να σ' εξαπατήσει.
Λες ότι τώρα τελευταία αισθάνεσαι συχνά την παρουσία του Κυρίου μας μέσα στο δωμάτιό σου. Και τότε δονείσαι από συγκίνηση, γεμίζεις με ανεκλάλητη αγαλλίαση και νιώθεις την ισχυρή παρόρμηση να πέσεις στο πάτωμα και να Τον προσκυνήσεις. Οι περιγραφές σου μου δείχνουν ότι Τον «βλέπεις» με υλική, σωματική μορφή μέσα στο δωμάτιο. Τρομερά επικίνδυνη πλάνη!
Το ίδιο συμβαίνει και με τον φύλακα άγγελό σου ή τους αγίους, που λες ότι βλέπεις κάθε τόσο και ότι επικοινωνείς μαζί τους.
Ο απόστολος Παύλος γράφει πώς ο σατανάς μπορεί να μετασχηματίζεται σε άγγελο φωτός. Και το κάνει για να μπερδεύει και να πλανεύει τους άπειρους.
Οι Πατέρες με έμφαση συμβουλεύουν τους αρχάριους να μη δίνουν πίστη σε τέτοιες εμφανίσεις. «Το αυτεξούσιο των ανθρώπων», γράφει ο άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης, «εύκολα κλίνει σε κοινωνία με τους δαίμονες, και μάλιστα των ανθρώπων εκείνων που δεν έχουν πείρα. Γιατί κοντά στους αρχάριους περιφέρονται οι δαίμονες, ετοιμάζοντας παγίδες λογισμών και λάκκους πτώσεων και όλεθρο διαμέσου φαντασιών... Εσύ λοιπόν, αν θες να είσαι μαζί με το Θεό, ποτέ να μην παραδεχθείς ό,τι κι αν δεις, αισθητό ή νοερό, εξωτερικά ή εσωτερικά, οπτασία Χριστού ή αγγέλου ή αγίου ή φώς ή σχήμα... Πρόσεχε μη συγκατατεθείς και πιστέψεις αμέσως κάτι, ας είναι και αγαθό, προτού το εξετάσεις πολύ και ρωτήσεις πατέρες έμπειρους, για να μη βλαφθείς. Σ' αυτό το πράγμα να είσαι διστακτικός, κρατώντας πάντοτε το νου σου άδειο από κάθε χρώμα, κάθε μορφή, κάθε σχήμα. Πολλές φορές κάτι που έστειλε ο Θεός για δοκιμή, πολλούς τους έβλαψε. Γιατί ο Κύριός μας θέλει να δοκιμάζει το αυτεξούσιό μας, προς τα που κλίνει. Εκείνος που είδε κάτι με τη διάνοια η με την αίσθησή του, ακόμα κι αν προέρχεται από το Θεό, και το δεχτεί χωρίς τη γνώμη των εμπείρων, εύκολα πέφτει ή θα πέσει σε πλάνη σαν εύπιστος».
Υποστηρίζεις ακόμα πως με τα μάτια της πίστεως μπορείς τώρα να δεις τον Κύριο «καθεζόμενον εκ δεξιών του Πατρός». Μην αποδέχεσαι ούτε αυτή την όραση. Η θεωρία της δόξας του Τριαδικού Θεού προσφέρεται σαν δωρεά μόνο σ' εκείνους που κατόρθωσαν να υποτάξουν όλα τα πάθη και να φτάσουν στην πλήρη καθαρότητα της καρδιάς. Το ξέρεις καλά ότι «οι καθαροί τη καρδία, αυτοί τον Θεόν όψονται» (Ματθ. 5:8).
Ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος γράφει: «Μη βιάζεσαι να φτάσεις τη θεωρία, ενώ δεν ήρθε ακόμα η ώρα της. Άφησε καλύτερα να καταδιώξει εκείνη και να φτάσει το κάλλος της ταπεινοφροσύνης σου, οπότε και θα ενωθεί μαζί σου με αιώνιο πάναγνο γάμο».
Γράφοντας για τον πρώτο τρόπο της προσευχής ο άγιος Συμεών ο Νέος Θεολόγος λέει ξεκάθαρα: «O άνθρωπος που στέκεται σε προσευχή και σηκώνει στον ουρανό τα χέρια και τα μάτια και το νου, και συναθροίζει στο νου του θεία νοήματα και ουράνια κάλλη και ταξιαρχίες αγγέλων και κατοικητήρια αγίων και, γενικά, όλα όσα άκουσε από τις Γραφές, και παρακινεί την ψυχή του σε θείο πόθο και τα μάτια του σε δάκρυα, αυτός σιγά-σιγά γεμίζει την καρδιά του με έπαρση και υπερηφάνεια, και του φαίνεται πως αυτά τού συμβαίνουν από χάρη θεϊκή προς παρηγοριά του, ενώ δεν είναι παρά σημάδια πλάνης. Γιατί το καλό δεν είναι καλό, όταν δεν γίνει με τρόπο καλό. Ένας τέτοιος άνθρωπος, αν δεν τρελλαθεί τελικά, θα μείνει πάντως σ' όλη του τη ζωή απρόκοφτος, αδυνατώντας ν' αποκτήσει αρετή».
Εξάλλου ο αββάς Ισαάκ ο Σύρος γράφει κάπου: «Η χάρη του Θεού έρχεται μόνη της, χωρίς δική μας κενόδοξη προσπάθεια. Και έρχεται μονάχα στην καρδιά που είναι εξαγνισμένη. ... Αν το μάτι σου δεν είναι καθαρό, μην τολμήσεις να το σηκώσεις ψηλά. Μη δοκιμάσεις ν' ατενίσεις κατάματα τον ήλιο, μην τυχόν αυτή η τόλμη σού στερήσει ακόμα και τη λίγη όραση που απόκτησες με την απλή πίστη, την ταπείνωση, τη μετάνοια και άλλες από τις βασικές πνευματικές εργασίες· μην τυχόν η τόλμη σου τιμωρηθεί, κι εσύ κατρακυλήσεις κατακέφαλα στο σκότος το εξώτερο».
Ήταν λάθος σου ν' ασκήσεις τη νοερά και την καρδιακή προσευχή. Είναι πάνω από τη δύναμή σου, έξω από τα πλαίσια των τωρινών δυνατοτήτων σου, ασυμβίβαστη με τα πνευματικά σου μέτρα. Τι γράφει ο Εκκλησιαστής; «Καιρός τω παντί πράγματι υπό τον ουρανόν» (3:1). Σ’ όλους, όσοι αγωνίζονται πνευματικά, υπάρχει ο καιρός της εμπάθειας και ο καιρός της απάθειας. Καιρός πολέμου και καιρός ειρήνης. Καιρός κακοκαιρίας και καιρός γαλήνης. Καιρός καρδιακής λύπης και καιρός πνευματικής χαράς. Καιρός ακροάσεως και καιρός διδαχής. Καιρός υποταγής και καιρός προσταγής. Καιρός πρακτικών κόπων και καιρός αδιάλειπτης προσευχής. Ας μη ζητούμε λοιπόν, συμβουλεύει ένας άγιος, μέσα στο χειμώνα να πάρουμε καρπούς του καλοκαιριού, ούτε στον καιρό της σποράς να θερίσουμε. Άλλος είναι ο καιρός της σποράς των κόπων, και άλλος του θερισμού των χαρίτων. Αν δεν εργαστούμε έτσι, δεν πρόκειται να πάρουμε καρπούς ούτε στον καιρό της σοδιάς.
Για να επιδοθεί λοιπόν κανείς στο έργο της νοεράς και καρδιακής προσευχής, πρέπει να έχει απόλυτη καθαρότητα και ειρήνη στις σχέσεις του με το Θεό, με τους ανθρώπους, ακόμα και με τα άψυχα όντα. Επιπλέον, δεν πρέπει ποτέ να το επιχειρεί χωρίς καθοδήγηση.
Ο άγιος Γρηγόριος ο Σιναΐτης υπογραμίζει την καταστροφή που περιμένει όσους τολμούν ν' ακολουθήσουν αυτό το ιερό μονοπάτι βιαστικά, απερίσκεπτα και παράτολμα: «Εκείνος που με αναίδεια και θρασύτητα βιάζεται να πλησιάσει το Θεό, να Τον ομολογήσει καθαρά και να Τον αποκτήσει μέσα του με τη νοερά προσευχή, εύκολα θανατώνεται από τους δαίμονες, αν το επιτρέψει ο Θεός, γιατί ζήτησε με τόλμη και αυθάδεια όσα δεν ταιριάζουν στην κατάστασή του, και επιδίωξε με αλαζονεία να τα κατακτήσει πρόωρα».
Ένα άλλο σπουδαιότατο σημείο είναι το γεγονός ότι τελευταία ψήνεσαι και βασανίζεσαι από το σαρκικό πόλεμο. Αυτό συμβαίνει πάντα, όταν η άσκηση της ευχής ξεπερνάει τις δυνατότητες και την αντοχή μας. Οι φιλοκαλικοί Πατέρες τονίζουν ότι η αίσθηση της θερμότητος που γεννάει η ευχή, πολύ εύκολα μπορεί να γυρίσει σε πύρωση σαρκική, ρίχνοντας την τυφλή καρδιά μέσα στη φωτιά, γεμίζοντας το νου με μαύρο καπνό ακάθαρτων φαντασιών και λογισμών, και γεννώντας στη σάρκα την επιθυμία της σάρκας.
Εξαιτίας όλων αυτών, σε συμβουλεύω εμφαντικά να σταματήσεις εντελώς την άσκηση της νοεράς προσευχής. Αντί γι' αυτήν απάγγελλε ή διάβαζε ψαλμούς, παρακλήσεις, χαιρετισμούς, ικετήριους κανόνες κ.τ.ο. Πήγαινε στην εκκλησία και παίρνε μέρος στις ακολουθίες όσο συχνότερα μπορείς. Ζήσε ταπεινά, ακολουθώντας τις υποδείξεις της συνειδήσεώς σου, αλλά και προσεκτικά, ακολουθώντας τις εντολές του Κυρίου μας. Μ' αλλά λόγια, κάνε τη ζωή ενός κοινού, αλλά συνειδητού και ευσεβούς λαϊκού μέλους της Εκκλησίας μας.
Μου γράφεις επίσης ότι έχεις σταματήσει από καιρό να τρως κρέας. Κι αυτό, ειδικά για σένα, δεν είναι καλό, αφού έχεις έτσι έναν ακόμα λόγο να υπερηφανεύεσαι. Τι διαβάζουμε στο βίο του αγίου Ιωάννου της Κλίμακος; Ότι έτρωγε πολύ λίγο, απ' όλα όμως τα φαγητά που επιτρέπονται στους μοναχούς. Νικούσε έτσι σοφά τόσο το πάθος της γαστριμαργίας - αφού έτρωγε λίγο -, όσο και της υπερηφάνειας - αφού έτρωγε απ’ όλα. Σε συμβουλεύω να τρως κρέας, όποτε το κάνουν η οικογένειά σου και όλοι οι ευλαβείς χριστιανοί. Στους λαϊκούς επιτρέπεται η κρεωφαγία κάθε μέρα, εκτός από την Τετάρτη, την Παρασκευή και τις ημέρες ή εβδομάδες που έχει ειδικά ορίσει η Εκκλησία σαν νηστήσιμες. Να τρως βέβαια με μέτρο, ευγνωμονώντας και δοξάζοντας τον Κύριο για τη γενναιόδωρη παροχή υλικών αγαθών.
Είναι πάντως εντελώς άτοπο να χρεώνεσαι για ν' αυξάνεις τα ποσά των ελεημοσυνών σου! Τίποτα σχετικό δεν αναφέρεται στα ιερά βιβλία. Στην Παλαιά Διαθήκη διαβάζουμε: «έκαστος κατά δύναμιν των χειρών υμών, κατά την ευλογίαν Κυρίου του Θεού σου, ην έδωκέ σοι» (Δευτ. 16:17). Και στην Καινή: «καθάπερ η προθυμία του θέλειν, ούτω και το επιτελέσαι εκ του έχειν· εί γαρ η προθυμία πρόκειται, καθό εάν έχη τις ευπρόσδεκτος, ου καθό ουκ έχει» (Β' Κορ. 8:11-12). Το βλέπεις, νομίζω, πως η Γραφή δεν ενθαρρύνει την ανάληψη χρεών για την άσκηση φιλανθρωπίας. Αντίθετα, μάς συγκρατεί από την απερίσκεπτη σπατάλη όλων όσα απαιτούνται για τη συντήρηση της οικογένειάς μας. Και ο άγιος Βαρσανούφιος επιμένει ότι οι πλούσιοι πρέπει να κάνουν αγαθοεργίες με πολλή σύνεση και διάκριση, για να μην εκτεθούν σε διπλούς κινδύνους, τόσο ηθικούς όσο και υλικούς. Φοβάμαι λοιπόν ότι και τούτη η υπερβολή σου κρύβει στο βάθος μια κενόδοξη αυτοϊκανοποίηση.
Μετά απ' όλ' αυτά, δεν υπάρχει απολύτως κανένας λόγος να συζητήσουμε την επιθυμία σου να γίνεις μοναχός. Ξέχασέ το εντελώς, μέχρι τότε που θα μπορείς να το σκεφτείς στα σοβαρά. Μέχρι να σου δείξει καθαρά ο Θεός ότι αυτό είναι το δικό Του θέλημα. Μπορούμε να το συζητήσουμε πάλι αργότερα, όταν τα παιδιά σου θα έχουν αποκατασταθεί, και αν η γυναίκα σου συμφωνήσει να γίνει κι αυτή μοναχή.
Βάλε στον εαυτό σου κανόνα να μη μιλήσεις ποτέ και σε κανένα για οποιαδήποτε φαντασία ή πειρασμό σου, εκτός από τον πνευματικό σου. Τη δική του εντολή θ' ακολουθήσεις και στο ζήτημα της συχνής θείας κοινωνίας. Η άποψή μου πάντως είναι ότι, στην κατάσταση που βρίσκεσαι τώρα, η συχνότατη μετάληψη δεν αποβαίνει παρά μια πρόσθετη αίτια για να υπερηφανεύεσαι.
Έχεις αναμφίβολα καθήκον να διδάσκεις και να καθοδηγείς την οικογένειά σου στο δρόμο του Θεού, στη ζωή της ευσέβειας. Αλλά θα ήταν μεγάλο λάθος σου ακόμα και η απόπειρα να διδάξεις ή να καθοδηγήσεις οποιονδήποτε άλλον. Αν το προσπαθήσεις, θα βάλεις σε κίνδυνο τον εαυτό σου. Απόφευγε συστηματικά κάθε σχετική συζήτηση. Κανένα κέρδος δεν πρόκειται να προκύψει απ’ αυτές, μάλλον ζημιά. Δεν ξεχνώ, βέβαια, και την άποψη που διατυπώνει ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος, την οποία όμως εσύ πρέπει ν' αντιμετωπίσεις με πολλή περίσκεψη: «Όσοι τυραννιούνται από πάθη και μπορούν να διδάσκουν, ας διδάσκουν, χωρίς όμως ν’ αναλάβουν την ευθύνη ψυχών. Ίσως διδάσκοντας να ντραπούν από τα ίδια τους τα λόγια και αρχίσουν έτσι να διορθώνονται».
Προσπάθησε να κρατάς σ' όλα τα πράγματα εκείνο το τέλειο μέτρο, που είναι το σημάδι της αγιότητος.
Στο τέλος της επιστολής σου δηλώνεις ότι τώρα, έχοντας εγκαταλείψει ολόκληρο τον εαυτό σου - θέληση, σκέψεις, καρδιά, ψυχή, σώμα - στα χέρια του Θεού, έχεις πληρωθεί μ' ένα ανέκφραστο αίσθημα ευσπλαχνίας για όλους. Να όμως που διαψεύδεσαι από τα ίδια σου τα λόγια.
Αναφέρεις λ.χ. κάπου, πόσο ταλαιπωρείσαι από τη μνησικακία του ενός ή του άλλου προσώπου. Κάπου αλλού, πόσο σκληρά συμπεριφέρεσαι στους υφισταμένους σου, και τι μανία σε πιάνει όταν τους δίνεις εντολές. Λες ακόμα πως τέτοιοι άνθρωποι δεν καταλαβαίνουν με άλλο τρόπο. Όλ' αυτά όμως όχι μόνο έρχονται σε αντίθεση με την παραπάνω διαβεβαίωσή σου, αλλά είναι και ασυμβίβαστα με το πνεύμα του Ευαγγελίου. Πρέπει βέβαια να νουθετούμε όσους σφάλλουν, ένας χριστιανός όμως το κάνει πάντα με τη μεγαλύτερη ευγένεια, ηπιότητα και ηρεμία. Όσο για τη μανία που σε πιάνει, είναι ολοφάνερο πως οφείλεται ακριβώς στο ότι δεν έχεις εγκαταλείψει τον εαυτό σου - σώμα, ψυχή, καρδιά και θέληση - στα χέρια του Θεού. Μ' άλλα λόγια, η υποτιθέμενη εγκατάλειψή σου στο Θεό δεν είναι παρά άλλη μια μορφή της ίδιας πλάνης, που σε παροτρύνει να μην τρως κρέας, να δίνεις σε ελεημοσύνες περισσότερα απ’ όσα μπορείς, να κοινωνείς πολύ συχνά, να δοκιμάζεις τρόπους προσευχής που υπερβαίνουν τις πνευματικές σου δυνάμεις.
Οι όσιοι Κάλλιστος και Ιγνάτιος γράφουν: «Πολλά είναι τα μονοπάτια που οδηγούν είτε στη σωτηρία είτε στην απώλεια. Ένα όμως είναι που οδηγεί με ασφάλεια στα ουράνια: μια ζωή σύμφωνη με τις εντολές του Κυρίου μας». Γι' αυτό καλλιέργησε συστηματικά στον εαυτό σου την ταπείνωση, την αγάπη και τη φιλανθρωπία, χωρίς τις οποίες κανείς δεν πρόκειται να δει το Θεό.
Ο άγιος Νείλος Σόρσκυ μάς διδάσκει ότι η αληθινή φιλανθρωπία φτάνει στο σημείο να δέχεται αγόγγυστα θλίψεις, αδικίες και διωγμούς. «Αυτή η πνευματική φιλανθρωπία είναι τόσο ανώτερη από τη σωματική, όσο η ψυχή από τη σάρκα».
Eσύ, καθώς βλέπω, πιστεύεις λαθεμένα πώς το κακό δεν μπορεί να παρουσιαστεί μεταμφιεσμένο σε κάποια φαινομενικά καλή επιθυμία. Ο αββάς Ισαάκ όμως γράφει ότι μια επιθυμία, που φαίνεται από κάθε πλευρά καλή, προέρχεται από το διάβολο και όχι από το Θεό, όταν δεν είναι ανάλογη με τα μέτρα ενός ανθρώπου, και όταν δεν ταιριάζει στα πραγματικά δεδομένα, στις αντικειμενικές προϋποθέσεις της ζωής του - εσωτερικές και εξωτερικές. Μια τέτοια επιθυμία ποτέ δεν οδηγεί σε καλό, έστω κι αν κοπιάσει κανείς πάρα πολύ για να την πραγματοποιήσει.
Όταν ο διάβολος σπρώχνει τον άνθρωπο ν' αγωνιστεί για κάτι που φαίνεται καλό χωρίς να είναι, γνωρίζει βέβαια πως δεν θα το κατορθώσει ποτέ. Ο σκοπός του πονηρού είναι να ξεγελάσει τον άνθρωπο, κάνοντάς τον ν' αναλώσει τις δυνάμεις του στο κυνήγι μιας χίμαιρας, ώστε, χάνοντας τον πραγματικό στόχο του, να βυθιστεί μέσα στην ψυχική αγωνία και την ταραχή. Ζώντας σ’ αυτή την ψυχική κατάσταση, σκοτίζεται ακόμα περισσότερο, απομακρύνεται όλο και πιο πολύ από το δρόμο της σωτηρίας. Κι έτσι δημιουργείται ένας φαύλος κύκλος, που οδηγεί με ακρίβεια την ψυχή στην απώλεια. Και γιατί αυτή η συμφορά; Για μια ψευδαίσθηση, μια πλάνη, ένα τίποτα!
Μπορεί επίσης μερικές φορές να χρησιμοποιεί ο διάβολος φαινομενικά αγαθούς σκοπούς για να πλέξει τον ιστό των πιο καταστροφικών πειρασμών. Και δεν είναι εύκολο στον καθένα ν' αντιληφθεί τις σκοτεινές του δολοπλοκίες. Γι' αυτό οι άγιοι Πατέρες συμβουλεύουν όσους θέλουν πραγματικά να μάθουν το θέλημα του Θεού, να θανατώσουν πρώτα το δικό τους θέλημα, να προσευχηθούν έπειτα με πίστη και απονήρευτη απλότητα, και να ρωτήσουν τέλος με ταπεινή καρδιά και αδίστακτο λογισμό τους έμπειρους γέροντες. Τις συμβουλές δε των γερόντων να τις δεχτούν σαν από το στόμα του Θεού, έστω κι αν είναι αντίθετες στο θέλημά τους. Όσοι ακολουθούν αυτό τον κανόνα, είναι άνθρωποι με αληθινή ταπείνωση. Πολλοί όμως, από τη φιλαυτία τους, δεν εφαρμόζουν τον εύκολο και τέλειο αυτό τρόπο γνώσεως του θείου θελήματος.
Άλλοι Πατέρες τονίζουν πόσο δύσκολο είναι να βρει κανείς το σωστό δρόμο, αποφεύγοντας δυο εξίσου επικίνδυνα άκρα, από τη μια την πρόωρη επιδίωξη υπερβολικά υψηλών στόχων — αυτό που μόλις είπαμε, δηλαδή τον αγώνα να κατακτήσουμε κάτι που φαίνεται καλό, ενώ για τα μέτρα μας δεν είναι - και από την άλλη τη λιπόψυχη επιδίωξη υπερβολικά χαμηλών στόχων, που μας κρατούν μακριά ακόμα και από τις στοιχειώδεις αρχές της χριστιανικής ζωής. Και οι δυο πειρασμοί, εξίσου επικίνδυνοι όπως είπα, είναι παγίδες που στήνει η δολιότητα του πονηρού.
Θα ήθελα να προσθέσω ακόμη, πώς ο Αββάς Ισαάκ επιμένει στη μετάνοια, σαν αναγκαία τόσο σ’ εκείνους που έχουν διαπράξει βαριές αμαρτίες όσο και σ' εκείνους που δεν έχουν.
Κανένας άνθρωπος πάνω στη γη δεν είναι τέλειος. «Ακόμα κι αν έχεις φτάσει στην κορυφή της κλίμακας των αρετών, να προσεύχεσαι για άφεση αμαρτιών», συνιστά ο όσιος Ιωάννης.
Τα σημάδια της γνήσιας μετάνοιας είναι το δάμασμα του θηρίου του θυμού και η αποχή από την κατάκριση. Ο θυμός είναι πάντα ένδειξη μεγάλης υπερηφάνειας. Υποκριτή ονομάζει ο Κύριος εκείνον που κατακρίνει τους άλλους, ξεχνώντας τα δικά του σφάλματα. Ενώ η αυτοκατάκριση, η μετάνοια και η ταπείνωση μας γλυτώνουν από ένα σωρό πειρασμούς και πτώσεις.
Μην εξοργιστείς με τα συμπεράσματά μου:
Αν και διακρίνω μέσα σου μιαν ειλικρινή διάθεση να πλησιάσεις το Θεό, δεν μπορώ να μη δω και πόσο ολοφάνερα άρρωστη είναι η ψυχή σου. Το καλύτερο φάρμακο για την υπερηφάνεια, τη σοβαρότερη ψυχική αρρώστια, είναι το αντίθετό της: η ταπείνωση. Δεν μπορεί κανείς να περιγράψει ή να ερμηνεύσει με λόγια την ταπείνωση. Οι Πατέρες όμως λένε πώς εκείνος που αγωνίζεται σκληρά να ζήσει σύμφωνα με τις εντολές του Κυρίου και έχει βαθιά συναίσθηση των αμαρτιών του, την αποκτά σταθερά. Επομένως έχε το νου σου, να μη σού περάσει ποτέ λογισμός πώς είσαι καλός, ή τουλάχιστον καλύτερος από τους άλλους.
* * *
[Από μεταγενέστερη Επιστολή στον ίδιο παραλήπτη:|
Moυ γράφεις ότι, παρ' όλη τη χαρά της επικοινωνίας σου μαζί μου, το γράμμα μου σε γέμισε λύπη για πολλές μέρες. Αυτή η λύπη, εξ’ ολοκλήρου δουλειά του πονηρού, οφείλεται κατά ένα μέρος στην πεποίθησή σου ότι είχες φτάσει πραγματικά σε μέτρα αρετής, ενώ αυτό δεν συμβαίνει. Και τώρα, βλέποντας την αποκρουστική γύμνια σου, έχεις γίνει ράκος. Η λύπη σου ίσως να φαίνεται σε μερικούς θετική, σαν ένδειξη μετάνοιας, αλλά δεν είναι. Στην πραγματικότητα είναι μια απόδειξη ότι μέσα σου ζει ο παλαιός άνθρωπος. Ο άνθρωπος που, ενώ έχει αμαρτήσει, δεν αντέχει στη θέα της πνευματικής του γύμνιας. Αλλά καλύτερα να είναι κανείς γυμνός, παρά ντυμένος με βρωμερό ρούχο, έτσι δεν είναι;
Ρωτάς για τις συγκεκριμένες εκδηλώσεις της κενοδοξίας και της υπερηφάνειας, και λες ότι δεν μπορείς να δεις καμιά κακία μέσα σου. Αυτό είναι πολύ σημαντικό, αφού η τέλεια αδυναμία σου να τις δεις αποδεικνύει ακριβώς το πόσο έχουν κυριαρχήσει μέσα σου. Έχουν κατορθώσει να τυφλώσουν τα μάτια της ψυχής σου. Στην πνευματική ζωή, κάθε τι που δεν καταυγάζεται από το λαμπρό φως της ταπεινώσεως, πνίγεται από το σκοτεινό καπνό της υπερηφάνειας.
Η κενοδοξία και η υπερηφάνεια έχουν στενή συγγένεια μεταξύ τους. Η δεύτερη είναι θυγατέρα της πρώτης. Το τέλος της κενοδοξίας είναι αρχή της Υπερηφάνειας.
Η κενοδοξία μάς σπρώχνει να επιδεικνύουμε την ευσέβεια ή την ευφυΐα μας, και να δίνουμε μεγάλη σημασία στη γνώμη των άλλων για μας. Μας κάνει ν' αγαπούμε και να κυνηγούμε τη δόξα. Μας εμπνέει την εγωιστική ντροπή.
Η υπερηφάνεια εκδηλώνεται κυρίως με το θυμό και τη στενόχωρη αμηχανία, με την περιφρόνηση, την κατάκριση και την εξουδένωση των άλλων, με τον εσωτερικό κομπασμό και αυτοέπαινο. Η υπερηφάνεια έριξε πολύ χαμηλά μεγάλους άνδρες, που είχαν φτάσει σε πνευματικά ύψη. Όλη η ανθρώπινη κακοδαιμονία, όλα τα πάθη και όλες οι εφάμαρτες πράξεις πηγάζουν από την υπερηφάνεια. Όλα τα καλά προέρχονται από την ταπείνωση.
Σταμάτα να ξετρυπώνεις καινούργιους τρόπους και μεθόδους προσευχής μέσ’ από τη Φιλοκαλία. Πρόσεξε μην τυχόν πέσεις σε καινούργιες παγίδες, από τις οποίες θα είναι τώρα πιο δύσκολο να ελευθερωθείς. Αγωνίσου για μεγαλύτερη απλότητα και, πάνω απ' όλα, ταπείνωση. Πρώτ’ απ' όλα να ζητάς τη βοήθεια του Θεού, για να μην ξεφύγεις από το δρόμο του θελήματός Του. Ζήτα του να σου δείξει το σωστό δρόμο, με τρόπους και μέσα που μόνο Εκείνος γνωρίζει, και να σε βοηθήσει να τον ακολουθήσεις σταθερά.
* * *
[Από άλλη επιστολή στον ίδιο παραλήπτη:]
Γράφεις ότι τώρα αισθάνεσαι βαθιά συντριβή και χύνεις μαύρα δάκρυα κάθε φορά που σκέφτεσαι την παλιά σου ζωή.
Καλό είν' αυτό. Η αληθινή μετάνοια απαιτεί πολύ θρήνο. Αλλά πρόσεξε να μην πιστέψεις ότι τα δάκρυά σου, που πηγάζουν από την αντίσταση των παθών σου, είναι δείγμα επισκέψεως της χάριτος. Ο άγιος Ιωάννης της Κλίμακος γράφει: «Μην παραδεχτείς ότι τα δάκρυά σου προέρχονται από την πηγή της χάριτος. Αυτό μπορεί ν' αληθεύει μόνο γι' αυτόν που έχει λυτρωθεί από τα πάθη του». Ο ίδιος άγιος μάς διδάσκει ότι τα δάκρυα μπορεί να προέρχονται από πολλές αιτίες: από την ιδιοσυγκρασία του ανθρώπου, από λύπη δαιμονική, από κενοδοξία, από πορνικές επιθυμίες και άλλα πολλά. Οι περισσότερες αιτίες δεν γεννούν τα καθαρά και άδολα εκείνα δάκρυα, που μας ξεπλένουν από την αμαρτία. Τέτοια καθαρά δάκρυα είναι εκείνα που προέρχονται από τη μετάνοια και τη μνήμη του θανάτου. Μόνο αυτά να εμπιστεύεσαι, έχοντας πάντως τα μάτια της ψυχής σου ορθάνοιχτα, μην τυχόν ο πανούργος εχθρός τα χρησιμοποιήσει για να θρέψει την κενοδοξία σου. Γιατί αυτό κάνει πάντα, ακόμα και με τις πιο γνήσιες εκδηλώσεις μετάνοιας και ταπεινοφροσύνης.
Μου γράφεις ότι πολύ σε στενοχωρεί η ακαρπία των προσευχών σου. Πρόσεξε: Ο πόθος αισθητής παρηγοριάς ή φανερών καρπών ή ακόμη και θείων αποκαλύψεων στην προσευχή, είναι επίσης ένα βέβαιο σημάδι υπερηφάνειας. Να προσεύχεσαι πολύ ταπεινά, πολύ απλά, ποθώντας μόνο την άφεση των αμαρτιών σου και τη σωτηρία της ψυχής σου, και πιστεύοντας πώς ο Θεός θα σ' ελεήσει, όπως ελέησε τον τελώνη.
Μην παρερμηνεύεις τα λόγια της Γραφής, βγάζοντας με το ζόρι συμπεράσματα που σε βολεύουν. Τι λέει το απόσπασμα που επικαλείσαι; Ότι ο Θεός «ον θέλει ελεεί, ον δε θέλει σκληρύνει. Ερείς ουν μοι· τι έτι μέμφεται; τω γαρ βουλήματι αυτού τις ανθέστηκε; Μενούνγε, ω άνθρωπε, συ τις ει ο ανταποκρινόμενος τω Θεώ; Μη ερεί το πλάσμα τω πλάστη, τι με εποίησας ούτως;» (Ρωμ. 9:18-20). Αυτό όμως δεν έχει καμιά σχέση με την περίπτωσή σου. Και ερμηνεύεται διαφορετικά απ’ ό,τι νομίζεις. Βλέπεις που ο άγιος σου λέει: «Ποιος είσαι εσύ που εναντιώνεσαι στο Θεό;». Το κάνει αυτό, όπως ερμηνεύει ο ιερός Χρυσόστομος, για να σταματήσει την αδόκιμη περιέργεια και τη μεγάλη πολυπραγμοσύνη σου. Για να βάλει χαλινάρι στον αχαλίνωτο νου σου. Για να σου δώσει να καταλάβεις πόσο μεγάλος είναι ο Θεός, πόσο μικρός ο άνθρωπος και πόσο ακατάληπτη η πρόνοια και η βουλή του Θεού, επειδή υπερβαίνει το λογικό μας. Και ότι, γι’ αυτόν ακριβώς το λόγο, πρέπει να υπακούμε σ’ Eκείνον και να πιστεύουμε σε όσα κάνει χωρίς να τα περιεργαζόμαστε, έστω κι αν αγνοούμε την αιτία τους. Μήπως συμμετέχεις στην εξουσία του Θεού; Ή μήπως διορίστηκες δικαστής του; Εν πάση περιπτώσει, ο άγιος απόστολος δεν τα γράφει αυτά για ν’ αναιρέσει το αυτεξούσιό μας, αλλά για να δείξει πόσο πρέπει να υπακούμε στο Θεό, χωρίς να ζητούμε ποτέ ευθύνες απ' Αυτόν. Γιατί δεν κάνει τίποτα χωρίς λόγο, τίποτα τυχαίο.
έστω κι αν εσύ δεν γνωρίζεις το απόρρητο της σοφίας του. Του ζητάς ευθύνες γιατί σ' άλλον στέλνει τιμωρίες και σ' άλλον τιμές, ενώ ξέρεις πως Εκείνος, σαν παντογνώστης, γνωρίζει ποιος είναι άξιος για τις πρώτες και ποιος για τις δεύτερες, ανάλογα με την προαίρεσή του. Παρ' όλ' αυτά, και τις τιμωρίες και τις τιμές ο Θεός τις στέλνει για το συμφέρον και τη σωτηρία μας. Δεν πρέπει λοιπόν να μεμψιμοιρούμε και να γογγύζουμε για τις φαινομενικά αντίξοες περιστάσεις της ζωής μας, αλλά να πιστεύουμε ότι την ήμερα της Κρίσεως όλοι θα λογοδοτήσουμε εξίσου για τα παραπτώματά μας, και μάλιστα σε συνάρτηση μ’ αυτές ακριβώς τις ειδικές περιστάσεις, που ήταν ανεξάρτητες από τη θέλησή μας.
Για κανένα λόγο δεν πρέπει να σκέφτεσαι πώς ο Θεός σου «φόρτωσε» τις συγκεκριμένες κλίσεις, ροπές και αδυναμίες, και επομένως υπεύθυνος γι αυτές είν' Εκείνος! Κάθε άλλο. Εκείνος, βέβαια, τις έχει παραχωρήσει. Από την άλλη όμως, Eκείνος μόνο μπορεί να σε βοηθήσει να τις νικήσεις. Εκείνος πάντα βοηθάει σταθερά τους ταπεινούς που μετανοούν και αποκτούν βαθιά συναίσθηση των αμαρτιών τους.
Μετά από ακατασίγαστη επιθυμία και έντονη παρόρμηση, άρχισες να προσεύχεσαι τώρα μ' ένα τρόπο δικής σου επινοήσεως, που δεν ανταποκρίνεται ούτε στην πνευματική σου κατάσταση ούτε στις συνθήκες της ζωής σου. Προσεύχεσαι, λ.χ., να νεκρωθείς εντελώς για τον κόσμο. Αλλά μια τέτοια προσευχή ταιριάζει μόνο στους μοναχούς. Εσύ δεν μπορείς να πεθάνεις για τον κόσμο όπως εκείνοι, επειδή απλούστατα ζεις μέσα στον κόσμο και έχεις υποχρεώσεις και δεσμεύσεις απέναντί του. Αν δεν προσαρμόσεις λοιπόν τις προσευχές σου στα δικά σου μέτρα, καλύτερα είναι να τις αφήσεις τελείως, και να χρησιμοποιείς τις προσευχές που μας έχουν παραδώσει η Εκκλησία και οι άγιοι. Μη ζητάς τίποτα περισσότερο απ' όσα σου δίνει ο Θεός. Επαναλάμβανε συχνά: Γενηθήτω το θέλημά σου, Κύριε!
Στην ερώτησή σου, «Πώς είναι δυνατόν ο εχθρός να προκαλεί μιαν υπέροχη, ουράνια ευωδία σ' έναν ιερό τόπο;», απαντώ πως αυτό παραχωρείται μερικές φορές εξαιτίας της κενοδοξίας, του αυτοθαυμασμού και της υπερηφάνειας του ανθρώπου. Κάθε είδους δαιμονικοί πειρασμοί και απάτες μπορούν να επιπέσουν σ’ ένα τέτοιον άνθρωπο και να τον ταλαιπωρήσουν, αφού, αντί να ικετεύει με ταπείνωση και συντριβή το Θεό για συγχώρηση και έλεος, ζητάει παρηγοριές, χαρισματικά σημεία και ανώτερες πνευματικές δωρεές.
Απ' ό,τι καταλαβαίνω, μελετάς τη Φιλοκαλία. Αλλά δεν είναι, στο σύνολό της, ανάγνωσμα κατάλληλο για σένα. Μελέτησε οποιοδήποτε πατερικό έργο αναφέρεται στην πρακτική πνευματική ζωή, όπως, λ.χ., τον ιερό Δαμασκηνό, τον ιερό Κασσιανό, τον όσιο Μάρκο τον Ασκητή. Τα υπόλοιπα άφησέ τα για τότε που, με τη βοήθεια του Θεού, θα έχεις υποτάξει τα πάθη σου, και, ζώντας σύμφωνα με τις εντολές του ευαγγελίου, θα έχεις οικειωθεί τη χάρη της ταπεινοφροσύνης.
Ο αββάς Ισαάκ ο Σύρος λέει πώς όποιος τολμήσει να μπει στο δρόμο της νοεράς προσευχής πριν ασκηθεί στο δρόμο της πρακτικής ζωής, θα χτυπηθεί από την οργή του Θεού, γιατί ζητάει υπερήφανα την πνευματική απόλαυση πριν την ώρα της. Ο Θεός να μας φυλάξει από τέτοια συμφορά!
(Πνευματικές Νουθεσίες σελ.167-204)