Ομιλία στον Μητροπολιτικό Ναό Αγίας Φωτεινής στον Συγχωρητικό Εσπερινό με θέμα: «Μεγάλη Τεσσαρακοστή: Εργαστήρι αυτογνωσίας»

Εργαστήρι αυτογνωσίας, Σεβασμιώτατε, σεβαστοί πατέρες και αδελφοί, η Σαρακοστή. Σχολείο, ή καλύτερα, Πανεπιστήμιο Αυτογνωσίας. Η αρετή αυτή δεν είναι καθόλου εύκολη και αυτονόητη.
«Πραγματικά, λέει ο Μέγας Βασίλειος, το δυσκολότερο από όλα είναι να γνωρίσει κανείς καλά τον εαυτό του. Γιατί όχι μόνο το μάτι μας που βλέπει τα έξω από τον άνθρωπο δεν είναι κατάλληλο να βλέπει τον εαυτό μας, αλλά και αυτός ο νους μας, που βλέπει με πολλή ακρίβεια και γρήγορα το ξένο αμάρτημα, είναι βραδυκίνητος στο να αντιληφθεί τα δικά μας ελαττώματα» (1). Συμφωνεί και ο όσιος Νείλος: «Γνώρισε τον εαυτό σου πριν από όλα, διότι τίποτα δεν είναι δυσκολότερο από το να γνωρίσεις τον εαυτό σου,… τίποτα κοπιαστικότερο».(Νείλου του Ασκητού)(2).
Είμαι δίπλα μου, είμαι μέσα μου και όμως δεν με βλέπω! Μου διαφεύγω! «Πόσο δύσκολο μου φαίνεται να δω εκείνο που βρίσκεται μπρος στα μάτια μου» (Βιττγκενστάιν)(3) λέει ένας σύγχρονος φιλόσοφος.
1. Οι άνθρωποι όσον αφορά το θέμα της αυτογνωσίας χωρίζονται σε 5 κατηγορίες.
α) Αυτοί που αγνοούν τον εαυτό τους ή τον ξέρουν ελάχιστα.
Ή δεν βλέπουν τίποτα, ή βλέπουν μόνο τα «χοντρά» και τους διαφεύγουν τελείως τα «ψιλά». Παράδοξο όντως!
Εξερευνούμε το σύμπαν αλλά όχι εμάς. «Εύκολοι εσμέν γνωναι ουρανόν μάλλον, ή εαυτούς, σημειώνει ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης»(4). Γνωρίσαμε τον μικρό-κοσμο των ατόμων και των κουόρκς, γνωρίσαμε τον μακρό-κοσμο των γαλαξιών, αλλά δεν γνωρίσαμε τον εσώ-κοσμο της ψυχής, τον αυτό-κοσμο, τον εαυτό μας.
«Όλο ξεχνάμε να κατεβούμε στο βυθό. Δεν βάζουμε τα ερωτηματικά μας αρκετά βαθιά» (Βιττγκενστάιν) (5). Εκεί όμως γίνονται όλα, στο βάθος και όχι στην επιφάνεια. Εκεί πολλές φορές διχαζόμαστε εσωτερικά.
«Ο άγιος Μακάριος ο Αιγύπτιος γράφει ότι η αμαρτία είναι στον άνθρωπο σαν «άλλη ψυχή μαζί με την ψυχή»» (6) ή όπως το λέει πιο γλαφυρά ο πιστός ποιητής Βερίτης «Δύο κόσμοι μέσα μας παλεύουν, που μέρα νύχτα μάς παιδεύουν». Να η μεγαλύτερη μάχη! Να ο μεγαλύτερος εχθρός μας. «Κανείς δεν είναι τόσο πολύ εχθρός του ανθρώπου, όσο ο ίδιος στον εαυτό του» συμφωνεί ο όσιος Μάρκος ο Ασκητής. Ποιος πράγματι είμαι; Ποιος είναι ο αληθινός μου χαρακτήρας;
«Ο καθένας μας έχει τρεις χαρακτήρες. Αυτόν που δείχνει, αυτόν που έχει και αυτόν που νομίζει ότι έχει». Εμάς όμως πρέπει να μας νοιάζει όχι τι βλέπουν οι άλλου, αλλά τι βλέπει ο Θεός. Ο αληθινός μας εαυτός είναι
«ὁ κρυπτὸς τῆς καρδίας ἄνθρωπος» (Α΄ Πέτρου 3,4). Οι άνθρωποι τυφλωνόμαστε και δεν βλέπουμε καθαρά. Η τύφλωση προέρχεται από τα πάθη, τις αμαρτίες, τις πολλές μέριμνες. Όλα αυτά γίνονται σαν τσίμπλα στα πνευματικά μάτια της ψυχής μας. Μαζεύτηκαν πολλά μέσα μας και μας κρύβουν την αλήθεια. «Χρώμα πάνω στο χρώμα, πώς να διακρίνεις τη σκουριά;» λέει ένας ποιητής(7).
Αυτοί στην Εξομολόγηση δεν ξέρουν τι να πουν, ή λένε ελάχιστα και εντελώς επουσιώδη. Αναγκάζεται ο πνευματικός να τους πει: Δεν έχετε κάποιο πάθος, ελάττωμα, αμαρτία; Όχι παππούλη μου, δεν σκότωσα, δεν έκλεψα. Απλώς την ευχούλα θέλω να κοινωνήσω… Παραδόξως όμως ενώ ο ίδιος δεν λέει σχεδόν καμία αμαρτία από την άλλη όμως λέει ταπεινολογώντας και όχι ταπεινοφρονώντας. Ε, βεβαίως, είμαι πολύ αμαρτωλός εγώ πάτερ μου…
β) Αυτοί που γνωρίζουν τον εαυτό τους αλλά δεν τον παραδέχονται. Αρνούνται τον κακό τους εαυτό.
Αιτία ποια άλλη; Η αλαζονεία φυσικά. Η φιλαυτία και η υπερηφάνεια. Αυτός ο άνθρωπος βλέπει μόνο τα καλά του. Και αν δει καμιά ρυτίδα στο πρόσωπο της ψυχής, τότε σαν την αρχαία Λαΐδα την Κορινθία θα προτιμήσει αντί να αναγνωρίσει τις ρυτίδες, να πετάξει κάτω και να σπάσει τον καθρέπτη φωνάζοντας «Εγώ ρυτίδες;». Αρνούνται να δουν την αλήθεια. Δεν ανέχονται καμιά ασχήμια.
«Ο εγωισμός είναι διπλός φακός. Μεγαλώνει τον εαυτό μας και μικραίνει τους άλλους»(8)
Δοκίμασες ποτέ να ακούσεις τη φωνή σου στο μαγνητόφωνο; Όλοι οι άλλοι την αναγνωρίζουν εκτός από σένα. Μόνο όταν πεισθείς ότι είναι η φωνή σου, τότε μόνο αναγνωρίζεις τις παραφωνίες σου και την αστάθειά της. Το ίδιο συμβαίνει και αν κατορθώσεις να γνωρίσεις αντικειμενικά τον εαυτό σου. Ο εγωιστής άνθρωπος βλέπει μόνο τα θετικά. «Ο καθένας είναι ο πρώτος και ο πιο μεγάλος κόλακας του εαυτού του»(9) έλεγε ο σοφός Πλούταρχος.
γ) Αυτοί που γνωρίζουν, παραδέχονται αλλά δικαιολογούνται ή τα φορτώνουν στους άλλους
Η δικαιολογία ξεκίνησε από τον Αδάμ πήγε στην Εύα και φτάνει και σε μας. Δεν φταίω εγώ, φταίει η Εύα, λέει ο Αδάμ. Δε φταίω εγώ, φταίει το φίδι, λέει η Εύα. Η δικαιολογία όμως, αναφέρει ο γέρων Παΐσιος απομονώνει τη Θεία Χάρη. «- Από τη στιγμή που ο άνθρωπος δικαιολογεί τα αδικαιολόγητα, απομονώνεται από το Θεό. Μπαίνει μόνωση… καουτσούκ, ανάμεσα στον άνθρωπο και το Θεό. Μπορεί να περάσει το ρεύμα μέσα από το καουτσούκ; Όχι… Είναι σαν να χτίζεις έναν τοίχο και να χωρίζεις τον εαυτό σου από το Θεό, οπότε κόβεις κάθε σχέση μαζί Του»(10).
Αυτός στην Εξομολόγηση δικαιολογείται. Πάτερ, έπρεπε να κάνουμε την έκτρωση, διότι τότε προείχε η καριέρα μου!...
Μετά τη δικαιολογία έρχεται η κατάκριση. «Οι πιο πολλοί είναι υποκειμενικοί με τον εαυτό τους και αντικειμενικοί με τους άλλους, τρομακτικά αντικειμενικοί μερικές φορές. Όμως σκοπός είναι να είμαστε αντικειμενικοί με τον εαυτό μας και υποκειμενικοί με τους άλλους» (Κιρκεγκορ). Επειδή δεν είμαστε υποκειμενικοί με τους άλλους γι’ αυτό τους κατακρίνουμε. Στην Κλίμακα του αγίου Ιωάννη βρίσκουμε ακριβώς και την αιτία.
«Εκείνοι που είναι αυστηροί και λεπτομερείς κριτές των παραπτωμάτων του πλησίον τους, διακατέχονται από αυτό το πάθος, επειδή ποτέ δεν επέδειξαν κάποια απερίσπαστη φροντίδα για τα δικά τους παραπτώματα ούτε και σκέφτηκαν ποτέ με λεπτομέρεια αυτά. Γιατί, αν κάποιος, αφαιρώντας το περικάλυμμα της φιλαυτίας του, δει με ακρίβεια τα δικά του κακά, για κανένα άλλο πράγμα πλέον δεν θα φροντίσει στη ζωή του, σκεπτόμενος ότι ο χρόνος της ζωής του δεν του φτάνει ούτε για το πένθος των δικών του αμαρτιών, έστω και αν ζούσε εκατό χρόνια, και έβλεπε τον Ιορδάνη ποταμό ολόκληρο πλημμυρισμένο από τα δάκρυα των οφθαλμών του»(11). «Αββά, γιατί πέφτω συχνά στην κατάκριση; Ρώτησε κάποιος υποτακτικός τον γέροντά του. Και εκείνος απάντησε: - Διότι δεν έμαθες ακόμη τον εαυτό σου παιδί μου»(12).
Αυτός στην Εξομολόγηση ρίχνει το βάρος στους άλλους: Με έχει σκάσει, πάτερ μου, αυτός ο άνδρας μου. Είναι τόσο ιδιόρρυθμος. Πώς να μην του φωνάζω; Εγώ δεν θέλω βέβαια να θυμώνω, είμαι ήρεμος άνθρωπος, αλλά αυτός σκάει και άγιο!...
δ) Αυτοί που γνωρίζουν, παραδέχονται αλλά συμβιβάζονται. Δεν θέλουν καμία αλλαγή
Έτσι είμαι, αυτός είμαι, σε όποιον αρέσω, αν σας αρέσω. Δεν έχω κανέναν λόγο να αλλάξω. Άρα δεν έχουν λόγο και να αγωνιστούν. Συμβιβάζονται με τα πάθη. Γίνανε φίλοι. Όπως ο αλκοολικός με το κρασί.
ε) Αυτοί που γνωρίζουν, παραδέχονται & προσπαθούν να αλλάξουν
Και να γνωρίσω τον εαυτό μου και να τον αλλάξω… «Το να μη βρίσκεις λάθη στον εαυτό σου είναι ένα μεγάλο λάθος. Και το να μην διορθώνεις τα λάθη που βρίσκεις στον εαυτό σου είναι ένα μεγαλύτερο δεύτερο λάθος»(13). Όχι! Δεν είμαι έτσι. Έτσι έγινα, όχι έτσι είμαι. Έτσι κατάντησα. Έτσι κατάντησε το κατ’ εικόνα μου. Όχι! Δεν μου αρέσω. Δεν αρέσω ούτε σε μένα ούτε στους άλλους. Άρα θέλω να γνωρίσω εαυτόν, να αλλάξω εαυτόν. Γιατί να αλλάξω; Για ποιόν; Για το Χριστό! Είναι ο Νυμφίος μου και τον αγαπώ. Είμαι η νύφη Του και θέλω να Του αρέσω. Άρα η ορθόδοξη αυτογνωσία είναι χριστο-κεντρική και όχι ανθρωπο-κεντρική όπως είναι η αυτογνωσία ενός βουδιστή ή και αθέου που αλλάζει για τον εαυτό του. Εγώ αλλάζω για Αυτόν που αγαπώ. Θέλω να βρω τι Του αρέσει πάνω μου και τι δεν Του αρέσει, τι Τον λυπεί! Κίνητρο της αυτογνωσίας είναι όχι η εσωτερική αυτοβελτίωση των σεμιναρίων αυτογνωσίας του κινήματος της Νέας Εποχής αλλά η αγάπη στον Νυμφίο μου Ιησού. Ο θείος έρωτας θα φέρει και τη θεογνωσία και την αυτογνωσία όχι για εμένα αλλά για Εκείνον.
2. Η αυτογνωσία των Αγίων. Οι άγιοι επειδή έχουν καθαρή αίσθηση, γι’ αυτό έχουν και συναίσθηση και μάλιστα βαθειά. «Ο αββάς Διόσκορος, έκλαιγε μέσα στο κελλί του, ο δε μαθητής του… τού είπε: «Τι κλαις, πάτερ;». Και ο γέρων του αποκρίθηκε: «Τις αμαρτίες μου κλαίω». Τού λέει λοιπόν ο μαθητής του: «Δεν έχεις αμαρτίες, πάτερ». Και ο γέρων τού απαντά: «Μάθε, τέκνο μου, ότι, αν αφήσω τον εαυτό μου να δει τις αμαρτίες μου, δεν αρκούν άλλοι τρεις ή τέσσερις για να τις κλάψουν»(14)
«Έλεγε επίσης ο αββάς Ματώης: «Όταν ήμουν νεώτερος, έλεγα μέσα μου, ότι δήθεν κάτι καλό κάνω. Τώρα δε όπου γέρασα, βλέπω ότι δεν έχω κανένα καλό έργο στη ζωή μου»(15). Στο ίδιο ακριβώς μήκος κύματος και ένας εκλεκτός κληρικός του περασμένου αιώνα, ο πατήρ Ευσέβιος, στο τέλος της ζωής του έλεγε: «Για μένα τώρα η ζωή είναι μεγάλο βάρος. Αν ζήσω ακόμη, δεν πρόκειται να κάνω πλέον τίποτα άλλο, παρά μόνο να γνωρίσω καλύτερα τον εαυτό μου. προ ετών είχα την ιδέα ότι γνώριζα τον εαυτό μου, αλλά τα πράγματα με πείθουν ότι δεν τον έχω γνωρίσει καλά»(16).
Πρωτότοκο παιδί της αυτογνωσίας φυσικά είναι η αυτο-μεμψία. Οι άγιοι μέμφονταν και στηλίτευαν τον εαυτό τους τόσο εύκολα! Δείτε αυτομεμψία και μάλιστα δημόσια του αγίου Κοσμά του Αιτωλού.
«Μην λέγεις πως είσαι ταπεινός, μέσα είναι το γουρουνόπουλο της υπερηφάνειας. Με βλέπεις και εμέ με τούτα τα γένεια; Όλο υπερηφάνεια είναι γεμάτα, και ο Θεός να μας την ξεριζώσει από την καρδιά μας»(17).
Ακούστε τώρα και το χαρτί της Εξομολόγησης ενός αγίου Γέροντα του π. Φιλοθέου Ζερβάκου όπου βρέθηκε στις σημειώσεις του μετά την κοίμησή του:
«1. Δεν αγαπώ το Θεό με όλη μου την ψύχη, την καρδιά και την διάνοια. Δεν έχω υπακοή στις εντολές του Κυρίου….
2. Δεν προσεύχομαι και δεν μελετώ με προσοχή. Στις ιερές Ακολουθίες και αγρυπνίες, ακόμη και την ώρα της Θειας Λειτουργίας, παρίσταμαι στο Ναό χωρίς φόβο, προσοχή και ευλάβεια. Πολλές φορές έχω απρεπείς, αισχρούς, ακάθαρτους και βλάσφημους λογισμούς.
3. Δεν έχω μετάνοια αληθινή, ούτε πένθος ούτε δάκρια. Δεν εξομολογούμαι καθαρά και με συντριβή καρδιάς· ούτε έχω αίσθηση ότι η εξομολόγησή μου γίνεται ενώπιων του Παντογνώστη Θεού, που είναι πανταχού πάρων.
5. Δεν αγαπώ τον πλησίον όπως τον εαυτό μου..
7. Είμαι υπερήφανος, αντίλογος, κενόδοξος, αθρωπάρεσκος, φίλαυτος, φλύαρος· αργολογώ, πολυλογώ, αστεΐζομαι και γελώ για ανόητα πράγματα, καταλαλώ, κατακρίνω, κατηγορώ, ψεύδομαι, συκοφαντώ, θυμώνω, οργίζομαι και μνησικακώ.
8. Δεν έχω εγκράτεια, υπομονή, πραότητα, ταπείνωση. Είμαι κοιλιόδουλος, γαστρίμαργος, λαθροφάγος, ιδιόρρυθμος, ακατάστατος.
10. Αμαρτάνω με λόγια και έργα, με τη θέληση μου και χωρίς αυτή, με γνώση ή άγνοια· είμαι αμελής και οκνηρός και για αυτό έχω πολλές φορές κακές και αισχρές επιθυμίες, άτοπους, αισχρούς ακάθαρτους, υπερήφανους λογισμούς. Για αυτές τις αμαρτίες που εξομολογήθηκα, πάτερ, ενώπιων του Θεού και ενώπιόν σου, και για άλλες αναρίθμητες που από λήθη ή άγνοια παρέλειψα να εξομολογηθώ ζητώ από το Θεό συγχώρηση»(18). Αν εκείνος έλεγε αυτά τι θα έπρεπε να πούμε εμείς;…
3. Πώς αποκτιέται η Αυτογνωσία;
α) Με την ησυχία, τη μόνωση, την περισυλλογή. Η φασαρία, ο θόρυβος, η πολυλογία, τα τρεξίματα, το άγχος, είναι εχθροί της αυτογνωσίας. Επομένως ο σύγχρονος τρόπος ζωής δεν ευνοεί αυτήν την αρετή. «Φεύγω για την έρημο! Πάω να βρω τον εαυτό μου…!» είναι το ασκητικό ρητό.. Πόσο ο κόσμος φοβάται αυτήν την ησυχία! Προτιμά τη φασαρία. «Όλη η δυστυχία του ανθρώπου προέρχεται από το ότι δεν μπορεί να μείνει μια μέρα μόνος, συντροφιά με τον εαυτό του σε ένα δωμάτιο! Πόσα θα είχαν να πουν οι δυο τους!» (Πασκάλ Μπλέζ). Εμείς οι Χριστιανοί όμως την αγαπάμε αυτήν τη μόνωση. Διότι εκεί θα βρούμε και θα ακούσουμε καθαρότερα τη φωνή της συνείδησής μας, αλλά και θα συναντήσουμε τον φίλο της Ησυχίας, τον Μέγα Ησυχαστή Χριστό. Επομένως «Μοναξιά είναι το εντρύφημα των μεγάλων και ο τρόμος των μικρών ψυχών»!(19). Να φτιάξω το ησυχαστήριό μου ακόμη και μέσα στην πόλη! Στο δωμάτιό μου, σε μια γωνιά του σπιτιού μου, στο εικονοστάσι, σε ένα πάρκο, σε ένα δάσος, οπουδήποτε όπου θα απομονώνομαι για λίγα λεπτά και θα ησυχάζω και θα βρίσκω τον εαυτό μου και το Θεό.
β) Με την συναναστροφή μας με τους άλλους & την καθημερινή μας τριβή. Ζώντας με τους άλλους, ο αληθινός μας εαυτός, δεν μπορεί, σίγουρα θα βγει στην επιφάνεια. «Εδώ ταιριάζει να θυμηθούμε μια σελίδα από την αλληλογραφία του ρώσου στάρετς Μακαρίου της Όπτινα. Είναι από τα γράμματα που αντάλλαξε μ έναν έμπορο της Πετρούπολης: «Η οικονόμος μου έφυγε και οι φίλοι μου με συμβούλεψαν να πάρω στη θέση της ένα κορίτσι από το χωριό. Εσείς τι θα λέγατε να κάνω; Να την προσλάβω ή όχι;». «Ναι», ήταν η απάντηση του στάρετς.
Ύστερα από λίγο καιρό ο έμπορος ξανάγραψε: «Πάτερ, δώσε μου την ευχή σου να την διώξω. Είναι σωστός δαίμονας. Από τότε που ήρθε εδώ μέσα, τον περισσότερο καιρό είμαι έξω φρενών από θυμό και έχω χάσει εντελώς τον έλεγχο του εαυτού μου!». Ο στάρετς απάντησε: «Φρόντισε να μην την διώξεις. Είναι άγγελος που ο Θεός σου έστειλε για να σε βοηθήσει να δεις πόσος θυμός ήταν κρυμμένος μέσα σου, πράγμα που η προηγούμενη οικονόμος ποτέ δεν μπόρεσε να σε κάνει να ανακαλύψεις»(20)
γ) με τη βοήθεια του Πνευματικού Πατέρα & της Εξομολόγησης. Η Εξομολόγηση είναι το φροντιστήριο της αυτογνωσίας! «Ένας μεγάλος αναλυτής της ψυχής, ο άγιος Μάξιμος ο Ομολογητής, λέει χαρακτηριστικά:
«Μην ταξιδεύετε μονάχοι με τον εαυτό σας… Θα χαθείτε»!(21). Το ίδιο και ο Μ. Βασίλειος:
«άνθρωπος χωρίς συμβουλή, είναι πλοίο ακυβέρνητο, το οποίο είναι παραδομένο στις τυχαίες κατευθύνσεις των ανέμων». Πολύ θα μας βοηθήσει λοιπόν ο πνευματικός με κάποιες εύστοχες και πάντα από αγάπη βέβαια παρατηρήσεις του.
δ) με τη μελέτη του Λόγου του Θεού και πνευματικών βιβλίων. Τα βιβλία είναι τα λυχνάρια, οι προβολείς που φωτίζουν το εσωτερικό μας. «Για την αναγκαιότητα της μελέτης του Ευαγγελίου, ο Γέροντας Ιερώνυμος έλεγε: «Ένα σπίτι ολόκλειστο, έχει σκοτάδι. Αν ανοίξεις το παράθυρο, βλέπεις τα μεγαλύτερα αντικείμενα. Αν το ανοίξεις περισσότερο και μπει φως, διακρίνεις και τα μικρότερα πράγματα. Όταν μπει μέσα ο ήλιος, βλέπεις και τη σκόνη που αιωρείται. Το ίδιο συμβαίνει και στην ψυχή, που δέχεται το φως του Ευαγγελίου. Βλέπει και τις μικρότερες αμαρτίες»(22). Διαβάζοντας με λαχτάρα πνευματικά βιβλία δανειζόμαστε την αυτογνωσία των αγίων.
ε) με την προσευχή & τις ιερές Ακολουθίες και μάλιστα αυτές της Σαρακοστής. Κύριε φώτισόν μου το σκότος έλεγε ο άγιος Γρηγόριος ο Παλαμάς. Το ίδιο και εμείς λέμε και στην ατομική μας προσευχή και στην κοινή Λατρεία μας στο Ναό.
στ) με τις θλίψεις, τις δοκιμασίες, το πέρασμα του χρόνου. Αν δεν μάθω τον εαυτό μου μαθαίνοντας, μη φοβάστε, θα τον μάθω παθαίνοντας. Οι πόνοι & οι σταυροί είναι εγχειρίδια αυτογνωσίας! «Είχα δάσκαλο τη θλίψη και με έμαθε πολλά»! λέει ο λαός μας. Τα λάθη μου επίσης και οι αποτυχίες μου είναι πολύτιμο υλικό αυτογνωσίας. Πόσο ο απόστολος Πέτρος συνειδητοποίησε την αδυναμία του μετά την τριπλή του άρνηση…!
ζ) με τη χάρη του Χριστού! «βαθεῖα ἡ καρδία παρά πάντα, καὶ ἄνθρωπός ἐστι· καὶ τίς γνώσεται αὐτόν; ἐγὼ Κύριος ἐτάζων καρδίας καὶ δοκιμάζων νεφροὺς (=Η καρδία του ανθρώπου είναι βαθειά περισσότερον από όλα τα άλλα πράγματα. Αυτός είναι ο άνθρωπος· και ποιός ημπορεί να γνωρίση αυτόν; Εγώ μόνον είμαι ο Κύριος και Θεός, ο οποίος εξετάζω τας καρδίας και ερευνώ τους νεφρούς) (Ιερεμίου 17, 9-10). Μόνο Εκείνος μπορεί να με οδηγήσει στην αυτογνωσία. Δικό Του δώρο είναι. Η αποκάλυψη του εαυτού μας θα γίνει από το Χριστό σιγά σιγά, όσο αντέχουμε να δούμε! Και αυτό διότι ίσως να μην είμαστε έτοιμοι να δούμε πλήρως την πνευματική μας κατάντια. «Αν ήξερες τις αμαρτίες σου, θα σου ‘φευγε η καρδιά»(23) λέει ο ευσεβής φιλόσοφος Πασκάλ. «Αν ήξερα τον εαυτό μου, θα το ‘βαζα στα πόδια» (Γκαίτε) λέει και ένας άλλος συγγραφέας. Για να μην απογοητευτούμε λοιπόν και παρατήσουμε τον αγώνα ο Κύριος φωτίζει λίγο λίγο την ψυχή μας κάθε φορά.
Όταν ο Χριστός φωτίζει τότε μαθαίνουμε τα πάντα. Η αυτογνωσία χωρίς Χριστό και άγιο Πνεύμα φτάνει από το «γνωθι σαυτόν» μέχρι το σημείο που είπε ο Σωκράτης «εν οιδα, ότι ουδεν οιδα». Δεν ξέρω τίποτα! Η αυτογνωσία με Χριστό και άγιο Πνεύμα φτάνει μέχρι το σημείο που είπε ο Ευαγγελιστής Ιωάννης «ὑμεῖς χρῖσμα ἔχετε ἀπὸ τοῦ ἁγίου, καὶ οἴδατε πάντα» (Α Ιω. β 20 & 27). Ξέρω τα πάντα! Χωρίς φως Χριστού δεν υπάρχει ούτε γνώση ούτε αυτογνωσία. Με Φως Χριστού υπάρχει παντογνωσία και πανσοφία, όπως είχαν οι άγιοι. Από το «τίποτα» στο «τα πάντα»! Μέσω του Παρακλήτου αποκτώ και αυτο-γνωσία και ετερο-γνωσία και Θεο-γνωσία.
4. Από την Αυτογνωσία στην ετερογνωσία, στο να γνωρίσω καλά τους άλλους
Η αυτογνωσία είναι μεγάλο μυστικό για την επιτυχία των ανθρώπινων σχέσεων.
«Όπως σημειώνει ο Rattner «Από έναν άλλο άνθρωπο καταλαβαίνει κανείς μόνο τόσα, όσα γνωρίζει για τον εαυτό του…». Ισχύει ό,τι λέει ο Jung για το φαινόμενο της προβολής γενικά. Κατά τον ελβετό ψυχίατρο: «κατανοούμε τους άλλους στο μέτρο που ζητάμε να κατανοήσουμε εμάς τους ίδιους. Ό,τι δεν κατανοούμε σε μας, δεν μπορούμε να το κατανοήσουμε στους άλλους. Έτσι η εικόνα του άλλου είναι ως επί το πλείστον υποκειμενική»(24).
Οι σχέσεις μας χαλάνε, διότι πρώτον, μια σχέση θέλει λεπτή εργασία, θέλει να μπω στην καρδιά του άλλου, να μάθω καλά όλες του τις πτυχές, του συζύγου, των παιδιών κλπ. Πώς όμως θα το κάνω αυτό όταν ποτέ δεν έκανα λεπτή εργασία στον εαυτό μου, όταν δεν μπήκα ποτέ βαθειά στην δική μου καρδιά, όταν δικές μου πτυχές είναι άγνωστες; Πώς να κατανοήσω τον άλλον αφού δεν κατανοώ ούτε εμένα; Όποιος έχει αυτογνωσία γίνεται ο καλύτερος σύμβουλος των άλλων, ο πιο σοφός!
Δεύτερον, θέλω, επιπλέον, να γνωρίσω καλά τον εαυτό μου για να τον αλλάξω, όχι μόνο για το Χριστό που αγαπώ, αλλά και για τους άλλους που αγαπώ. Θέλω να τους προσφέρω έναν καλύτερο εαυτό! Πολλές φορές χάλασαν οι σχέσεις μας. Έφταιξα και εγώ κάπου. Πού όμως; Θέλω να βρω που έφταιξα και φταίω, θέλω να βρω τα ελαττώματά μου που προκάλεσαν συγκρούσεις, να τα διορθώσω, για να μην πικραίνω αυτούς που αγαπώ και για να είμαστε αγαπημένοι. Βλέπετε; Πάλι κίνητρο η αγάπη για την αυτογνωσία, η αδελφική αγάπη, αυτή τη φορά! «πάντα ὑμῶν ἐν ἀγάπῃ γινέσθω.» (Α΄ Κορ. 16,14)!
5. Αυτογνωσία και εργασία και αποδοτικότητα
Η αυτογνωσία με βοηθά και στις δουλειές μου να είμαι πιο αποτελεσματικός και επιτυχημένος αφού ξέρω καλά τα όρια και τις δυνατότητές μου. Ούτε υποτιμώ ούτε υπερεκτιμώ τον εαυτό μου.
«Στο Β΄ Παγκόσμιο πόλεμο, ο διοικητής ενός συντάγματος χρειαζόταν 20 εθελοντές για μια πολύ δύσκολη αποστολή. Στο προσκλητήριο έθεσε το ερώτημα: «Ποιος από σας δεν έκανε ποτέ λάθος στη ζωή του;».
Οι περισσότεροι στρατιώτες βγήκαν μπροστά και με περηφάνια δήλωσαν πως υπήρξαν αλάνθαστοι. Κάποιοι άλλοι έμειναν πίσω και σιωπούσαν. Ο αξιωματικός τους εξέτασε και από αυτούς διάλεξε τους ανθρώπους που χρειαζόταν, γιατί αυτοί είχαν επίγνωση των ατελειών και της αδυναμίας τους»(25)
6. Αυτογνωσία: Το πιο ωραίο σκάψιμο!
«Ενδον σκάπτε. Ενδον η πηγή του αγαθού και αεί αναβλύειν δυναμένη, εάν αεί σκάπτεις»
(=Σκάβε μέσα σου! Μέσα σου είναι η πηγή του καλού και θα αναβρύζει ακατάπαυστα, αν ακατάπαυστα σκάβεις) (Μάρκος Αυρήλιος)(26). «Όργωνε βαθιά, να έχεις πολύ σιτάρι. Αρχαίο ανεξερεύνητο ορυχείο
με κοιτάσματα άγνωστα η ψυχή σου, σκάψε βαθιά να βρεις το χρυσάφι σου».
Έχω και χρυσάφι μέσα μου! Άρα αυτογνωσία δεν σημαίνει μόνο τα αρνητικά, αλλά και τα θετικά. Να βρω και τα καλά, τα χαρίσματα που μου έδωσε ο Θεός. Να τα βρω, να τα καλλιεργήσω και να τα διαθέσω στην υπηρεσία του Θεού και ανθρώπων. Οι άνθρωποι συνήθως παίρνουν το φτυάρι και αρχίζουν να σκάβουν όχι μέσα τους αλλά το «λάκκο» τον άλλων, να τους «θάβουν» κοινώς. Εμείς σκάβουμε για μας! Όχι για να «θάψουμε», αλλά για να «ξεθάψουμε» το πρωτόκτιστον κάλλος, την εικόνα του Θεού που κρύβουμε μέσα μας και καταχώθηκε από τα πάθη.
7. Αυτογνωσία: το μεγαλύτερο κατόρθωμα. Αυτή είναι η αρχή & το τέλος των αρετών! Δεν είναι πάρεργο, αλλά το κύριο έργο μας. «Ο όσιος Νικήτας ο Στηθάτος λέει «το να γνωρίσει κάποιος τον εαυτό του είναι το τέλος της εργασίας των αρετών»(27). Είναι πιο σπουδαία & από χαρίσματα & από θαύματα & από οπτασίες!
«Αγάπησε την αργία της ησυχίας, λέει ο άγιος Ισαάκ ο Σύρος, περισσότερο από τον χορτασμό των πεινασμένων…· διότι είναι προτιμότερο για σένα να λύσεις το δεσμό της αμαρτίας, παρά να ελευθερώσεις δούλους από τη δουλεία· είναι καλύτερο για σένα να ειρηνεύσεις την ψυχή σου παρά να ειρηνεύεις με τη διδαχή σου τους ευρισκόμενους σε διάσταση….
Σε συμφέρει να φροντίζεις να αναστήσεις την πεσμένη από τα πάθη ψυχή σου…, παρά να αναστήσεις τους νεκρούς»… «Όποιος αισθάνθηκε τις αμαρτίες του είναι ανώτερος από εκείνον που εγείρει νεκρούς με τη προσευχή του. Όποιος στενάζει μία ώρα για τη ψυχή του, είναι ανώτερος από εκείνον που ωφελεί όλο τον κόσμο με την εμφάνισή του. Όποιος αξιώθηκε να δει τον εαυτό του, αυτός είναι ανώτερος από εκείνον που αξιώθηκε να δει τους αγγέλους»(28).
Χωρίς την εσω-στρέφεια, η εξω-στρέφεια καταντά ένας ακτιβισμός χωρίς βάθος όμως που ίσως γίνεται και για επίδειξη ή για να γεμίσει ένα εσωτερικό κενό! «Σε θεολόγο που υποστήριζε ότι ο χριστιανός πρέπει να είναι άνθρωπος της δράσης, ο γέροντας Ιωήλ της Καλαμάτας είπε: «Ωχ, καημένε! Δεν αφήνεις τη δράση και τη βράση για να κοιτάξεις λίγο και τον δικό σου καταρτισμό; Όλο δράση και βράση είμαστε και αφήσαμε τις ψυχές μας να γίνουν χέρσα χωράφια.
Καθάρισε με βαθιά αυτοκαλλιέργεια την ψυχή σου από τα πάθη και τότε ό,τι προσφέρεις στον πλησίον σου θα το προσφέρεις όχι από το άδειασμά σου, αλλά από το ξεχείλισμά σου»(29). Γι’ αυτό όταν ρωτήθηκε κάποτε ο π. Επιφάνιος Θεοδωρόπουλος: - Γέροντα έχετε δει ποτέ κανένα όραμα;
- Όχι παιδί μου. Ούτε έχω δει, ούτε θέλω να δω. Το μόνο που θέλω να βλέπω είναι οι αμαρτίες μου (30).
Ας τελειώσει την ομιλία, Σεβασμιώτατε, ο μέγας ποιητής της Εκκλησίας μας, άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος με ένα ποίημά του: «Έχεις ψυχή μου δουλειά, και μάλιστα, αν θέλεις, μεγάλη. Εξέτασε τον εαυτό σου ποιά είσαι και πού είσαι στραμμένη, από πού ήλθες και πού πρέπει να παρουσιαστείς, αν η ζωή είναι αυτό που ζεις ή κάτι το καλύτερο… Έχεις ψυχή μου, δουλειά. Μην κουραστείς από τον κόπο»(31).
Ευχηθείτε και προσευχηθείτε, Σεβασμιώτατε, να κάνουμε εφέτος τη Σαρακοστή ένα καλό εσωτερικό «σκάψιμο» του εαυτού μας. (π. Νικόλαος Πουλάδας)

Παραπομπές
(1) Μεγάλου Βασιλείου Παιδαγωγική Ανθρωπολογία, Χαρώνη Βασιλείου αριθμ. κειμένου 399
(2) Κουφογιαννη Πανωραία, Εκπαιδεύοντας θεολόγους… σελ.175
(3) Βιττγκενστάιν, Στοχασμοί, σελ.105, εκδόσεις Στιγμή
(4) Αυτογνωσία, Μιχαήλ Μιχαηλίδη, σελ. 29
(5) Βιττγκενστάιν, Στοχασμοί, σελ.38, εκδόσεις Στιγμή
(6) άγιος Ιουστίνος Πόποβιτς, Ανθρωπος και Θεάνθρωπος σελ. 23 (Ομιλ. 11,15. PG 34,556 C)
(7) Τάσος Κόρφης στο Αγκαλιά με τον εαυτό μας,Ντέμη Σταυροπούλου σελ. 151
(8) Αυτογνωσία, Μιχαήλ Μιχαηλίδη, σελ. 30
(9) Πλούταρχος στο Σταλαγμοί αρχαίας σοφίας, Αγγελική Ζαχαριά σελ. 264
(10) Γέροντος Παϊσίου, Χαριτωμένες Διδαχές σελ. 49
(11) Κλίμαξ Ιωάννου Σιναϊτη, ΕΠΕ σελ. 241
(12) Αυτογνωσία, Μιχαήλ Μιχαηλίδη, σελ. 53
(13) Κωνσταντίνος Κούρκουλας, Στάχυα τομ.Β σελ. 16
(14) Γεροντικόν, Είπε Γέρων σελ. 71
(15) Γεροντικόν, Είπε γέρων σελ. 168
(16) Διδαχές Γερόντων, πρεσβ. Διονυσίου Τάτση σελ. 58
(17) Κοσμάς ο Αιτωλός Διδαχή Α 1, Παντελή Πάσχου
(18) Γέροντος Φιλοθέου Ζερβάκου,Διδαχές πατρικές σελ.265-266
(19) Ντοστογιέφσκυ, στο Λόγια Σοφά, Συλλογή δεύτερη, εκδ. Φωτοδότες,σελ. 34
(20) Πορεία και συνάντηση σελ. 20,Αντωνίου Μπλουμ
(21) Αγκαλιά με τον εαυτό μας, Ντέμη Σταυροπούλου σελ. 149
(22) Διδαχές Γερόντων,π.Διονυσίου Τάτση, σελ.69
(23) Πασκάλ Μπλεζ, Σκέψεις, εκδ. Καστανιώτη σελ. 334
(24) Ιωάννου Κορναράκη, Η νεύρωση ως «Αδαμικό πλέγμα» σελ. 113
(25) Ημεροδείκτης εκδόσεων ο Λόγος
(26) Μάρκος Αυρήλιος, Στοχασμοί, σελ.70, εκδόσεις Στιγμή
(27) Ιωάννου Κορναράκη, Βιβλικά Ψυχογραφήματα, σελ.37
(28) άγιος Ισαάκ ο Σύρος. ΕΠΕ, τομ Α σελ,361,τομ. Β σελ 119-121
(29) Διδαχές Γερόντων, πρεσβ. Δημητρίου Τάτση, σελ. 57
(30) Υποθήκες Ζωής σελ. 31
(31) Γρηγορίου Θεολόγου, Έπη εις εαυτόν, Γρηγοριανόν Ταμείον σελ. 154