«Τά σά εκ των σών σοί προσφέροντες κατά πάντα και διά πάντα».
«Η σύντομη αυτή πρόταση έχει πολύ θεολογικό, αλλά και φιλολογικό ενδιαφέρον, λόγω των ερμηνευτικών προβλημάτων που παρουσιάζει. Το «τα σά εκ των σών» σημαίνει πως αυτά που προσφέρουμε ως δώρα, δηλαδή ο άρτος και ο οίνος, για να γίνουν σώμα και αίμα Χριστού, δεν είναι παρά αυτά που ο ίδιος ο δημιουργός μας χάρισε. Εκείνος κάποτε από αγάπη μας τα πρόσφερε ως δώρα και ευλογία για να ζήσουμε. Κι εμείς τώρα τα προσφέρουμε ως ευχαριστία. Κι εκείνος πάλι θα μας τα αντιπροσφέρει ως σώμα και αίμα Χριστού πλέον για να ζήσουμε πνευματικά. Έτσι ασφαλώς καταξιώνετε κι εκπληρώνετε κι ο σκοπός της υλικής δημιουργίας. Προσφερόμενη αγιάζεται, ευλογείται, μεταμορφώνεται. Μαζί με τον άνθρωπο ανυψώνεται στο υπερουράνιο θυσιαστήριο και αποκαθίσταται στην αρχαία παραδεισένια κατάσταση της.
Η γραφή «σοί προσφέρομεν» που συνηθίζεται σήμερα είναι λάθος και πρέπει στη θέση του ρήματος να βάλουμε τη μετοχή «προσφέροντες». Έτσι υπάρχει στα πιο παλιά, αλλά και σε αρκετά νεότερα χειρόγραφα, και ταυτόχρονα η μετοχή εξυπηρετεί καλύτερα την ενότητα και τη συνέχεια του κειμένου, καθώς και το διαλογικό χαρακτήρα της ευχής της αναφοράς. Έτσι το «Σε υμνούμεν...» που ακολουθεί δεν είναι άσχετο με τη συνάφεια του κειμένου, αλλά γίνεται κατανοητό, εάν θεωρηθεί ως απόδοση της μετοχικής «προσφέροντες». Ακόμα και η συνέχεια της ευχής «έτι προσφέρομεν σοι» είναι η πιο λογική και πιο φυσική.
Με την αποδοχή της μετοχής στο «τα σά εκ των σών ...» και την μεταφορά του κυρίου ρήματος στο «Σε υμνούμεν...» αποκαθίσταται η φιλολογική τάξη, αλλά αποφεύγονται και άσκοπες λειτουργικές πράξεις τη στιγμή αυτή (σταυροειδής κίνηση των δώρων από τον διάκονο, ύψωση των δώρων από τον ιερέα) (73).
Αλλά και το «κατά πάντα και δια πάντα» έχει ερμηνευτικές δυσκολίες. Άλλοι το συνδέουν με το σώμα και αίμα του Κυρίου (Γερμανός). Νεότεροι δίνουν τοπική και χρονική σημασία στο «κατά πάντα» (κατά πάντα χρόνο ή κατά πάντα τόπο ) και το «διά πάντα» το σχετίζουν με όλες τις ευεργεσίες του Θεού για χάρη μας. Ο Καβάσιλας δεν ερμηνεύει τη φράση αυτή, αλλά τη βλέπει ως προσδιορισμό του «τα σά...». «Σα εστί κατά πάντα και διά πάντα». Δηλαδή αυτά που προσφέρουμε ειναι δικά σου «καθ’ ολα», «απολύτως», «εντελώς», «τελείως»(74).
«Σε υμνούμεν, σε ευλογούμεν...»
Ο ύμνος αυτός είναι πολύ παλιός, αποτελεί συνέχεια της ευχής της αναφοράς κι όπως στο προηγούμενο σχόλιο αναφέρουμε αποτελεί απόδοση της μετοχής «προσφέροντες». Αποτελεί ύμνο ευχαριστίας στο Θεό για όλες τις ευεργεσίες Του σε μάς.
Ο Γερμανός Κων/πόλεως τον ερμηνεύει ως δοξολογία στην αγία Τριάδα: «Σε υμνούμεν τον Θεόν και Πατέρα. Σε ευλογούμεν τον Υιόν και Λόγον. Σοί ευχαριστούμεν τω Αγίω Πνεύματι»(75). Ο Θεός Πατέρας είναι εκείνος, πρός τον οποίον γίνετε η αναφορά, ο Υιός και Λόγος είναι εκείνος, που θυσιάζετε «υπέρ της του κόσμου ζωής και σωτηρίας». Το Άγιο Πνεύμα είναι εκείνο που λειτουργεί τη θυσία της Εκκλησίας. Τα πάντα, και τη θεία λειτουργία, ενεργεί «ο Πατήρ δι’ υιού έν αγίω Πνεύματι».(76)
Βρισκόμαστε στο ιερότερο σημείο της θείας λειτουργίας, την επίκληση του Αγίου Πνεύματος προκειμένου να γίνει ο καθαγιασμός, η μεταβολή δηλαδή των δώρων σε σώμα και αίμα του Χριστού. Είναι η ώρα της ειχαριστιακής Πεντηκοστής. Οι λόγοι του Κυρίου «Λάβετε, φάγετε... πίετε εξ αυτού πάντες...», που λέχθηκαν «άπαξ», μια φορά δηλαδή, γίνονται πραγματικότητα σε κάθε ευχαριστιακή σύναξη με τη δύναμη του Αγίου Πνεύματος και την ευδοκία του Πατρός.
«Όλα όσα έκανε ο Θεός, τα έκανε με την ενέργεια του Αγίου Πνεύματος, έτσι ώστε και τώρα, η ενέργεια του Πνεύματος εργάζεται αυτά τα υπερφυσικά, τα οποία δεν μπορεί κανείς να τα καταλάβει παρά μόνο με την πίστη», λέει ο Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός(77).
Και ο Καβάσιλας τονίζει πως ο Χριστός δεν θα παρήγγελλε «να κάμετε αυτό σε ανάμνηση μου, αν δεν επρόκειτο να χορηγήσει δύναμη ώστε να μπορούμε να το κάνουμε. Και ποιά είναι η δύναμη; Το Άγιο Πνεύμα»(78). Αυτή είναι η πίστη και η πράξη της Εκκλησίας. Η επίκληση είναι αναγκαία, όπως φυσικά και σε κάθε μυστήριο, γιατί το Άγιο Πνεύμα είναι η ζωή και η δύναμη της Εκκλησίας. Άλλωστε Εκκλησία και ευχαριστία ταυτίζονται. Κι όπως δεν νοείται Εκκλησία χωρίς Άγιο Πνεύμα έτσι δεν νοείται κι ευχαριστία χωρίς την δική του αγιαστική αλλά και ενωτική παρουσία. Αυτό αγιάζει τους πιστούς, αλλά και τους ενώνει μεταξύ τους. Από τα πρώτα κιόλας σχόλια το τονίσαμε πως στη λειτουργία είναι παρούσα ολόκληρη η αγία Τριάδα. Αυτήν άλλωστε δοξολογούμε στη σύναξη μας.
Τώρα ιστορικά θα μπορούσαμε να επισημάνουμε πως η επίκληση υπάρχει σ’ όλες τις αρχαίες λειτουργίες της Ανατολής κ της Δύσης, εκτός από την Ρωμαϊκή λειτουργία. Η πιο αρχαϊκή μορφή επίκλησης υπάρχει στη λειτουργία (αναφορά) του Ιππολύτου (3ος αιώνας). Μαρτυρείται βέβαια πιο πρίν για πρώτη φορά από τον Άγιο Ειρηναίο (79) (2ος αιώνας), αλλά η ιδέα και ο πυρήνας της επίκλησης βρίσκεται στην Καινή Διαθήκη «...για να είναι η προσφορά των εθνών ευπρόσδεκτη, αγιασμένη διά του Αγίου Πνεύματος»(80) και «το αίμα του Χριστού, ο οποίος, δια του αιωνίου πνεύματος, πρόσφερε τον εαυτό του άμωμη θυσία στο Θεό.»(81)
Η επίκληση τονίστηκε περισσότερο στα χρόνια που αμφισβητήθηκε η θεότητα του Αγίου Πνεύματος, την εποχή δηλαδή των δογματικών ερίδων που κατέληξαν στη συμπλήρωση του συμβόλου της πίστεως από την Β’ Οικουμενική Σύνοδο (82). Ο Χριστός βέβαια καθαγίασε ο ίδιος με τα λόγια του ως Θεός τον άρτο και τον οίνο, αφού αυτός είναι ο ιδρυτής του μυστηρίου της θείας ευχαριστίας. Πρώτα αγίασε τα δώρα και μετά είπε «Λάβετε, φάγετε...» κ.λ.π. Τώρα γιατί αργότερα, αλλά και σήμερα προηγούνται αυτά τα λόγια και ακολουθεί ο καθαγιασμός, η απάντηση βρίσκεται στα παρακάτω.
«Ο Κύριος στο μυστικό δείπνο πρώτα καθαγιάζει και κατόπιν προσφέρει. Η Εκκλησία αφηγηματικά αναφέρεται στην πράξη αυτή και στους λόγους του Κυρίου και θαρρούσα σε αυτήν και δυνάμει αυτής επικαλείται τη χάρη του Αγίου Πνεύματος για την επανάληψη και τελείωση του μυστηρίου και κατόπιν το προσφέρει προς κοινωνία. Κατ’ ουσίαν, δηλαδή, κάνει και εκείνη το ίδιο· πρώτα καθαγιάζει και μετά προσφέρει. Η αντιστροφή είναι μόνο φαινομενική»(83).
Οι πνευματικοί καρποί της επίκλησης, η οποία δεν αφορά μόνο τα δώρα, αλλά και τον καθένα μας, είναι αυτοί που αναφέρει η ίδια η ίδια η ευχή. «’Ωστε γενέσθαι τοις μεταλαμβάνουσιν είς νήψιν ψυχής, είς άφεσιν αμαρτιών, είς κοινωνίαν του αγίου πνεύματος, είς βασιλείας ουρανών πλήρωμα, είς παρρησίαν την πρός σε». Μπορούμε δηλαδή να μιλήσουμε για μια νέα ζωή που συντελείται στο λειτουργημένο άνθρωπο. Η θεία λειτουργία, χάρη στην επενέργεια του Αγίου Πνεύματος, δεν είναι μόνο ευχαριστιακή Πεντηκοστή, αλλά και ευχαριστιακή αναδημιουργία, ανάπλαση του ανθρώπου και του κόσμου.(84)»
Παραπομπές
(73) Ι.Μ. Φουντούλη, Ερμηνεία επτά δυσκόλων… σελ. 163
(74) ο.π. σελ. 164-165
(75) Γερμανού Κων/πόλεως, Ιστορία εκκλησιαστική… PG 98,437B
(76) Διονυσίου Λ. Ψαριανού. Μητρ. Σερβίων και Κοζάνης, Η Θεία Λειτουργια…, σελ. 340
(77) Ιωάννου Δαμασκηνού, Έκδοσις ακριβής… 13/86
(78) Νικολάου Καβάσιλα, Εις την Θείαν Λειτουργίαν…, σ. 143
(79) PG 7, 1253
(80) Ρωμ. 15,16
(81) Εβρ. 9,14
(82) Π.Ν. Τρεμπέλα, Αι τρεις Λειτουργίαι σ. 111-112
(83) Ι.Μ. Φουντούλη. Απαντήσεις εις λειτουργικάς απορίας. τ. Γ σελ. 232
(84) Ι.Μ. Φουντούλη. Το Άγιο Πνεύμα εν τη λειτουργική ζωή… σελ. 67-85
(Η Θεία Λειτουργία, Ιωάννη Κογκούλη, Χρήστου Οικονόμου, Παναγιώτης Σκαλτσή, εκδ. Ο.Χ.Α «Λυδία» σλ. 171-176)