ιε. Ανάμνησιν εργαζόμεθα θυσίας
«Στο μυστικό Δείπνο ο Χριστός, αφού προσέφερε στους μαθητάς Του το άγιο σώμα Του και το τίμιο αίμα Του, τους έδωσε την εντολή: Τούτο ποιείτε εις την εμήν ανάμνησιν. Έτσι μας διδάσκει ότι η πραγματική ανάμνησή Του δεν είναι μια απλή σκέψη αλλά μια πράξη: η τέλεση του μυστηρίου του Δείπνου Του. Ο μόνος τρόπος να «θυμηθεί» κανείς το απρόσιτο στη σκέψη μυστήριο της Οικονομίας Του είναι να ξαναζήσει τη θυσία Του μέσα στη θεία Λειτουργία.
Για να μην καταλάβουμε διαφορετικά την «ανάμνησή» Του, ο Χριστός μάς έδωσε προηγουμένως εντολή: Λάβετε, φάγετε το σώμα μου… Πίετε το αίμα μου.
Έτσι, αναγκαστικά η ανάμνηση αυτής της εντολής και ολόκληρου του έργου της θείας Οικονομίας μάς οδηγεί στην ευχαριστιακή προσφορά: Μεμνημένοι τοίνυν της σωτηρίου ταύτης εντολής και πάντων των υπέρ ημών γεγενημένων… τα σα εκ των σων σοι προσφέρομεν …. Η ανάμνηση της εντολής του Κυρίου μάς παρακινεί να ιερουργήσουμε το Μυστήριο της λειτουργικής αναμνήσεώς Του. Και είναι τόσο πραγματική και ζωντανή η παρουσία του Χριστού μέσα στη λειτουργική ανάμνησή Του, ώστε στο τέλος της θείας Λειτουργίας μπορούμε να Τού πούμε: «τετέλεσται το τη σης οικονομίας μυστήριον»384(Μέγας Βασίλειος, Λειτουργία).
Ο ιερός Χρυσόστομος γράφει ότι με το ίδιο το μυστικό Δείπνο ο Χριστός ιερούργησε την ανάμνηση της θυσίας Του: «Διό λοιπόν … τους μαθητάς δια των μυστηρίων αναμιμνήσκει πάλιν της σφαγής (=Για αυτό λοιπόν… μέσω των μυστηρίων θυμίζει πάλι στους μαθητές τη σφαγή)». Στη συνέχεια χαρακτηρίζοντας ο Χριστός το άγιο αίμα Του αίμα της Καινής Διαθήκης, «δείχνει ότι πρόκειται και να πεθάνει. Γι αυτό κάνει λόγο για Διαθήκη. Και θυμίζει έτσι και την Παλαιά (αναμιμνήσκει της προτέρας), γιατί κι εκείνη επικυρώθηκε με αίμα»385(Μ.58,737-738). Έτσι, ήδη στο μυστικό Δείπνο συνυπάρχει στο πρόσωπο του Χριστού το παρελθόν (η προτέρα διαθήκη), το παρόν (η καινή διαθήκη) και το μέλλον (η επικείμενη ΄σφαγή΄).
Η θεία Ευχαριστία είναι η λειτουργική «ανάμνηση της αειμνήστου και πρώτης εκείνης τραπέζης του μυστικού θείου Δείπνου»386 (Ιππόλυτος Ρώμης,Μ 10,628Β) και πάντων των υπέρ ημών γεγενημένων. Με τη θεία Ευχαριστία ιερουργούμε αυτό ακριβώς (τούτο ποιείτε) που ιερούργησε ο Δεσπότης Χριστός. Γι αυτό, λέει ο άγιος Διονύσιος: «Το θεομίμητον πως αν ημίν ετέρως εγγένοιτο, μη της των ιερωτάτων θεουργιών μνήμης ανανεουμένης αεί ταις … ιερουργίαις ;(=πώς θα μπορούσε αλλιώς να υπάρξει σε μας η μίμηση του θείου, αν δεν ανανεωνόταν πάντοτε η μνήμη των ιερότατων θεουργιών με τις… ιεροτελεστίες;387»(Μ. 3,441C)
Προσφέρουμε την αγία Αναφορά «ανάμνησιν ποιούμενοι του θανάτου αυτού». Με τη λειτουργική ανάμνηση δεν σκεπτόμαστε απλώς τη θυσία του Χριστού αλλά τη ζούμε: «Εκείνη προσφέρομεν και νυν την τότε προσενεχθείσαν, την ανάλωτον. Τούτο γαρ εις ανάμνησιν γίνεται του τότε γενομένου. Τούτο γαρ ποιείτε φησίν, εις την εμήν ανάμνησιν. Ουκ άλλην θυσίαν … αλλά την αυτήν αεί ποιούμεν· μάλλον δε ανάμνησιν εργαζόμεθα θυσίας» (=Εκείνη προσφέρουμε και τώρα, αυτήν που τότε προσφέρθηκε, αυτήν που δεν δαπανιέται ποτέ. Διότι αυτό γίνεται για ανάμνηση αυτού που έγινε τότε. Διότι αυτό κάντε, λέει, για τη δική μου ανάμνηση. Όχι άλλη θυσία… αλλά την ίδια πάντοτε τελούμε· μάλλον δε επιτελούμε ανάμνηση θυσίας»388(Χρυσόστομος,Μ 63,191).
Ο Χριστός, με το στόμα του ιερού Χρυσοστόμου, μάς εξήγησε το νόημα της αναμνήσεως: «Όπως, λέει στους μαθητάς Του, εκάνατε εκείνο (το ιουδαϊκό πάσχα) για να θυμάστε τα θαύματα της Αιγύπτου, έτσι να κάνετε και αυτό (το δικό μου πάσχα) για να θυμάστε εμένα». Και συνεχίζει ο άγιος πατήρ «Όπως ο Μωϋσής λέει «Αυτό θα είναι αιώνια ανάμνηση για σας», έτσι και ο Χριστός «Για να έχετε την ανάμνησή μου» μέχρις ότου επανέλθω»389(Έξοδος 3,15-Μ 58,739).
Πράγματι ο Χριστός είπε στους μαθητάς: «Ου μη πίω απ άρτι εκ τούτου του γεννήματος της αμπέλου έως της ημέρας εκείνης, όταν αυτό πίνω μεθ υμών καινόν εν τη βασιλεία του πατρός μου»390(Ματθ. 26,29). Έτσι, η θεία Λειτουργία, που είναι και η πρόγευση του Δείπνου της Βασιλείας, είναι το Γεγονός που ενώνει το μυστικό Δείπνο με τη Βασιλεία του Θεού. Στο χρονικό διάστημα που είναι ανάμεσα στο Δείπνο και τη Βασιλεία ιερουργείται η Λειτουργία: η ζωηφόρος ανάμνηση του Δείπνου, πάντων των υπέρ ημών γεγενημένων και της ίδιας της Βασιλείας.
Στο πρόσωπο του Χριστού συνυπάρχει το παρελθόν και το μέλλον μέσα στο παρόν, πράγμα που είδαμε μιλώντας και για το μυστικό Δείπνο. «Εγώ, λέει ο Χριστός, είμαι το Α και το Ω, ο πρώτος και ο έσχατος, αρχή και τέλος»391(Αποκάλ. 22,13). Έτσι, στη θεία Λειτουργία, η οποία είναι το μυστήριο του Χριστού, το Α και το Ω, τα πρώτα και τα έσχατα, η αρχή και το τέλος είναι ταυτοχρόνως παρόντα: «Η μελλοντική εκείνη ζωή, γράφει ο ιερός Καβάσιλας, κατά κάποιον τρόπο χύθηκε μέσα σ΄αυτήν την παρούσα ζωή και αναμίχθηκε μαζί της» Ο μέλλων εκείνος τω παρόντι τούτω καθάπερ ενεχέθη και ανεμίγη.392 (Μ. 150,496)
Προσδοκούμε ανάσταση νεκρών και ήδη ζούμε στον ουρανό: «την γην ουρανόν ποιεί τουτί το μυστήριον (την γη την κάνει ουρανό αυτό εδώ το μυστήριο»)»393(Χρυσόστομος Μ 61,205). Μέσα στη Χάρι της Λειτουργίας τα μέλλοντα είναι και ονομάζονται γεγενημένα. Γιατί ο ιερουργών και ιερουργούμενος Χριστός είναι «υπεράνω και τόπου και χρόνου και της των γεγονότων (των κτιστών δημιουργημάτων) ιδιότητος»394(Κλήμης Αλεξανδρεύς,Μ 8,937Α). Η θεία Λειτουργία είναι η έξοδος του ανθρώπου από το χρόνο και η είσοδός του στο μυστήριο της ημέρας του Κυρίου. Της ημέρας της ογδόης, «που δεν έχει αρχή και τέλος. Γιατί δεν είναι ότι τώρα δεν υπάρχει και πρόκειται να υπάρξει μετά και να αρχίσει· αλλά και ήταν προ των αιώνων, και είναι τώρα και θα είναι για πάντα»395(Συμεών Νέος Θεολόγος,SC 122,182).
Στη θεία Λειτουργία ζούμε την ώρα που «έρχεται και νυν εστι (=και τώρα είναι)». Ζούμε την ώρα του Χριστού ο Οποίος αδιάκοπα «υπάγει και έρχεται»396(Ιωάννης 4,23 και 14,28).
ις. Της ελευθερίας μου προσφέρω σοι τα σύμβολα
Ο άνθρωπος πήρε τον κόσμο από τα χέρια του Θεού ως δώρο γεμάτο από θείες ευλογίες. Θέλει λοιπόν να Του εκφράσει την ευγνωμοσύνη του. Και μη έχοντας τι να Του αντιπροσφέρει, Τού επιστρέφει το ίδιο Του δώρο: Τα σα εκ των σων σοι προσφέρομεν … Έτσι, ο κόσμος που υπήρξε το όχημα που μετέφερε στον άνθρωπο την αγάπη του Θεού, γυρίζοντας τώρα στο Θεό, γίνεται το όχημα που μεταφέρει στον άγιό Του θρόνο την Ευχαριστία του ανθρώπου.
Προσφέρουμε στο Θεό το δώρο που μας έκανε, βάζοντας επάνω σ΄αυτό τη σφραγίδα της ευγνωμοσύνης μας. Το όργωμα της γης, η σπορά, το θέρισμα, το ζύμωμα, το πάτημα των σταφυλιών είναι η σφραγίδα του ανθρώπου πάνω στον κόσμο του Θεού. Το σιταρένιο ψωμί, το αγνό νάμα, το ανόθευτο λάδι είναι ο κόσμος που γυρίζει στο Θεό φορτωμένος με τους κόπους, τις αγωνίες, τις χαρές και τις ελπίδες του ανθρώπου.
Το δώρο όμως αυτό του Θεού δεν είναι ούτε η μόνη ούτε η μεγαλύτερη ευλογία Του σε μας. Γιατί, εάν με την πρώτη δημιουργία ο Θεός φανέρωσε την αγάπη Του στον άνθρωπο, προσφέροντάς του ως δώρο τον κόσμο, στην καινή κτίση φανέρωσε την αγάπη Του προσφέροντας στον άνθρωπο δώρο τον εαυτό Του. Ο Χριστός, γράφει ο ιερός Καβάσιλας, «δεν ανέπλασε τον άνθρωπο με την ίδια ύλη που τον έπλασε αρχικά. Αλλά την πρώτη πλάση έκανε παίρνοντας χώμα από τη γη, ενώ για τη δεύτερη έδωσε το σώμα Του… Του παλαιού Αδάμ το σώμα, συστάθηκε από τη γη, ενώ ο νέος γεννήθηκε, λέει η Γραφή, από το Θεό. Και απόδειξη κάθε μιας από τα δύο είδη ζωής είναι η αντίστοιχη τράπεζα. Την πρώτη την έβγαλε η γη, τον καινό άνθρωπο τον τρέφει ο επουράνιος με τη σάρκα Του» 397(Μ 150 617Β-621). Γι αυτό και τώρα στην καινή θυσία δεν προσφέρουμε στο Θεό μόνο απλά υλικά του κόσμου αλλά τον ίδιο τον Χριστό, το σώμα Του, που μας χάρισε η αγάπη του Πατρός.
Τα δώρα που προσκομίζουμε στο θυσιαστήριο μπορούν επάξια να ευχαριστήσουν για το καινό αυτό δώρο, τον Χριστό, ακριβώς γιατί σε λίγο θα αποτελέσουν σάρκα και αίμα Χριστού. Έτσι, τα δώρα αυτά έχουν τη δύναμη να είναι η απάντησή μας στην αγάπη Του, που φανερώθηκε στην αρχική δημιουργία με τον κόσμο και στην καινή κτίση εν Χριστώ. Και είναι ακόμα, τα ίδια αυτά δώρα, τα σημάδια της ελευθερίας που μας χάρισε ο Χριστός προσφέροντας τον εαυτό Του «λύτρον αντί πολλών»398(Ματθ. 20,28). Όπως λέει ο ιερεύς στον Χριστό, στη λειτουργία του Γρηγορίου του Θεολόγου, λίγο πριν από τον καθαγιασμό: «Ταύτης μου της ελευθερίας προσφέρω σοι τα σύμβολα»399(Μ 36, 712Α).
Κρατώντας στα χέρια του ο άνθρωπος αυτά τα δώρα, αντίδωρα για τον κόσμο και τον Χριστό που δέχθηκε από τον Πατέρα, με την αγία αναφορά, ανεβαίνει προς τα ύψη του Θεού: «Μεταχειριζόμενος το φως ανεβαίνει το δρόμο που οδηγεί στο Θεό… Ανεβαίνει αληθινά…. και ακούει τα άρρητα ρήματα και βλέπει τα αθέατα θεάματα. Και γεμίζει ολόκληρος από θαυμασμό… και συναγωνίζεται τους ακούραστους υμνωδούς (δηλαδή τους αγγέλους) έχοντας γίνει και ο ίδιος άγγελος του Θεού πάνω στη γη. Και διά του εαυτού του οδηγεί στο Θεό ολόκληρη την κτίση»400(Γρηγόριος Παλαμάς,Φ 4,111).
Δια του ανθρώπου και μαζί με τον άνθρωπο φθάνει στο υπερουράνιο θυσιαστήριο και ο κόσμος. Δέχεται και αυτός την αγιαστική χάρι του Παρακλήτου και γίνεται σώμα Χριστού: το καινό Δώρο του Θεού στον άνθρωπο. Ο κόσμος τώρα γίνεται τόπος συναντήσεως του κτιστού με τον Άκτιστο, γίνεται Ευχαριστία. Και ο άνθρωπος κοινωνεί την «ευχαριστηθείσαν τροφήν»401 (Άγιος Ιουστίνος,Β 3,197) -τον Χριστό- και χριστοποιείται.
ιζ. Σοι ευχαριστούμεν
Ερμηνεύοντας ο ιερός Καβάσιλας την εκφώνηση του ιερέως Τα σα εκ των σων σοι προσφέρωμεν…, λέει απευθυνόμενος στον ουράνιο Πατέρα: «Σου προσφέρουμε την ίδια εκείνη προσφορά, την οποία ο ίδιος ο Μονογενής προσέφερε σε σένα το Θεό και Πατέρα. Και προσφέροντάς την ευχαριστούμε εσένα, γιατί και Αυτός προσφέροντάς την ευχαριστούσε. Γι΄αυτό, δεν εισφέρουμε τίποτα δικό μας σ΄ αυτή την προσφορά των δώρων ούτε δικά μας έργα είναι αυτά τα δώρα αλλά δικά Σου, του Δημιουργού των όλων. Ούτε δική μας επινόηση είναι ο τρόπος αυτός της λατρείας… αλλά συ μας τον δίδαξες και συ μας προέτρεψες δια του Μονογενούς να σε λατρεύουμε με τον τρόπο αυτό. Γι΄αυτό, όσα σου προσφέρουμε μάς τα έδωσες από τα δικά Σου, είναι δικά Σου καθ΄όλα και για όλα (κατά πάντα και δια πάντα)»402(Μ 150,481-484). Και προσφέροντας στον Κύριο αυτά που είναι δικά Του, τον ευχαριστούμε κατά πάντα και διά πάντα.
Αυτή η «εν παντί» Ευχαριστία είναι καρπός της αναμνήσεως Χριστού. Σ΄αυτό άλλωστε απέβλεπε ο Χριστός, όταν έδωσε εντολή να ιερουργούμε την ανάμνησή Του: να μη γίνουμε αγνώμονες και χάσουμε έτσι τις θεϊκές Του δωρεές. Η Ευχαριστία, λέει ο ιερός Χρυσόστομος, μας κάνει οικείους του Θεού403(ΕΠΕ 10,158). Ο σκοπός που συνέστησε ο Κύριος το Μυστήριο είναι ακριβώς η ιερουργία της αναμνήσεώς Του, επειδή η ανάμνησή Του μας οδηγεί στην Ευχαριστία, μας κάνει δικούς Του: «Εις την εμήν ανάμνησιν ποιείτε τούτο, έφη (ο Χριστός), την αιτίαν εκκαλύπτων (αποκαλύπτοντας) ημίν της του μυστηρίου δόσεως… Όταν γαρ εννοήσης τι πέπονθεν ο Δεσπότης σου διά σε, φιλοσοφώτερος έση» λέει ο ιερός Χρυσόστομος. «Έδεσε στερεά την ανάμνηση της ευεργεσίας με το Μυστήριο», λέει ο ίδιος Πατήρ404(Μ 61,230 & 58,739).
Η ανάμνηση της ευεργεσίας βλαστάνει την Ευχαριστία, και η Ευχαριστία μας κάνει φιλοσοφωτέρους, δηλαδή φίλους του Χριστού που είναι η Σοφία του Θεού. Κι εμείς, για να γίνουμε φίλοι του Χριστού, ευχαριστούμε «πάντοτε υπέρ πάντων εν ονόματι του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού τω Θεώ και Πατρί»405(Εφεσ. 5,20).
ιη. Η του Αγίου Πνεύματος επισκιάζουσα δύναμις
Στη θεία Λειτουργία του Αγίου Ιακώβου, πριν αρχίσει η αγία αναφορά, γίνεται ο εξής διάλογος ανάμεσα στο λειτουργό και το λαό. Ο λειτουργός λέει: «Μεγαλύνατε τον Κύριον συν εμοί και υψώσωμεν το όνομα αυτού επί το αυτό». Και ο λαός απαντά: «Πνεύμα Άγιον επελεύσεται επί σε και δύναμις Υψίστου επισκιάσει σοι». Η απάντηση του λαού μάς θυμίζει το διάλογο που έγινε ανάμεσα στην Κεχαριτωμένη Θεοτόκο και τον αρχάγγελο Γαβριήλ την ημέρα του Ευαγγελισμού406(Λουκ. 1,34-35).
Κάθε θεία Λειτουργία είναι ένας καινούργιος Ευαγγελισμός. Στη θέση της Παναχράντου Θεοτόκου είναι η μία, αγία, καθολική και αποστολική Εκκλησία. Λέγοντας η Σύναξη της Εκκλησίας -με το στόμα του λειτουργού- κατάπεμψον το Πνεύμα σου το Άγιον εφ΄ημάς, κατά κάποιο τρόπο επαναλαμβάνει τα λόγια της Αειπαρθένου «Ιδού η δούλη Κυρίου, γένοιτό μοι κατά το ρήμα σου»407(Λουκ.1,38). Και ιερουργείται ο Ευαγγελισμός της θεοτόκου Εκκλησίας: «Η χάρις του Πνεύματος βρίσκεται εκεί και πετάει πάνω σε όλους και ετοιμάζει τη μυστική εκείνη θυσία»408Η του Πνεύματος χάρις παρούσα και πάσιν εφιπταμένη την μυστικήν εκείνην κατασκευάζει θυσίαν (Χρυσόστομος ΕΠΕ 36,312).
Με το μυστήριο της Θείας Ευχαριστίας η αγία μας Εκκλησία γίνεται Θεοτόκος Μητέρα. Ο Παράκλητος κατέρχεται πάνω σ΄Αυτήν και πάνω στα δώρα Της. Μυστηριακά συλλαμβάνεται ο Λόγος του Θεού, γεννάται ο Άχρονος, προσφέρεται υπέρ της του κόσμου ζωής. Η Εκκλησία δέχεται την τελείωση «τοις λελαλημένοις αυτή παρά Κυρίου: ΄Τούτο εστι το σώμα μου… Τούτο εστι το αίμα μου΄.»
Ο Κύριος έδωσε την εντολή στους μαθητάς Του να ιερουργούν το Δείπνο εις ανάμνησίν Του επειδή «επρόκειτο να τους προσφέρει τη δύναμη, ώστε να μπορούν να το πράττουν. Και ποιά είναι η δύναμη; Είναι το Άγιο Πνεύμα. Η από τον ουρανό δύναμη που όπλισε τους Αποστόλους, σύμφωνα με το λόγο του Κυρίου προς αυτούς· «καθίσατε στην πόλη Ιερουσαλήμ, έως ότου ενδυθείτε την εξ ύψους δύναμη». Αυτό το Μυστήριο είναι έργο εκείνης της καθόδου· διότι το Πνεύμα δεν κατέβηκε μία μόνο φορά κι έπειτα μας εγκατέλειψε αλλά είναι και θα είναι μαζί μας για πάντα… Αυτό τελεσιουργεί τα μυστήρια με το χέρι και τη γλώσσα των ιερέων». «Και γίνεται υετός (βροχή) τη καινή ταύτη γεωργία διά της επικλήσεως η του Αγίου Πνεύματος επισκιάζουσα δύναμις (=και γίνεται βροχή για αυτήν την νέα καλλιέργεια, με την επίκληση της δυνάμεως του Αγίου Πνεύματος που πέφτει επάνω σαν σκιά)», γράφει ο άγιος Ιωάννης Δαμασκηνός409(Μ 150,428,Μ 94,1141Α,Λουκ. 14,49).
Η κάθοδος του Παρακλήτου εφ΄ημάς και επί τα προκείμενα Δώρα είναι η απάντηση του Θεού στην ικεσία των παιδιών Του. Είναι η βεβαίωση, ότι ο Θεός μάς θεωρεί παιδιά Του και ότι τα δώρα μας έγιναν δεκτά από την αγάπη Του. «Όταν δεις ότι με αφθονία κατεβαίνει το Άγιο Πνεύμα, μην έχεις πια καμιά αμφιβολία για τη συμφιλίωσή μας με το Θεό», γράφει ο ιερός Χρυσόστομος410(ΕΠΕ 36,306).
Με τη θεία Λειτουργία «δυνάμεθα αεί πεντηκοστήν επιτελείν (=μπορούμε πάντοτε να επιτελούμε πεντηκοστή)»411(Χρυσόστομος,ΕΠΕ 36,298). Η στιγμή της καθόδου του Παρακλήτου είναι η Ευχαριστιακή Πεντηκοστή: «ο καιρός ούτος (της Ευχαριστίας) τον καιρόν εκείνον (της Πεντηκοστής) σημαίνει»412(Ιερός Καβάσιλας,Μ 150,452Β). Η παρουσία του Παρακλήτου συνάγει το λαό του Θεού γύρω από την αγία Τράπεζα. Συγκροτεί το θεσμό της ευχαριστούσης Εκκλησίας. «Αν δεν ήταν παρόν το Πνεύμα, δεν θα γινόταν η Εκκλησία· κι εφ΄όσον η Εκκλησία υπάρχει, είναι φανερό ότι το Πνεύμα είναι παρόν» λέει ο ιερός Χρυσόστομος413 Ει μη Πνεύμα παρήν, ουκ αν συνέστη η Εκκλησία˙ ει δε συνίσταται η Εκκλησία εύδηλον ότι το Πνεύμα πάρεστι.(ΕΠΕ 36,312).
«Έλεγε δε και τούτο, ο θεοφόρος Συμεών ο Νέος Θεολόγος, ωσάν διά άλλον τινά, θέλοντας να κρύπτη τον εαυτόν του και να φεύγη την δόξαν των ανθρώπων˙ ότι ήκουσα ένα ιερομόναχον όπου μου εμπιστεύθη, ως φίλος μου γνήσιος, και μου είπεν ότι δεν ελειτούργησα ποτέ όπου να μην ιδώ το Άγιον Πνεύμα, καθώς το είδον όπου ήλθε εις εμέ όταν με εχειροτονούσεν ιερέα ο αρχιερεύς και έλεγε την ευχήν έχοντας το ευχολόγιον επάνω εις την αθλίαν μου κεφαλήν˙ τον οποίον ερώτησα εγώ, πώς το είδε τότε εις την χειροτονίαν του, και με ποίον είδος (μορφή), και μου είπεν ότι το είδον απλούν και χωρίς είδος, πλην ως φως. Και καθώς εθαύμαζον κατ΄αρχάς που είδον εκείνο οπού δεν είδον ποτέ άλλοτε, και εδιαλογιζόμην τι να είναι τούτο οπού βλέπω, εκείνο μου έλεγε μυστικώς, ωσάν με γνώσιν φωνής, εγώ με αυτόν τον τρόπο έρχομαι εις όλους τους Προφήτας και Αποστόλους και Αγίους και εις τους εκλεκτούς του Θεού όπου ευρίσκονται την σήμερον ημέραν. Διότι εγώ είμαι το Άγιον Πνεύμα του Θεού. Αυτώ η δόξα και το κράτος εις τους αιώνας. Αμήν»414(Ζ σελ. 554 ή Μ 120,686-688)».
(Ιερομονάχου Γρηγορίου, Η Θεία Λειτουργία Σχόλια, Εκδ. Δόμος, σελ. 281-290 [υπογραμμίσεις δικές μας και μετάφραση των αρχαίων κειμένων])