(ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΗ ΑΝΘΡΩΠΟΛΟΓΙΑ ΧΡΥΣΟΣΤΟΜΟΥ,ΧΑΡΩΝΗ ΒΑΣΙΛΕΙΟΥ)
ΕΙΝΑΙ ΧΡΗΣΙΜΟ ΝΑ ΒΡΙΣΚΟΥΜΕ ΤΑ ΕΛΑΦΡΥΝΤΙΚΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ
2601.Αυτό βέβαια πολλές φορές κάνουν και οι πατέρες στα παιδιά τους, αφού κάποιος από κείνους πάρει το παιδί του που έχει διαφθαρεί και έχει διαπράξει πολλά κακά, κι αν ακόμη έχει πείσει τον εαυτό του ότι μόνο του και με τη δική του θέληση εξώκειλε στην αμαρτία, όμως σε άλλον μεταφέρει και επιρρίπτει πολλές φορές τις κατηγορίες, λέγοντας περίπου τα εξής: «Ξέρω, ότι δεν ήταν δικό σου το αμάρτημα, άλλοι σε διέφθειραν και σε εξαπάτησαν, όλο το φταίξιμο είναι δικό τους». Εκείνος λοιπόν που ακούει αυτά, θα μπορέσει, αφού για λίγο δει μέσα από την κακία στην οποία βρίσκεται το σωστό, να επιστρέψει ευκολότερα στην αρετή, ντρεπόμενος και κοκκινίζοντας να φανεί ανάξιος για τη γνώμη που έχουν γι' αυτόν. (Εις Δαυίδ και Σαούλ,ομιλ. Β', 3, ΕΠΕ 7, 590-592- ΜG 54, 691). ΓΙΑΤΙ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΣΥΜΠΑΘΕΙΑ
2602.Κοινή είναι η διδασκαλία, κοινά και τα τραύματα, γι’ αυτό και επιθέτω κοινά φάρμακα. Υπήρξε και αυτό έργο της φιλανθρωπίας του Θεού, να κυβερνώνται δηλαδή με τους ίδιους νόμους και αυτός που μιλάει και εκείνοι που ακούνε, να είναι από την ίδια φύση και να είναι κατά τρόπο όμοιο υπεύθυνοι, όταν παραβαίνουν τους νόμους. Γιατί; Για να κάνει (ο δάσκαλος) την επίπληξη με μέτρο, για να δίνει εύκολα τη συγγνώμη σ’ εκείνους που σφάλλουν, για να θυμάται τη δική του αδυναμία και να μην κάνει ανυπόφορο τον έλεγχο. Γι’ αυτό και δεν κατέβασε ο Θεός αγγέλους από τον ουρανό, για να τους κάμει δασκάλους των ανθρώπων, που είναι κατώτεροι από αυτούς στη φύση. Γιατί τότε, λόγω της υπεροχής της φύσεώς τους και επειδή θα αγνοούσαν την ανθρώπινη αδυναμία, θα μας έκαναν πολύ περισσότερες παρατηρήσεις. Αλλά έδωσε για δασκάλους ανθρώπους θνητούς και για ιερείς ανθρώπους που έχουν και αυτοί αδυναμίες, ώστε με τον τρόπο αυτό, η κοινή ευθύνη που έχουν και εκείνος που μιλάει και εκείνοι που ακούνε, να γίνεται χαλινάρι στη γλώσσα του δασκάλου και να μην του επιτρέπει να είναι υπερβολικός στις παρατηρήσεις και κατηγορίες του. Και ότι αυτή είναι η αλήθεια, φαίνεται από όσα είπε ο Απ. Παύλος, ο οποίος όρισε αυτό το νόμο και μας δίδαξε την αιτία, λέγοντας τα εξής: «Κάθε ιερέας, που ξεχωρίζεται για το έργο αυτό από τους ανθρώπους, για να τους υπηρετεί τελώντας τη λατρεία, είναι συμπαθής σ’ εκείνους που από άγνοια η πλάνη αμαρτάνουν. Με ποιά αφορμή και γιατί; «Γιατί και αυτός έχει την ασθενή ανθρώπινη φύση και είναι ηθικά αδύνατος»1. Βλέπεις ότι αιτία της συμπάθειας είναι η ηθική ασθένεια και αδυναμία και ότι η ομοιότητα της ανθρώπινης φύσης δεν επιτρέπει ποτέ σ’ εκείνον που επιπλήττει να πέσει σε υπερβολές, όσο κι αν κατέχεται από φιλόνεικη και επικριτική διάθεση; Δεν έκαμα λοιπόν εκείνους τους ελέγχους εξετάζοντας τα σφάλματα των άλλων με ψυχρό και αυστηρό πνεύμα, ούτε παρακινήθηκα από κάποια σκληρότητα, αλλά από μεγάλη φροντίδα και αγάπη. (Ότι επικίνδυνον και τοις λέγουσι, 1, ΕΠΕ 31, 138 -ΜG 50, 654-655). 1. Έβρ., 5,1-2.
Σ’ ΑΥΤΟΥΣ ΠΟΥ ΚΑΤΑΒΑΛΛΟΥΝ ΠΡΟΣΠΑΘΕΙΑ, ΦΕΡΟΜΑΣΤΕ ΜΕ ΣΥΓΚΑΤΑΒΑΣΗ
2603.Έπειτα, αφού πέτυχε ο Απ. Παύλος αυτό που ήθελε, μαλακώνει περισσότερο και υποχωρεί, όπου επιτρέπεται, με γενναιοδωρία. «Εμείς είμαστε συνεργάτες του Θεού και σεις είστε χωράφι του Θεού, οικοδομή του Θεού»1. (Εις Α' Κορ., ομιλ. Η', 3, ΕΠΕ 18,228- ΜG 61, 71-72). 1. Α'Κορ.3,9.
ΝΑ ΕΙΜΑΣΤΕ ΣΥΜΠΑΘΕΙΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ, ΓΙΑΤΙ ΕΙΜΑΣΤΕ ΚΙ ΕΜΕΙΣ ΕΝΟΧΟΙ ΣΕ ΠΟΛΛΑ
2604.Μην κατηγορείς με κακότητα τις πράξεις των άλλων, ούτε να είσαι αυστηρός δικαστής, αλλά ήμερος και φιλάνθρωπος γιατί κι εμείς έχουμε διαπράξει πλημμελήματα, που είναι άξια αυστηρότατης τιμωρίας... ”Ας μη γινόμαστε λοιπόν αυστηροί εξεταστές των άλλων, αλλά ας σκεπτόμαστε τα δικά μας σφάλματα και έτσι θα σταματήσουμε την απάνθρωπη και σκληρή αυτή συνήθεια. (Εις Ιωάν., ομιλ. Ξ', 5, ΕΠΕ 14, 140- ΜG 59, 334).
ΓΙΑΤΙ Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΠΡΑΟΤΉΤΑ
2605.Όταν πρόκειται να ελέγξουμε, δεν χρειάζεται μόνον θάρρος, αλλά περισσότερο πραότητα παρά θάρρος. Γιατί οι αμαρτωλοί κανέναν άνθρωπο δεν αποστρέφονται και δεν μισούν τόσο, όσο αυτόν που πρόκειται να τους ελέγξει και επιθυμούν να πιασθούν από κάποια δικαιολογία, ώστε να αποσκιρτήσουν και να ξεφύγουν την επίπληξη. Πρέπει λοιπόν να τους συγκρατούμε με την πραότητα και την υποχωρητικότητα. Γ ιατί εκείνος που ελέγχει όχι μόνον με τη φωνή του, αλλά και με την παρουσία του γίνεται ενοχλητικός και ανυπόφορος σ’ εκείνους που αμαρτάνουν. «Γιατί», όπως λέγει η Γραφή, «είναι αποκρουστικός και ανυπόφορος και μόνον που τον βλέπουμε».1 Γι’ αυτό λοιπόν πρέπει να δείχνουμε μεγάλη πραότητα. (Εις Ήσ., ομιλ. Ε', 2, ΕΠΕ 8Α, 414-ΜG56,131-132). 1. Σοφ.Σολ.2,14.
ΕΙΝΑΙ ΙΣΧΥΡΟΤΕΡΗ Η ΕΠΙΠΛΗΞΗ ΠΟΥ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΗΠΙΟ ΤΡΟΠΟ
2606.Αλλ’ όμως και έτσι τους επέπληξε με ηπιότητα και τους προξένησε περισσότερη ντροπή, πράγμα που έκανε και το λόγο βαρύτερο. [Εις Α’Κορ.,ομιλ.ΚΣΤ’,7,ΕΠΕ18Α,162-MG61,220ε].
ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΗΠΙΟΣ ΔΙΑΛΟΓΟΣ
2607.Και οι γιατροί και οι πατέρες έτσι συνηθίζουν να κάνουν. Οι μεν γιατροί επιθέτουν πρώτα πρώτα φάρμακα δραστικότερα και, όταν ανοίξει η πληγή, τότε χρησιμοποιούν εκείνα τα φάρμακα που μπορούν να ανακουφίζουν τον πόνο. Οι δε πατέρες, όταν δουν τα παιδιά τους να ατακτούν, χρησιμοποιούν πρώτα τις περισσότερο αυστηρές επιπλήξεις και αργότερα συμβουλές και προτροπές. Κατά τον ίδιο λοιπόν τρόπο κι εμείς, αν και χθες χρησιμοποιήσαμε αυστηρότερα το λόγο, όμως σήμερα θα μιλήσουμε με καλοσύνη και θα θεραπεύσουμε τις πληγές σαν να πρόκειται για δικά μας μέλη. (Εις Γεν., ομιλ. Ζ’ , 1, ΕΠΕ2,162-ΜG53,62).
ΜΕΤΑ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΚΑΙ ΤΗΝ ΤΙΜΩΡΙΑ ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΗΠΙΟΤΕΡΟΣ ΤΡΟΠΟΣ
2608.Πρόσεξε την ταπεινοφροσύνη του Παύλου, πρόσεξε τη σοφία του, πώς δηλαδή προηγουμένως και βαθειά τομή έκαμε, μίλησε με αυστηρότητα και, όταν κατόρθωσε εκείνο που ήθελε, θεραπεύει και πάλι με στοργή και επιμέλεια. [Εις Ρωμ., ομιλ. Λ', 1, ΕΠΕ 17, 642 -ΜG 60, 653-654, oμιλ. ΚΘ', α ‘] ΘΑ ΠΡΟΧΩΡΟΥΜΕ ΗΡΕΜΑ
2609.Και τώρα μεν το λέει αυτό σε χαμηλό τόνο, αλλά καθώς προχωρεί και γίνεται ορμητικός, φωνάζει πλέον καθαρά και λέει... Αλλά αρχικά δεν μιλάει έτσι, γιατί ήταν χρήσιμο να προχωρήσει (στον έλεγχο) με ηρεμία και σιγά σιγά. (Εις Α'Κορ., ομιλ. ΛΗ’, 2, ΕΠΕ 18Α, 556- ΜG 61, 323). 2610.Νομίζω, ότι εκείνος που πρόκειται να ελέγξει, πρέπει να απομακρύνει όσο το δυνατόν περισσότερο την ψυχή του από τη θρασύτητα και την αλαζονεία και να δείξει τη δραστηριότητα του μέσα στα φυσικά όρια των λόγων και των πραγμάτων. Γιατί και οι γιατροί, όταν χρειάζεται να αποκόψουν τα σάπια μέλη ή να καταπραύνουν τα ερεθισμένα από φλόγωση, δεν αρχίζουν τη θεραπεία, αφού προηγουμένως οργισθούν, αλλά τότε προ πάντων φροντίζουν να διατηρήσουν το λογικό τους στην πρέπουσα ήρεμη κατάσταση, ώστε να μην βλάψουν την επιστήμη τους με την ταραχή τους. Αν λοιπόν, όταν πρόκειται να θεραπεύσει κανείς ένα σώμα, χρειάζεται τόσο μεγάλη γαλήνη, που να κατατάξουμε εκείνον που θεραπεύει ψυχές και πόση φιλοσοφημένη σκέψη πρέπει να απαιτήσουμε απ’ αυτόν; (Εις μακάρ. Βαβύλαν, 7, ΕΠΕ 34, 450 -ΜG50, 543-544).
ΜΕΘΟΔΕΥΣΗ ΤΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ
2611.Εκείνος που ελέγχεται δεν πρέπει να αγανακτεί, γιατί
είμαστε άνθρωποι και έχουμε ελαττώματα ούτε εκείνος που ελέγχει να το κάνει σαν να περιγελά ή να επιπλήττει και να διαπομπεύει, αλλά ιδιαιτέρως και με καλοσύνη. Γιατί εκείνος που ελέγχει πρέπει να είναι περισσότερο πράος και ευγενής, για να πείσει τον ελεγχόμενο να υπομείνει την πληγή. Δεν βλέπετε τους γιατρούς, με πόση καλοσύνη κάνουν τη θεραπεία, όταν καυτηριάζουν, όταν χειρουργούν; Πολύ περισσότερο πρέπει να κάνουν το ίδιο εκείνοι που ελέγχουν γιατί ο έλεγχος είναι πιο δυνατός και από τη φωτιά και από το σίδηρο και κάνει τον άνθρωπο να αναπηδά και να αντιδρά. Γι’ αυτό και οι γιατροί μηχανεύονται πολλά, για να κάνουν την εγχείριση με πραότητα και καλοσύνη, όσο είναι δυνατόν την προχωρούν και αφού σταματήσουν για λίγο, δίνουν την ευκαιρία στον άρρωστο να αναπνεύσει. Έτσι πρέπει να κάνουμε και τους ελέγχους, για να μην αγανακτήσουν και φύγουν οι ελεγχόμενοι. Ακόμη κι’ αν χρειασθεί να βρισθούμε και να πληγωθούμε, να μην εγκαταλείψουμε την προσπάθεια. Γιατί και οι χειρουργούμενοι καταφέρονται με άπειρες κραυγές κατά των γιατρών, που τους χειρουργούν. Αλλ’ οι γιατροί δεν δίνουν σημασία σε τίποτε από αυτά, αλλά ενδιαφέρονται μόνον για την υγεία των αρρώστων. [ Εις Εβρ.,ομιλ.Λ’,3,ΕΠΕ25,306-MG63,212]
NA ΣΥΝΔΥΑΖΕΤΑΙ ΜΕ ΔΑΚΡΥΑ ΚΑΙ ΕΚΔΗΛΩΣΗ ΠΟΝΟΥ
2612.Όταν βλέπουμε το παιδί να δαιμονίζεται, θρηνούμε. Όταν όμως το βλέπουμε να αμαρτάνει, δεν συγκινούμαστε, ενώ τότε θα έπρεπε να χτυπιόμαστε από τον πόνο και να οδυρόμαστε, ή καλύτερα όχι να οδυρόμαστε μόνον, αλλά και να το συγκρατούμε και να το χαλιναγωγούμε, να το συμβουλεύουμε, να το παρακινούμε στο, καλό, να το φοβερίζουμε, να το επιπλήττουμε, να απομακρύνουμε με κάθε τρόπο θεραπείας την αρρώστια εκείνη. (Εις το «Χήρα καταλεγέσθω», 11, ΕΠΕ 27, 480 -ΜG51, 331).
ΝΑ ΣΥΝΔΥΑΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗ ΣΥΜΒΟΥΛΗ
2613.Τέτοιος είναι και τέτοιος πρέπει να είναι εκείνος που συμβουλεύει, δεν προτρέπει μόνον, αλλά και ελέγχει, για να παρακινήσει περισσότερο, ώστε να πεισθούν σ’ αυτά που λέει.[Εις Ματθ., ομιλ. ΚΒ', 1, ΕΠΕ 10, 32 –MG57,299].
2614.Δεν θα τον κατηγορήσεις, ούτε θα τον επιπλήξεις μόνον, αλλά και θα τον συμβουλέψεις και θα τον παρακαλέσεις.[ Κατηχ..ΣΤ’,18,ΕΠΕ30,466-SOURCES CHRET.τ.50,224]
ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΙΔΙΑΙΤΕΡΩΣ
2615. Να πάρεις ιδιαιτέρως τον συνανθρωπό σου και να τον διορθώσεις. Γιατί οι κατηγορίες που γίνονται δημόσια, πολλές φορές τους κάνουν πιο αδιάντροπους και όσο βλέπουν οι περισσότεροι από εκείνους που περεκτρέπονται, ότι είναι δυνατόν να διαφύγουν την προσοχή των ανθρώπων, προτιμούν χωρίς δυσκολία να επανέλθουν στο σωστό δρόμο, όταν όμως χάσουν την καλή γνώμη των πολλών, πέφτουν πλέον μερικοί στην απόγνωση και γλιστρούν στην αδιαντροπιά. (Εις Ψαλμ. ΜΘ’10, ΕΠΕ 6, 288- ΜG55, 256).
2616. Όπως οι πληγές, όταν γυμνώνονται και έρχονται συχνά σε επαφή με τον ψυχρό αέρα, χειροτερεύουν, έτσι και η ψυχή που έχει αμαρτήσει, αν ελέγχεται μπροστά στα μάτια πολλών για όσα αμάρτησε, γίνεται πιο αδιάντροπη. Για να μη συμβεί λοιπόν αυτό, σας εθεράπευσε κρυφά ο λόγος. Και για να μάθετε ότι η κρυφή αυτή θεραπεία έχει μεγάλο κέρδος, ακούστε τι λέει ο Χριστός: «Εάν σου φταίξει σε κάτι ο αδελφός σου, πήγαινε και έλεγξέ τον»1. Δεν είπε (να γίνει ο έλεγχος) μπροστά σου και μπροστά στους πολίτες, ούτε μπροστά σου και μπροστά στο λαό, αλλ’ «όταν θα είστε οι δυό σας μόνοι»2. Ας γίνει, λέγει, χωρίς μάρτυρες η κατηγορία, για να καταστεί εύκολη η αλλαγή προς διόρθωση. Άρα λοιπόν είναι πολύ μεγάλο καλό το να κάμεις τη συμβουλή, χωρίς να γίνει γνωστή στους άλλους. Αρκεί η συνείδηση, αρκεί ο κριτής εκείνος ο αδωροδόκητος. Δεν επιπλήττεις αυτόν που αμάρτησε τόσο πολύ, όσο η συνείδησή του (είναι πικρότερος ο κατήγορος εκείνος), ούτε γνωρίζεις με περισσότερη ακρίβεια τα αμαρτήματα του. Μην προσθέσεις λοιπόν πληγή πάνω στις υπάρχουσες πληγές, φανερώνοντας αυτόν που αμάρτησε, αλλά να κάμεις τη συμβουλή, χωρίς να είναι παρόντες μάρτυρες.(Περί του μη δημοσιεύειν τα αμαρτήματα, 4, ΕΠΕ 31,260 -ΜG51,357). 1.Ματθ. 18, 15. 2.Ματθ. 18,15.
2617.Aν φταίξει σε σένα ο αδελφός σου, πήγαινε και έλεγξέ τον ιδιαιτέρως»1. Ο Κύριος δίνει εντολή, ο έλεγχος να γίνεται μεταξύ των δύο, ώστε να μη γίνει η κατηγορία πιο βαρειά με τη μαρτυρία των περισσοτέρων, και, αφού γίνει εκείνος θρασύτερος, παραμείνει δυσκολοδιόρθωτος. [Εις Ματθ., ομιλ. Ξ’, 1, ΕΠΕ 11, 398- MG58,583] 1.Ματθ.18,15
2618.Να μη διασύρουμε δημόσια τα σφάλματα των συνανθρώπων μας. (Εις Ματθ., ομιλ. Ξ', 2, ΕΠΕ 11, 404 -ΜG 58, 586).
2619.Κι αν ακόμη δεις τον αδελφό σου να σφάλλει, μη κάνεις τον έλεγχο δημόσια, αλλά ιδιαιτέρως, και να είστε παρόντες μόνον εσύ κι αυτός, χωρίς να κατηγορείς, ούτε να εξευτελίζεις αυτόν που έχει πέσει, αλλά με πόνο και οδύνη μεγάλη. [Εις Α’Κ ορ.ομιλ.ΜΔ’,6,ΕΠΕ18Α,754-MG61,378γ’]    2620.Από την κακολογία γεννιέται το μίσος..., ενώ από την συμβουλή και τους ελέγχους που γίνονται ιδιατέρως γεννιέται η φιλία και η αγάπη... Κι αν ακόμη δυσανασχετεί εξωτερικά, εν τούτοις μέσα του και ιδιαιτέρως θα τρέφει ευγνωμοσύνη προς το πρόσωπό σου. (Εις Α' Κορ., ομιλ. ΜΔ’,7, ΕΠΕ 18Α, 766 -ΜG 61, 380-381ε).
Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΝΑ ΜΗΝ ΕΙΝΑΙ ΕΝΟΧΛΗΤΙΚΟΣ
2621. Και ο έλεγχος (που έκανε ο Απ. Παύλος) δεν ήταν ενοχλητικός και ο έπαινος, που ήταν θερμός, δεν τους άφηνε να χάσουν το θάρρος τους και να απογοητευθούν. (Εις Κολ., ομιλ. Β’, 1, ΕΠΕ 22,102 ΜG 62, 309).
ΕΙΝΑΙ ΠΡOΤΙΜΟΤΕΡΟΣ Ο ΕΜΜΕΣΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΠΟΥ ΔΕΝ ΘΙΓΕΙ
2622. Ούτε τους ελέγχει με αυστηρότητα, ούτε τους αφήνει χωρίς επίπληξη, αλλά τους κατηγορεί μεν, χωρίς όμως να το υποπτεύονται και χωρίς να το αντιληφθούν, με την επίπληξη που έκαμε (ο Απ. Παύλος) σε άλλους για όμοιο με το δικό τους παράπτωμα. (Περί παρθενίας, οη' 3, ΕΠΕ 29, 700- ΜG48, 590).
ΓΙΝΕΤΑΙ ΗΠΙΟΤΕΡΟΣ, ΟΤΑΝ ΕΙΝΑΙ ΑΟΡΙΣΤΟΣ ΚΑΙ ΔΕΝ ΚΑΤΟΝΟΜΑΖΕΤΑΙ Ο ΕΝΟΧΟΣ
2623.Πρόσεχε, πώς μετριάζει τη σφοδρότητα της κατηγόριας... Παρουσίασε αόριστα αυτόν που είχε αντίθετες απόψεις, ώστε να μπορεί ελεύθερα να χρησιμοποιήσει τον αυστηρό λόγο, χωρίς να προσβάλει υπερβολικά τους ακροατές του1. (Εις Α' Κορ., ομιλ. ΜΑ’,1, ΕΠΕ 18Α, 670- ΜG 61, 355). 1. Α' Κορ. 15,35-36.
ΝΑ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ ΕΜΜΕΣΑ ΤΟΥΣ ΔΙΕΦΘΑΡΜΕΝΟΥΣ,ΓΙΑ ΝΑ ΜΗΝ ΕΙΝΑΙ ΣΚΛΗΡΟΣ Ο ΕΛΕΓΧΟΣ
2624. «Δεν γνωρίζετε ότι είστε πνευματικός ναός του Θεού;»1... Κατηγορεί λοιπόν και εκείνον που είχε πορνεύσει, καθαρά και ονομαστικά βέβαια ποτέ, υπαινίσσεται όμως αόριστα τον διεφθαρμένο του βίο... Όσον καιρό το πρόσωπο του ενόχου είναι άγνωστο, δεν είναι τόσο βαρύς ο έλεγχος, γιατί όλοι συμμετέχουν στο φόβο που προκαλεί η επίπληξη, κι έτσι δεν διαπομπεύεται ο κακός. (Εις Α' Κορ., ομιλ. Θ ', 2-3, ΕΠΕ 18, 256- ΜG61, 78-79). 1. Α' Κορ. 3,16
Ο ΑΠΡΟΣΩΠΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΔΙΟΡΘΩΝΕΙ, ΧΩΡΙΣ ΝΑ ΠΛΗΓΩΝΕΙ ΚΑΙ ΝΑ ΕΞΟΡΓΙΖΕΙ
2625.Επιτιμάει (ο Απ. Παύλος) με μέτρο... Γιατί αυτή η διόρθωση είναι λιγότερο ενοχλητική, όταν κανείς, απευθύνοντας τον επιτιμητικό λόγο σε άλλον, χτυπάει άλλον. Γιατί ούτε αυτόν, που επιτιμάται, τον αφήνει να θυμώσει και συγχρόνως, χωρίς να γίνεται αντιληπτό, ρίχνει το φάρμακο της διορθώσεως. (Εις Ρωμ., ομιλ. ΚΣΤ', 1, ΕΠΕ 17, 550 -ΜG60, 628, oμιλ. ΚΕ ', α ’).
OΤΑΝ ΕΙΝΑΙ ΑΠΡΟΣΩΠΟΣ, Ο ΚΑΘΕΝΑΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΑΚΟΥΟΝΤΕΣ ΚΑΝΕΙ ΚΑΤΑ ΣΥΝΕΙΔΗΣΗ ΤΙΣ ΕΠΙΛΟΓΕΣ ΤΟΥ 2626.Oύτε όταν κατηγορεί φανερώνει τους ενόχους, για να μην τους κάνει περισσότερο αναίσχυντους, ούτε όταν επαινεί τους άξιους επαίνων,για να μην γίνουν νωθροί, αλλά αφήνει το λόγο αδιασαφήνιστο και τον έλεγχο και τον έπαινο, δίνοντας έτσι στον καθένα τη δυνατότητα να τον εφαρμόζει σύμφωνα με όσα του υπαγορεύει η συνείδηση του.[ Εις Α’Κορ.ομιλ.ΚΖ’,2,ΕΠΕ 18Α,190-MG61,227]    2627.Ο Απ. Παύλος κάνει το λόγο του λιγότερο δυσάρεστο, με το να μην μνημονεύει ονομαστικά εκείνους που διαιρούσαν την
Εκκλησία, αλλά κρύβοντάς τους με την χρησιμοποίηση των ονομάτων των Αποστόλων αντί των προσώπων που ήταν ένοχα της διαιρέσεως. «Εγώ είμαι μαθητής του Παύλου, εγώ είμαι του Απολλώ, εγώ είμαι μαθητής του Κηφά»1. (Εις Α 'Κορ., ομιλ. Γ', 1, ΕΠΕ 18,60-ΜG61, 24). 1. Α' Κορ. 1, 12.   2628.«Να παραγγείλεις σε μερικούς να μη διδάσκουν διαφορετικά από όσα λέει το Ευαγγέλιο»1. Δεν τους αναφέρει ονομαστικά, για να μην τους κάνει περισσότερο θρασείς με το δημόσιο έλεγχο που τους έκαμε. (Εις Α' Τιμ., ομιλ. Α’,2, ΕΠΕ 23, 128 -ΜG62, 506). 1. Α' Τιμ. 1,3.
ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΑΝΩΔΥΝΟ ΤΡΟΠΟ, ΧΩΡΙΣ ΚΑΝ ΝΑ ΤΟΝ ΥΠΟΠΤΕΥΕΤΑΙ Ο ΕΝΟΧΟΣ
2629.Βλέπεις, πώς τους κατηγορεί πάλι, χωρίς να το υποπτεύονται; Γιατί τα λόγια του είναι υπαινιγμός, ότι μερικοί απ’ αυτούς βρίσκονταν μέσα στην πλάνη. (ΕίςΡωμ., ομιλ. ΛΓ’, 1, ΕΠΕ 17, 720-ΜG60,677, ομιλ. ΛΒ ',α').
ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΣ, ΟΤΑΝ ΔΕΝ ΤΟΝ ΑΝΤΙΛΑΜΒΑΝΕΤΑΙ ΚΑΙ ΔΕΝ ΘΙΓΕΤΑΙ Ο ΕΛΕΓΧΟΜΕΝΟΣ
2630. Έχει μεγάλη αξία και δύναμη ο έλεγχος, όταν γίνεται χωρίς να τον υποψιάζεται και να θίγεται ο ελεγχόμενος. (Εις Κολ., ομιλ. Ζ’, 2, ΕΠΕ 22, 214- ΜG 62, 345).
Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΝΑ ΟΔΗΓΕΙ ΣΕ ΑΥΤΟΣΥΝΑΙΣΘΗΣΗ
2631.Όταν συλλάβεις τον εχθρό σου, μην τον κατηγορήσεις, αλλά πάρε το μέρος του, για να ετοιμάσεις εκείνον να κατηγορήσει τον εαυτόν του. Γιατί, αν εμείς τον κατηγορήσουμε, σκληρύνεται, αν όμως τον υπερασπισθούμε, από ντροπή για την επιείκειά μας, ο ίδιος θα κατηγορήσει τον εαυτό του. Και έτσι και ο έλεγχος γίνεται ανυποψίαστος και εκείνος απαλλάσσεται από κάθε κακία. (Εις Δαυίδ και Σαούλ, ομιλ. Γ', 8, ΕΠΕ 7, 646- ΜG 54, 706).
ΝΑ ΑΙΤΙΟΛΟΓΕΙΤΑΙ ΚΑΙ ΝΑ ΣΥΝΟΔΕΥΕΤΑΙ ΑΠΟ ΠΑΡΗΓΟΡΗΤΙΚΑ ΛΟΓΙΑ
2632.Aν επιπλήξεις χωρίς προηγουμένως να εξετάσεις, θα φανείς ότι είσαι θρασύς και κανείς δεν θα σε ανεχθεί. Μετά όμως την παρουσίαση αποδείξεων, θα δεχθεί την επίπληξη, ενώ προηγουμένως θα είναι αυθάδης αλλά και αν ελέγξεις και επιπλήξεις με οξύτητα όμως, χωρίς να συνοδέψεις τον έλεγχο με παρηγορητικά λόγια, πάλι το παν θα ανατραπεί. Γιατί ο έλεγχος αυτός καθ’ εαυτός είναι ασήκωτος, όταν δεν συνοδεύεται και από παρηγορητικά λόγια. "Όπως δηλαδή ακριβώς η εγχείριση αν και είναι σωτήρια, αν δεν συνοδεύεται από πολλά παρηγορητικά λόγια, που καταπραύνουν τους πόνους, δεν την ανέχεται ο ασθενής, που υφίσταται την εγχείριση και πονεί έτσι και εδώ. (Εις Β' Τιμ., ομιλ. Θ’,1, ΕΠΕ23, 634- ΜG62, 651).
2633. Κανείς, όταν γίνεται έλεγχος, δεν αποφαίνεται χωρίς αιτιολογία. (ΕίςΒ’Κορ., ομιλ. ΚΕ', 1, ΕΠΕ 20, 10-ΜG61, 570).
ΝΑ ΕΠΙΤΡΕΠΟΥΜΕ ΤΗΝ ΚΡΙΣΗ Σ’ ΑΥΤΟΥΣ ΠΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ
2634.«Μιλώ σε σας σαν σε φρόνιμους και συνετούς ανθρώπους. Κρίνετε σεις αυτό που λέω»1. Επειδή δηλαδή τους μίλησε για πολύ σοβαρό θέμα2 και τους κατηγόρησε περισσότερο, ονομάζοντας το πράγμα ειδωλολατρία, για να μη δώσει την εντύπωση ότι τους ερεθίζει και κάνει το λόγο του ενοχλητικό, παραχωρεί σ’ αυτούς την κρίση και τους καθίζει (τοποθετεί) στη θέση των δικαστών επαινώντας τους. «Μιλώ σε σας σαν σε φρόνιμους και συνετούς ανθρώπους», λέγει .Και αυτό βέβαια δείχνει άνθρωπο που ενθαρρύνει πάρα πολύ τους άλλους να ασκήσουν τα δικαιώματά τους, το να καταστήσει δηλαδή κανείς τον κατηγορούμενο κριτή των λόγων του. Αυτό εγκαρδιώνει και τον ακροατή περισσότερο, όταν δηλαδή διαλέγεται κανείς μαζί του, όχι διατάσσοντας, ούτε ορίζοντας νόμους, αλλά σαν να συμβουλεύει και να κρίνεται από κείνους τους ίδιους τους ακροατές του. Γιατί με τους Ιουδαίους, επειδή συμπεριφέρονταν με τρόπο ανόητο και παιδαριώδη, δεν διαλεγόταν με τον ίδιο τρόπο ο Θεός, ούτε τους εξηγούσε πάντοτε την αιτία και το σκοπό των εντολών του, αλλά επρόσταζε μόνον. Εδώ όμως, επειδή αποκτήσαμε μεγάλη ελευθερία και τώρα απολαμβάνουμε τη συμβουλή του Απ. Παύλου, διαλέγεται μαζί μας σαν με φίλους και λέει ,δεν έχω ανάγκη από άλλους δικαστές, σεις οι ίδιοι θα εκφέρετε κρίση για μένα, εσάς θεωρώ ως δικαστές μου. 1. Α' Κορ. 10,15. 2. Για τη συμμετοχή των Χριστιανών στα τραπέζια που πρόσφεραν ειδωλόθυτα.
ΟΙ ΕΠΙΠΛΗΞΕΙΣ ΝΑ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΗΡΕΜΑ ΚΑΙ ΤΜΗΜΑΤΙΚΑ
2635. Οι επιπλήξεις πρέπει να γίνονται με ηρεμία και τμηματικά, σιγά-σιγά. (Εις Α’Κορ., ομιλ. Γ', 1, ΕΠΕ 18, 56- ΜG 61, 21).
ΓΙΑ ΝΑ ΜΗΝ ΕΙΝΑΙ ΦΟΡΤΙΚΟΣ, ΜΠΟΡΕΙ Ο ΕΛΕΓΧΩΝ ΝΑ ΠΑΡΑΔΕΧΕΤΑΙ ΚΑΙ TH ΔΙΚΗ ΤΟΥ ΑΔΥΝΑΜΙΑ
2636.«Για να στηριχθείτε ακόμη περισσότερο στην κατά Χριστόν πίστη και ζωή, αλλά και να αλληλοπαρηγορηθούμε και αλληλοενισχυθούμε με την κοινή πίστη, που μας συνδέει»1 ...Αυτό όμως το έλεγε ο Απ. Παύλος,... για να μη γίνει ο λόγος του ελεγκτικός και η επίπληξή του σκληρή, γι’ αυτό και τους έλεγε ότι έχει ανάγκη από τη δική τους παρηγοριά. (Εις Ρωμ., ομιλ. Γ', 4, ΕΠΕ16Β, 360 -ΜG60, 405, oμιλ. Β ', δ'). 1.. Ρωμ.1,12
ΝΑ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ ΕΣΤΩ ΚΙ ΑΝ ΔΥΣΑΡΕΣΤΟΥΜΕ
2637.Βλέπεις τον αδελφό σου να οδηγεί τον εαυτό του στο γκρεμό, να έχει παραμελήσει την πνευματική του ζωή, να μην αντιλαμβάνεται καλά το συμφέρον του, και δεν απλώνεις χέρι βοήθειας; δεν τον σηκώνεις από την πτώση του; δεν τον κατηγορείς και δεν τον ελέγχεις; αλλά προτιμάς περισσότερο από τη σωτηρία του το να μη συγκρουσθείς μαζί του και να μη φανείς δυσάρεστος; Και ποιά συγχώρηση θα λάβεις από το Θεό; Ποια απολογία θα δώσεις; (Προς εγκαλέσαντας, 1, ΕΠΕ 26, 402 -ΜG51, 133-134).
ΠΩΣ ΝΑ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ
2638.Μη θελήσεις να τα επιτύχεις όλα δια μιας, γιατί δεν θα μπορέσεις, αλλά ήρεμα και σιγά σιγά. ”Aν τον δεις να πηγαίνει να πιει, και σε συμπόσια που οι συνδαιτημόνες μεθούν, και τότε κάνε το ίδιο και παρακάλεσε κι αυτόν, αν θα αντιληφθεί κάτι, να έχεις κάποιο ελάττωμα, να σε βοηθήσει και να σε διορθώσει. Γιατί έτσι θα ανεχθεί και τον έλεγχο που του κάνεις, όταν δει ότι και συ έχεις ανάγκη από ελέγχους και ότι δεν τον ελέγχεις σαν να τα έχεις όλα κατορθώσει, ούτε ως δάσκαλος σαν φίλος και αδελφός. Πες του, εγώ σε βοήθησα, υπενθυμίζοντας σε σένα το συμφέρον σου και συ, αν αντιληφθείς ότι έχω κάποιο ελάττωμα, εμπόδισε με, διόρθωσε με αν δεις ότι είμαι οργίλος, πλεονέκτης, συγκράτησε με, εμπόδισε με , με τη συμβουλή σου. (Εις Έβρ., oμιλ. Λ’,3, ΕΠΕ 25, 304 -ΜG63, 212).
ΑΝΤΙ ΝΑ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ, ΚΑΛΥΤΕΡΑ ΝΑ ΑΝΑΘΕΤΟΥΜΕ ΚΑΘΗΚΟΝΤΑ
2639«Πηγαίνετε και διδάξτε την αλήθεια σ’ όλα τα έθνη...»1. "Από τα έργα των Ιουδαίων δεν υπενθυμίζει τίποτε, ούτε αναφέρει όσα συνέβησαν, ούτε κατηγορεί την άρνηση του Πέτρου, ούτε κανενός άλλου μαθητή του τη φυγή. Αντίθετα, παραγγέλλει να ξεχυθούν και να κηρύξουν σ’ όλη την οικουμένη. (Εις Ματθ., ομιλ. 90,2, ΕΠΕ 12, 400 -ΜG 58, 789). 1.Ματθ. 28,19.
ΝΑ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ ΜΕ ΔΙΣΤΑΓΜΟ, ΓΙΑ ΝΑ ΜΗΝ ΠΛΗΓΩΝΟΥΜΕ
2640.«Όλα τα κάνουμε για τη δική σας πνευματική πρόοδο»1. Πάλι φροντίζει γι' αυτούς. Και ούτε εδώ λέγει σαφώς, ότι γι' αυτό δεν δεχόμαστε καμιά οικονομική βοήθεια, επειδή είστε αδύνατοι και υπάρχει ο κίνδυνος να σκανδαλισθείτε, αλλά λέει για να σας οικοδομήσουμε πνευματικά και μίλησε μεν σαφέστερα από ό,τι προηγουμένως και φανέρωσε αυτό που πολύ τον στενοχωρούσε, χωρίς όμως να πληγώσει. Γιατί δεν είπε, δεν δεχόμαστε βοήθεια εξ αιτίας της αδυναμίας σας, αλλά για να οικοδομηθείτ ε πνευματικά. «Γιατί φοβούμαι, μήπως όταν έλθω, δεν σας βρω, όπως σας θέλω, και σεις δεν με βρείτε, όπως με θέλετε»2. Πρόκειται να τους πει κάτι πολύ σοβαρό και ενοχλητικό. Γι’ αυτό και απολογείται, λέγοντας ότι όλα γίνονται για την πνευματική τους πρόοδο και προσθέτοντας, ότι φοβάται, μετριάζοντας έτσι τα σκληρά λόγια, που επρόκειτο να τους πει. Αυτό βεβαίως δεν ήταν καθόλου δείγμα θρασύτητας, ούτε διδασκαλικής εξουσίας, αλλά πατρικής φροντίδας, αφού φοβάται και τρέμει περισσότερο από αυτούς που αμάρτησαν, στη σκέψη ότι πρόκειται να ασχοληθεί με τη διόρθωσή τους. (Εις Β'Κορ., ομιλ. ΚΗ’,2, ΕΠΕ 20,84 -MG 61, 591α ’).
1.Β'Κορ. 12, 19. 2.Β'Κορ. 12,20.
ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ, ΑΥΤΟΥΣ ΠΟΥ ΜΑΣ ΕΧΘΡΕΥΟΝΤΑΙ
2641.Δεν λέει τίποτε ο Χριστός (στους Ιουδαίους που Τον προκαλούσαν), για να μας διδάξει να μην ελέγχουμε πάντοτε αυτούς που μας εχθρεύονται, αλλά να υπομένουμε πολλά με επιείκεια και πραότητα.[Εις Ιωαν.ομιλ.ΞΑ’,1, ΕΠΕ14,154-156-MG59,337].
EΛΕΓΧΟΝΤΑΣ ΤΟΥΣ ΔΥΝΑΤΟΥΣ, ΔΙΟΡΘΩΝΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΑΔΥΝΑΤΟΥΣ
2642.Επιπλήτοντας κανείς τους ισχυρότερους, μπορεί να διορθώσει τους αδύνατους. [Εις Ρωμ.ομιλ.Κ’,6,ΕΠΕ17,414-MG60,590,ομιλ.ΙΘε’].
ΚΑΛΟΝ ΕΙΝΑΙ ΝΑ ΕΠΙΚΑΛΟΥΜΑΣΤΕ ΚΑΙ ΤΟ ΑΞΙΩΜΑ ΤΟΥ ΕΝΟΧΟΥ
2643. Όταν δούμε κάποιους που έχουν κάνει παρανομίες και θέλουμε να τους επιπλήξουμε αυστηρότερα, τους προσφωνούμε με τα αξιώματα τους, ώστε να κάνουμε βαρύτερη την κατηγορία. (Εις Ψαλμ. ΜΘ’,3, ΕΠΕ 6, 244 -ΜG 55, 244).
ΝΑ ΑΠΕΙΛΟΥΜΕ, ΧΩΡΙΣ ΝΑ ΟΔΗΓΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΑΠΕΛΠΙΣΙΑ
2644.Ο Θεός συνηθίζει, και όταν ακόμη απειλεί, να εμποδίζει τη σωτηρία, ώστε να αυξήσει το φόβο και να μην τερματίζει εδώ το λόγο, ώστε να εντείνει τις αγαθές ελπίδες και να επαναφέρει με τον τρόπο αυτό τους αμαρτωλούς πάλι σε μετάνοια. (Εις Ήσ., κεφ. Α', 6, ΕΠΕ 8,224- ΜG56,21).

2561.Πρόσεξε, πόσα καλά προξένησε αυτή η επίπληξη. Γιατί τους απομάκρυνε από τις Ιουδαικές προλήψεις για διάκριση φαγητών και από ράθυμους που ήταν τους έκαμε πιο προσεκτικούς, και τους απάλλαξε από τη φιλοδοξία και ολιγοπιστία, ώστε να μη φοβούνται, ούτε να τρέμουν, αν συνέβαινε κάποτε να έ χουν λίγα ψωμιά, ούτε να φροντίζουν για την πείνα, αλλά να τα περιφρονούν όλα αυτά. (ΕίςΜατθ., ομιλ. ΝΓ', 3, ΕΠΕ11,160 -ΜG58, 530) .
ΘΑ ΛΕΜΕ OΣΑ ΩΦΕΛΟΥΝ, EΣΤΩ ΚΑΙ ΑΝ ΕΝΟΧΛΟΥΝ
2562.Είναι ενοχλητικός ο ελεγκτικός λόγος, αλλά αν τον προσέχουμε, φέρνει κέρδος. Γιατί δεν πρέπει να λέμε πάντοτε εκείνα που ευχαριστούν, αλλά πάντοτε εκείνα που μπορούν να φέρουν συστολή στην ψυχή και να την σωφρονίσουν. [Εις Εφεσ., ομιλ. ΣΤ, 7, ΕΠΕ 20, 564 -ΜG62 -48-49δ’] . ΕΜΠΟΔΙΖΕΙ ΤΟ ΚΑΚΟ ΝΑ ΧΕΙΡΟΤΕΡΕΨΕΙ
2563.Εκείνος που κατηγορεί όσους σφάλλουν, αν δεν τους ωφελεί τίποτε άλλο, τουλάχιστον δεν τους αφήνει να χειροτερέψουν. Γιατί κανένας δεν είναι τόσο πολύ αναίσχυντος και θρασύς, που να ακούει συνεχώς κάποιους να τον κατηγορούν και να μην ντρέπεται, ούτε να εγκαταλείπει την πολλή κακία. Γιατί υπάρχει, υπάρχει πραγματικά και στους αναίσχυντους κάποιο ίχνος ντροπής. Γιατί ο Θεός φύτεψε τη ντροπή στην ανθρώπινη φύση μας. Επειδή δηλαδή δεν αρκούσε ο φόβος να ρυθμίσει τη διαγωγή μας, ο Θεός εφεύρε και άλλους τρόπους, για να μην αμαρτάνουμε, όπως η κατηγορία, ο φόβος προς του ισχύοντες νόμους... Γιατί πολλές φορές μερικές πράξεις που δεν έγιναν από σεβασμό προς το Θεό, έγιναν από ντροπή. Αυτά που δεν έγιναν από σεβασμό προς το Θεό, έγιναν από το φόβο των ανθρώπων. [Εις Φιλιπ. ομιλ. Ε', 4, ΕΠΕ 21, 460-462- ΜG62, 209-210, oμιλ. Δ΄,4].
ΠΙΚΡΑΙΝΕΙ, ΑΛΛΑ ΘΕΡΑΠΕΥΕΙ
2564.Γνωρίζω ότι δαγκώνουν και προκαλούν πόνο τα ελεγκτικά λόγια, αλλά τι να κάνω; Αν δεν βάλω πικρά φάρμακα πάνω στις πληγές, δεν θεραπεύονται. [Εις Ήσ., ομιλ. ΣΤ', 4, ΕΠΕ 8Α, 438- ΜG 56,140].
Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΤΩΝ ΚΑΚΩΝ ΠΡΟΦΥΛΑΣΣΕΙ ΤΟΥΣ ΚΑΛΟΥΣ
2565. Και τα λέγω τώρα αυτά, όχι για να ελέγξω αυτόν που έπεσε, αλλά θέλοντας να καταστήσω περισσότερο ασφαλείς αυτούς που στέκουν όρθιοι, όχι για να ξύσω τα τραύματα του πληγωμένου, αλλά για να διατηρήσω μόνιμα υγιείς αυτούς που δεν πληγώθηκαν ακόμη, όχι για να καταποντίσω αυτόν που παλεύει μέσα στα κύματα, αλλά για να διδάξω αυτούς που πλέουν με ούριο άνεμο, ώστε να μην βουλιάξουν. (Εις Ευτρόπ., ομιλ. Α2, ΕΠΕ 33, 90- ΜG52, 393). ΣΗΜΕΙΩΣΗ: Eδώ ο Χρυσόστομος αναφέρεται στους ελέγχους του προς τον αυλικό Εύτρόπιο, που έπεσε στη δυσμένεια του Αύτοκράτορα Άρκαδίου και, για να σωθεί, κατέφυγε στην Εκκλησία.
ΦΕΡΝΕΙ ΥΓΕΙΑ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΗ
2566.Εκείνος που ελέγχει μπορεί να φροντίζει περισσότερο από κείνους που κάνουν χατίρια;... Ναι, γιατί, όπως λέγει ο σοφός Σολομών: «Είναι περισσότερο άξια εμπιστοσύνης και ωφέλιμα τα τραύματα που μας προκαλούν οι έλεγχοι των φίλων, παρά τα πρόθυμα, αλλά υποκριτικά, φιλήματα των εχθρών»1..., γιατί τα τραύματα των ελέγχων θεραπεύουν, ενώ τα φιλήματα των εχθρών δημιουργούν αρρώστια αθεράπευτη. (Εις Εύτροπ., ομιλ. Α', 1, ΕΠΕ 33, 88- ΜG52, 392). 1. Παροιμ. 27, 6.
Η ΝΤΡΟΠΗ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΕΙΝΑΙ ΑΡΧΗ ΔΙΟΡΘΩΣΕΩΣ
2567.Οι αναίσθητες ψυχές δεν μπορούν να μεταβληθούν εύκολα, ενώ εκείνες που έχουν την ευαισθησία να ντρέπονται και να κοκκινίζουν και να πονούν και να θλίβονται στις επιπλήξεις, μας παρέχουν μεγάλη απόδειξη ότι γρήγορα θα απομακρυνθούν από την κακία... Γιατί αυτός που δεν ξέρει να πονάει, πώς είναι δυνατόν να διορθωθεί ποτέ; (Μη άναβαίνειν εις ιπποδρομίας και θέατρα, 1, ΕΠΕ 33, 332- ΜG 63, 511).
ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΑΡΧΗ ΔΙΟΡΘΩΣΕΩΣ
2568.Βλέπω πολύ καρπό να βλαστάνει από τη λύπη που σας επροκάλεσαν οι παρατηρήσεις μου. Επειδή και τα φάρμακα, που θεραπεύουν τις πληγές, πρώτα ερεθίζουν τα τραύματα και έπειτα τα απαλλάσσουν από το σάπιο μέρος έτσι και ο λόγος που πληγώνει τον ακροατή, αρχίζει τη διόρθωσή του. (Μη άναβαίνειν εις Ιπποδρομίας και θέατρα, 1, ΕΠΕ 33, 330 -ΜG 63, 511).
OΤΑΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΠΡΑΟΤΗΤΑ ΚΑΙ ΤΑΠΕΙΝΩΣΗ, ΔΕΝ ΠΡΟΣΒΑΛΛΕΙ ΑΛΛ’ ΑΓΓΙΖΕΙ TΗΝ ΨΥΧΗ
2569.Τους υπενθύμισε (ο Απ. Πέτρος) με πραότητα τις εγκληματικές τους πράξεις και δεν πρόσθεσε τίποτε άλλο... Ντράπηκαν (οι Ιουδαίοι) από την επιείκεια του Πέτρου, γιατί μιλούσε σαν στοργικός πατέρας και δάσκαλος σ’ αυτούς που σταύρωσαν τον Κύριό του και είχαν φονικές διαθέσεις και εναντίον των Αποστόλων. Όχι μόνον πείσθηκαν, αλλά καταδίκασαν τον εαυτό τους, συναισθάνθηκαν αυτά που είχαν διαπράξει. Γιατί δεν τους έδωσε αφορμή να εξαφθεί ο θυμός τους και να σκοτισθεί η διάνοιά τους, αλλά με την ταπεινοφροσύνη του, αφού σκόρπισε σαν κάποια ομίχλη την αγανάκτηση (που θα μπορούσε να προκαλέσει ο έλεγχός του), μ’ αυτό τον τρόπο τους παρουσίασε το έγκλημα, που είχαν τολμήσει να διαπράξουν... Ώστε, αν θέλεις να παρακινήσεις σε αγώνα για τη διόρθωσή του αυτόν που αδίκησε, μην τον κατηγορήσεις, αλλά προσπάθησε και θα κατηγορήσει εκείνος τον εαυτό του γιατί το γένος των ανθρώπων είναι φιλόνεικο (και γι’ αυτό δεν πρέπει να είμαστε εριστικοί). Αυτό έκαμε και ο Πέτρος ,δεν τους κατηγόρησε με αυστηρότητα, αλλά αντίθετα, προσπάθησε να πετύχει το σκοπό του, όσο μπορούσε πιο ήμερα γι’ αυτό και τους άγγιξε την ψυχή. (Εις Πράξ., ομιλ. Ζ, 1, ΕΠΕ 15, 196-198 -ΜG 60, 63).
ΣΤ') ΧΡΟΝΟΣ ΚΑΙ ΔΙΑΡΚΕΙΑ ΤΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ. ΠΟΤΕ ΘΑ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ ΤΟΥΣ ΟΚΝΗΡΟΥΣ
2570.Θέλεις να διορθώσεις τη συμπεριφορά του τεμπέλη και να τον απομακρύνεις από την οκνηρία και να τον βάλεις σε δουλειά; Δος του πρώτα δουλειά και τότε να τον επιπλήξεις, για να μη δώσεις την εντύπωση ότι είσαι σκληρός και κατηγορηθείς για αδιαφορία, αλλά να αποκτήσεις τη φήμη ότι φροντίζεις για τους άλλους... Εκείνος που ελέγχει, αφού προηγουμένως δώσει, κάνει ευπρόσδεκτη τη συμβουλή, γιατί επιπλήττει όχι από απανθρωπιά αλλά από ενδιαφέρον. (Εις την ρήσιν « Έχοντες το αυτό πνεύμα», ομιλ. Β', 8, ΕΠΕ 27, 338-340 -ΜG 51, 288 ].
ΟI ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΕΧΟΥΝ ΔΙΚΑΙΩΜΑ ΝΑ ΚΡΙΝΟΥΝ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΥΝ, ΑΛΛΑ ΣΤΟΝ ΚΑΤΑΛΛΗΛΟ ΚΑΙΡΟ ΚΑΙ ΜΕ ΠΟΝΟ 2571.«Γιατί κατακρίνεις τον αδελφό σου;»1, λέγει ο Απ. Παύλος... Τι λοιπόν; Δεν πρέπει ούτε οι δάσκαλοι να κατακρίνουν τους μαθητές τους, όταν παρεκτρέπονται; Πρέπει βεβαίως, όταν πρόκειται για φανερά παραπτώματα, τα οποία έχουν oμολογήσει, αλλά κι αυτό πρέπει να γίνεται στον κατάλληλο καιρό και τότε με πόνο και ψυχική οδύνη και όχι με επίδειξη και αλαζονεία. (Εις Α’Κορ., ομιλ. ΙΑ΄, 2, ΕΠΕ 18,292 -ΜG61,90). 1. Ρωμ. 14,10.
ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΣΥΝΤΟΜΟΣ
2572.Με τη συντομία της εγχειρίσεως (του ελέγχου) να λιγοστεύουμε το αίσθημα του πόνου. Έτσι και αυτός1 με τη συντομία των λόγων σταμάτησε το ξέσπασμα της θρασύτητας του βασιλιά. Ό,τι δηλαδή ακριβώς είναι για τους αρρώστους η εγχείριση, το ίδιο είναι για τους αμαρτωλούς ο έλεγχος. (Εις Ήσ., ομιλ. Ε’, 2, ΕΠΕ 8Α, 414 -ΜG56, 132). 1.Ο Αρχιερέας Αζαρίας έλεγξε, αλλά με λίγα λόγια, το βασιλιά Οζία, που τόλμησε να εισέλθει στα Άγια των Αγίων, σφετεριζόμενος τα καθήκοντα του Άρχιερέα (Β' Παραλ. 26,16-21).
Ζ') ΤΑ ΚΙΝΗΤΡΑ ΤΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ
2573.Η επίπληξη σ’ ένα μόνον σκοπό ας αποβλέπει, στην ωφέλεια του πλησίον. (Εις Έβρ., ομιλ. ΚΓ', 4, ΕΠΕ 25, 148, 150 -ΜG 63, 165).
2574.Είτε επιπλήττει κανείς, είτε εξουσιάζει, είτε εξουσιάζεται, είτε μαθαίνει, είτε διδάσκει, όλα πρέπει να τα κάνει με αγάπη. (Εις Α'Κορ., ομιλ. ΜΑ ’, 2, ΕΠΕ 18Α, 744-746- ΜG 61, 375α').
ΑΠΟΒΛΕΠΕΙ ΣΤΗΝ ΠΡΟΛΗΨΗ ΤΗΣ ΠΑΡΕΚΤΡΟΠΗΣ
2575.Ο Θεός μας απειλεί με κόλαση, όχι για να μας ρίξει στην κόλαση, αλλά για να μας απαλλάξει από την κόλαση. Γιατί, αν ήθελε να μας τιμωρήσει, δεν θα μας απειλούσε προκαταβολικά, ώστε να λάβουμε μέτρα ασφάλειας και ν’ αποφύγουμε αυτά με τα οποία μας απειλεί. Απειλεί με τιμωρία, για να αποφύγουμε την πείρα της τιμωρίας μας φοβερίζει με λόγια, για να μη μας τιμωρήσει με έργα. [ Περί μετανοίας, ομιλ.Ζ΄,7,ΕΠΕ 30,280-MG49,336] .
2576.Είτε επαινείς, είτε κατηγορείς, και τα δύο να τα κάνεις όπως θέλει ο Θεός. Είναι δυνατόν να κατηγορήσει κάνεις προς δόξαν Θεού. Πώς; Πολλές φορές αγανακτούμε εναντίον των υπηρετών μας. Πώς λοιπόν είναι δυνατόν να κατηγορήσουμε προς δόξαν Θεού; αν δεις τον υπηρέτη ή τον φίλο ή κάποιον άλλον από τους δικούς σου να μεθάει, να κλέβει, αν τον δεις να τρέχει στα θέατρα, να αδιαφορεί για την ψυχή του, ή να ορκίζεται ή να παραβαίνει τον όρκο του ή να ψεύδεται, τότε να αγανακτήσεις, να τιμωρήσεις, να τον επαναφέρεις στον ορθό δρόμο, να τον διορθώσεις, όλα αυτά τότε τα έκαμες για το Θεό. Αν πάλι τον δεις να σφάλλει απέναντι σου και να μη σου προσφέρει τις υπηρεσίες που πρέπει, συγχώρεσέ τον, και τότε τον συγχώρεσες για το Θεό. Τώρα όμως πολλοί κάνουν το αντίθετο και για τους φίλους και για τους υπηρέτες τους. Όταν σφάλλουν απέναντι τους, γίνονται αυστηροί και ανελέητοι δικαστές, όταν όμως προσβάλλουν το Θεό και χάνουν τις ψυχές τους, τότε δεν κάνουν κανένα λόγο. (Λόγος εν ταίς Καλένδαις..., 4, ΕΠΕ 31, 482- MG 48, 958-959).
ΜΕΡΙΚΟΙ ΕΛΕΓΧΟΥΝ, ΓΙΑ ΝΑ ΔΙΑΠΟΜΠΕΥΣΟΥΝ
2577.Μερικοί πολλές φορές επιπλήττουν, όχι επειδή θέλουν να ελέγξουν και να συμβουλέψουν, αλλά για να διαπομπεύσουν και να μεγαλοποιήσουν μπροστά στους άλλους το παράπτωμα. (ΕίςΑ ’Κορ., oμιλ. ΙΑ’,3, ΕΠΕ 18,298- ΜG 61, 91).
Η') Ο ΠΑΙΔΑΓΩΓΙΚΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ- Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΕΙΝΑΙ ΤΕΧΝΗ
2578.Είναι μεγάλη αρετή να μπορεί κανείς να ανέχεται ελέγχους, είναι μεγάλη τέχνη να μπορεί κανείς να ελέγχει, αυτό είναι απόδειξη πολύ μεγάλης στοργής. (Προς εγκαλέσαντας, 1, ΕΠΕ 26, 400 -ΜG51, 133).
ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΔΙΑΚΡΙΣΗ
2579.Ο Απ. Παύλος λέγει «έλεγξε, επίπληξε, παρηγόρησε»1. Δηλαδή ούτε αυτό πρέπει να κάνουμε μόνον, να ελέγχουμε δηλαδή, ούτε εκείνο μόνον (να παρηγορούμε), αλλά, αφού τα αναμίξουμε και τα δύο, να επιτύχουμε ολοκληρωμένη την ωφέλεια. Γιατί, αν ελέγχουμε τους ανθρώπους συνεχώς, τους κάνουμε πιο αδιάντροπους, αν πάλι τους παρηγορούμε συνεχώς, τους κάνουμε πιο νωθρούς και αδιάφορους. Γι' αυτό και οι γιατροί δεν χειρουργούν μόνον, αλλά και δένουν τα τραύματα, ούτε πάντοτε χορηγούν πικρά φάρμακα, αλλά πολλές φορές και ευχάριστα. Με τα πρώτα (την εγχείριση και τα πικρά φάρμακα) καθαρίζουν το σάπιο και με τα δεύτερα (με τους επιδέσμους και τα ευχάριστα φάρμακα) μαλακώνουν τον πόνο, που προέρχεται από την χειρουργική επέμβαση και τα πικρά φάρμακα. (ΕΙς Γέν., λόγ. Θ', 1, ΕΠΕ 8,156-158 -ΜG54, 621). 1. Β'Τιμ.4,2.
2580.Από τα πράγματα άλλα έχουν ανάγκη από διδασκαλία και άλλα από διαταγή. Αν λοιπόν διατάζεις όταν πρέπει να διδάσκεις, θα γίνεις καταγέλαστος. Το ίδιο ακριβώς θα πάθεις, όταν διδάσκεις σε περιπτώσεις που πρέπει να διατάζεις. (Εις Α' Τιμ., ομιλ. ΙΓ', 1, ΕΠΕ 23, 328 -ΜG 62, 563). ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΜΕΤΡΟ
2581.Πρέπει και εκείνοι που επιπλήττουν και ελέγχουν, να το κάνουν αυτό με μέτρο.(Εις Δαυίδ και Σαούλ, ομιλ. Γ', 2, ΕΠΕ7,616-ΜG54, 697).
2582. Ένας φιλόστοργος πατέρας που έχει άτακτο παιδί, επειδή κινείται από φυσική φιλοστοργία, δεν του κάνει παρατηρήσεις ανάλογες προς το σφάλμα του, ούτε πάλι το αφήνει εντελώς ατιμώρητο, αλλά το τιμωρεί με μετριοπάθεια, ώστε να μην εξοκείλει σε μεγαλύτερη κακία. [Κατήχησις Β', 4, ΕΠΕ 30,362-SOURCES CHRET. τ. 50,135].
Η ΕΠΙΠΛΗΞΗ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΜΕΤΡΗΜΕΝΗ
2583.Τα λόγια να είναι μετρημένα κατά την επίπληξη και να είναι συγχρόνως γεμάτα από θαυμασμό (για κάτι καλό που έχει αυτός που επιπλήττεται) και από επίπληξη για το παράπτωμά του.(Εις Πράξ., ομιλ. ΛΑ', 2, ΕΠΕ 16Α, 224-ΜG60, 230).
H ΚΑΛΟΣΥΝΗ ΜΠΟΡΕΙ ΝΑ ΣΥΝΔΥΑΖΕΤΑΙ ΜΕ ΤΗΝ ΕΠΙΠΛΗΞΗ
2584.Η καλοσύνη δεν είναι πάντοτε καλή. Όπως δηλαδή τους εδίδασκε την παρρησία ο Κύριος, έτσι και τους ελέγχει, οικονομώντας έτσι με αυτή την ποικιλία τη σωτηρία τους. Πρόσεξε δε, ότι και η επίπληξη είναι συχνή και η επιείκειά του επίσης. [Εις Ματθ., ομιλ. ΝΓ', 3, ΕΠΕ 11,158- ΜG58, 529].
ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΑΓΑΠΗ ΚΑΙ ΠΟΝΟ
2585.«Να ελέγχεις με κάθε μακροθυμία και κατάλληλη διδασκαλία»1. Γιατί εκείνος που ελέγχει έχει ανάγκη από μακροθυμία και η επίπληξη πρέπει να συνοδεύεται από παρηγοριά, ώστε να γίνει δεκτή. Τι σημαίνει αυτό που προσθέτει στη μακροθυμία λέγοντας «και με κατάλληλη διδασκαλία;». Όχι με θυμό, όχι με αποστροφή, όχι επεμβαίνοντας στα προσωπικά του ζητήματα, όχι σαν να συνάντησες εχθρό, όλα αυτά ας τεθούν κατά μέρος. Αλλά πώς; Με αγάπη, συμπονώντας μαζί του, πενθώντας περισσότερο από εκείνον, λειώνοντας από τη θλίψη για την κατάστασή του. (Εις Β' Τιμ., ομιλ. Θ’, 1, ΕΠΕ 23, 634- ΜG62, 651). 1.Β Τιμ.4,2.  
2586.Στην περίπτωση της θεραπείας των σωμάτων αυτός που καθαρίζει την πληγή, δεν αισθάνεται καθόλου τον πόνο, ενώ αυτός που υφίσταται την τομή, αυτός μόνον συνταράσσεται από τους πόνους. Σ’ εκείνους όμως που θεραπεύουν τις ψυχές δεν συμβαίνει το ίδιο, ...αλλ’ εκείνος που μιλάει, αυτός πρώτος πονεί, όταν ελέγχει τους άλλους. Ούτε λοιπόν όταν ελεγχόμαστε από άλλους πονάμε τόσο πολύ,όσο όταν ελέγχουμε άλλους για αμαρτήματα για τα οποία είμαστε κι εμείς υπεύθυνοι. Γιατί αμέσως επεμβαίνει η συνείδηση του ομιλητή, που έχει το αξίωμα να διδάσκει, όταν πέφτει στα ίδια σφάλματα με τους μαθητές κι έχει ανάγκη από τον ίδιο έλεγχο και κάνει στο δάσκαλο πικρότερο τον πόνο. (Ότι επικίνδυνον και τοις λέγουσι, 1, ΕΠΕ 31, 140-ΜG 50, 655).
2587.Γράφοντας την επιστολή, υπέφερα, πονούσα, όχι μόνον γιατί αμαρτήσατε, αλλά και γιατί αναγκαζόμουνα να σας λυπήσω1. Αλλά και αυτό είχε ως κίνητρο την αγάπη, όπως ακριβώς ένας πατέρας που έχει γνήσιο παιδί και πάσχει από γάγγραινα, αναγκάζεται να το χειρουργήσει και να το καυτηριάσει, υποφέρει και για τα δύο, και επειδή είναι άρρωστο και επειδή αναγκάζεται να το χειρουργήσει.[Εις Β Κορ.ομιλ.Δ΄,3,ΕΠΕ19,130-ΜG61,421] 1.B’Κορ.2,4
2588. «Μ’ αυτά που γράφω δε θέλω να σας ντροπιάσω, αλλά σας συμβουλεύω σαν παιδιά μου αγαπητά»1 ...Αυτός ο τρόπος της θεραπείας είναι άριστος, το να ελέγχει και να συμβουλεύει δηλαδή κανείς και συγχρόνως να δικαιολογεί τη σκέψη και την ενέργειά του... Γιατί αυτό όχι μόνον δεν αχρηστεύει την τομή, αλλά την κάνει να πάει βαθύτερα στην πληγή και να την θεραπεύσει, αφού ανακουφίζει το μεγάλο πόνο που προκαλεί ο έλεγχος. Εκείνος δηλαδή που ακούει ότι τα λέει αυτά όχι με την πρόθεση να κατηγορήσει, αλλά από αγάπη, δέχεται ευκολότερα τη διόρθωση... Γιατί δεν είπε σας συμβουλεύω σαν δάσκαλός σας, ούτε σαν Απόστολος, ούτε σαν μαθητές μου, αλλά «σας συμβουλεύω σαν παιδιά μου αγαπητά» και δεν είπε απλώς παιδιά, αλλά παιδιά περιπόθητα. Είναι σαν να τους λέει συγχωρείστε με και αν σας είπα κάτι βαρύ, από αγάπη το έκαμα. Και δεν είπε «σας επιπλήττω», αλλά «σας συμβουλεύω».
Μετά απ’ αυτά, ποιος δεν θα ανεχόταν ένα πατέρα που συμβουλεύει με πόνο τα πρέποντα;. (ΕίςΑ 'Κορ., ομιλ. ΙΓ', 3, ΕΠΕ18, 360 -ΜG 61, 109β'). 1. Α 'Κορ. 4, 14.
ΝΑ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ ΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ΜΕ ΑΓΑΠΗ ΚΑΙ ΣΥΓΚΑΤΑΒΑΣΗ
2589.Έτσι λοιπόν κι εμείς ας ελέγχουμε τα παιδιά, με συγκατάβαση, με αγάπη. (Εις Α' Κορ., ομιλ. ΑΓ', 7, ΕΠΕ 18Α, 406- ΜG61, 284στ'). Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΝΑ ΕΙΝΑΙ ΦΙΛΑΝΘΡΩΠΟΣ
2590.Αυτό προ πάντων είναι γνώρισμα ελέους και φιλανθρωπίας, το να επουλώνουμε τα τραύματα: «Λάδι όμως αμαρτωλού», λέει ο Ψαλμωδός, «ας μη χυθεί στο κεφάλι μου»1. Είδες ψυχή συγκροτημένη και γεμάτη αρετή; Των μεν δικαίων και εναρέτων και τις επιπλήξεις τις υπομένει με ευχαρίστηση, ενώ των παρανόμων και τα λόγια που λέγονται για ευχαρίστηση τα αποκρούει. Γιατί άραγε; Γιατί οι μεν παράνομοι και ελεώντας πολλές φορές κατέστρεψαν, ενώ οι δίκαιοι και επιπλήττοντας και ελέγχοντας αυστηρά διόρθωσαν. Και με τον μεν έλεγχο αυτών συνδέεται στενά και ευσπλαχνία, ενώ με την ευσπλαχνία εκείνων συνδέεται θάνατος. Γι’ αυτό και κάποιος είπε: «Είναι άξια περισσότερης εμπιστοσύνης τα τραύματα (οι έλεγχοι) που προέρχονται από φίλους, από τα γεμάτα φαινομενικό αυθορμητισμό φιλήματα (κολακείες) που προέρχονται από εχθρούς»2. Και πρόσεξε πώς αυτό εδώ φανερώνει τον αποστολικό λόγο: «Έλεγξε, επίπληξε, παρηγόρησε και ενίσχυσε»3. Τέτοιος βέβαια είναι και ο έλεγχος των αγίων. Έτσι κάνουν και οι γιατροί. Δεν χειρουργούν μόνον, αλλά και επιδένουν με επιδέσμους τις πληγές. Γι’ αυτό και ο Χριστός, θέλοντας να κάνει τον έλεγχο παραδεκτό, δεν επιτρέπει από την αρχή να δημοσιεύεται η επίπληξη και λέει: «Πήγαινε και υπόδειξέ του το σφάλμα του ιδιαιτέρως»4. Έτσι και ο Παύλος έκανε ασκώντας τον έλεγχο με ευσπλαχνία και άλλοτε μεν έλεγε: «Ω ανόητοι Γαλάτες»5, άλλοτε δε, «παιδάκια μου, που ξαναδοκιμάζω τώρα πόνους και ωδίνες για την αναγέννησή σας»6. Αυτός δηλαδή που ελέγχει, πρέπει να επινοεί πολλούς τρόπους ελέγχου, ώστε να γίνει εύκολα αποδεκτός ο έλεγχος, και χρειάζεται πολλή σύνεση εκείνος που παρέχει αυτό το φάρμακο. "Η καλύτερα χρειάζεται περισσότερη σύνεση εκείνος που ελέγχει, παρά εκείνος που χειρουργεί. Πώς αυτό; Γιατί εκεί μεν, άλλος είναι εκείνος που χειρουργεί και άλλος εκείνος που υπομένει τον πόνο, ενώ εδώ το ίδιο πρόσωπο και χειρουργείται και πονάει. (Εις Ψαλμ. ΡΜ', 7, ΕΠΕ 7,314-316-ΜG 55, 439-440η'). 1.Ψαλμ. 140, 5. 2.Παροιμ. 27, 6. 3.Β'Τιμ. 4,2 4.Ματθ. 18, 15. 5.Γαλ. 3, 1. 6.Γαλ. 4, 19
ΝΑ ΔΙΟΡΘΩΝΟΥΜΕ ΜΕ ΥΠΟΜΟΝΗ
2591.Πρέπει να σπεύδουμε να θεραπεύουμε και όχι να οργιζόμαστε και να αγανακτούμε. Γιατί και ο γιατρός, όταν διαπιστώσει ότι το νόσημα δύσκολα θεραπεύεται και υποχωρεί, δεν παραιτείται, ούτε δυσανασχετεί, αλλά τότε προπαρασκευάζεται περισσότερο για την επέμβαση και τη θεραπεία. (Εις Ματθ., ομιλ. Ξ', 1, ΕΠΕ 11, 400-402- ΜG58, 585).
ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΛΕΠΤΟΤΉΤΑ
2592. Πρόσεξε ότι και η επίπληξη γίνεται με δισταγμό, πράγμα που είναι γνώρισμα εκείνων που αγαπούν υπερβολικά. Δεν είπε, «δεν μας αγαπάτε», αλλά δεν μας αγαπάτε όσο εμείς γιατί δεν θέλει να τους προσβάλει υπερβολικά. (Εις Β 'Κορ., ομιλ. ΙΓ', 1, ΕΠΕ 19,360 -ΜG61,491).
2593.Τι λοιπόν, αν έχει ανάγκη διορθώσεως; «Δεν θα τον επιπλήξεις»1, λέγει ο Απ. Παύλος, αλλά θα συμπεριφερθείς σαν σε πατέρα που αμάρτησε, έτσι να διαλέγεσαι με καθένα που έσφαλε. «Τις ηλικιωμένες να τις συμβουλεύεις σαν μητέρες, τους νεωτέρους σαν αδελφούς, τις νεώτερες σαν αδελφές, προσέχοντας να τις συναναστρέφεσαι με κάθε αγνότητα»2. Η ίδια η φύση του πράγματος είναι κάτι το ενοχλητικό, εννοώ τον έλεγχο, και μάλιστα όταν γίνεται σε γέροντα ιδιαίτερα από νέο, η αυθάδεια είναι τριπλάσια. Μετριάζεται η δυσαρέσκεια που προξενεί ο έλεγχος με το λεπτό τρόπο και την καλοσύνη. Γιατί είναι δυνατόν να ελέγχει κανείς χωρίς να δυσαρεστεί, αν βεβαίως θέλει κάποιος να ελέγξει με προσοχή. Αυτό βέβαια απαιτεί πολλή σύνεση, είναι όμως δυνατόν. «Τους νεωτέρους να τους συμβουλεύεις σαν αδελφούς»1, λέγει. Γιατί και εδώ το προτρέπει αυτό; Υπονοεί τη θρασύτητα που διακρίνει τους νεαρούς εξ αιτίας της ηλικίας. Πρέπει λοιπόν και εδώ να ελαττώνουμε τη δυσαρέσκεια του ελέγχου με την επιείκεια. (Εις Α' Τιμ., ομιλ. ΙΓ', 2, ΕΠΕ 23, 334- ΜG62, 566). 1.Εδώ κάνει λόγο για τη συμπεριφορά μας προς ηλικιωμένα άτομα. Βλ. Α' Τιμ. 5,1. 2.Α ’Τιμ. 5,2. ΝΑ ΤΟΝ ΑΚΟΛΟΥΘΟΥΝ ΕΝΘΑΡΡΥΝΤΙΚΑ ΛΟΓΙΑ
2594.Αυτός είναι ο άριστος τρόπος θεραπείας, όχι μόνον να χειρουργούμε και να καθαρίζουμε, αλλά και να δένουμε τις πληγές με επιδέσμους. Αυτός είναι αποτελεσματικός κανόνας διδασκαλίας, όχι μόνον να επιπλήττουμε, αλλά και να παρηγορούμε και να ενισχύουμε. Τέτοια εντολή μας έδωσε ο Απ. Παύλος: «Να ελέγχεις, να επιπλήττεις, αλλά και να παρηγορείς, δείχνοντας μεγάλη μακροθυμία»1. αν παρηγορεί κανείς μόνον, κάνει τους ακροατές του αμελέστερους, αν τους επιπλήττει μόνον, τους κάνει σκληρότερους, γιατί δεν μπορούν να σηκώσουν το φορτίο των συνεχών ελέγχων και επαναστατούν αμέσως. Γι’ αυτό πρέπει να ποικίλει ο τρόπος της διδασκαλίας και του ελέγχου. Επειδή λοιπόν την προηγούμενη φορά ο λόγος ελύπησε πολύ την ψυχή πολλών, σήμερα η διδασκαλία πρέπει να είναι γλυκύτερη και για να ανακουφίσουμε τους πόνους που έφεραν οι έλεγχοι, είναι ανάγκη να στάξουμε σαν άλλο λάδι το γλυκό λόγο. [Ότι έπικίνδυνον καί τοίς λέγουσι..., 1, ΕΠΕ 31, 134 -ΜG50, 653]. 1. Β'Τιμ.,4,2.
2595.Γνωρίζω, ότι κάνω υπερβολική χρήση της επιπλήξεως, αλλά συγχωρείστε με, σας παρακαλώ. Γιατί τέτοια είναι η πονεμένη ψυχή. Γιατί δεν τα λέω αυτά από αποστροφή, αλλά από ενδιαφέρον και ψυχή φιλόστοργη. Γι’ αυτό, αφού αφήσω για λίγο την αυστηρότητα, επειδή η αυστηρότητα ενίκησε την επέκταση και της ίδιας της πληγής του πόνου, θέλω να οδηγήσω την αγάπη σας και προς αγαθές ελπίδες, ώστε να μην απελπισθείτε, ούτε να αποκάμετε. (Εις Γέν., ομιλ. ΣΤ', 2, ΕΠΕ2,136-138 - ΜG53, 55-56).
Η ΔΙΟΡΘΩΣΗ ΑΥΤΩΝ ΠΟΥ ΕΧΟΥΝ ΠΑΡΕΚΤΡΑΠΕΙ- ΔΕΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΟΡΓΗ, ΑΛΛΑ ΜΕ ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ
2596.Ας μην αγανακτούμε εναντίον τους, ούτε να δυσανασχετούμε γιατί κανείς, όταν θέλει να θεραπεύσει τον άρρωστο, δεν το πετυχαίνει με οργή και αυστηρές παρατηρήσεις, αλλά προσφέρει τα φάρμακα με αγάπη και λόγια παρηγορητικά. Γιατί, αν επρόκειτο να τους τιμωρήσουμε και είχαμε τη θέση δικαστών, τότε έπρεπε να δείχνουμε την οργή μας εφόσον όμως, αφήσαμε κατά μέρος αυτή τη θέση, και πήραμε τη θέση των γιατρών και εκείνων που θέλουν να θεραπεύσουν τον άρρωστο, πρέπει να τους ενθαρρύνουμε και να τους παρακαλούμε, και στην ανάγκη, και στα γόνατά τους να πέφτουμε, προκειμένου να επιτύχουμε αυτό που επιδιώκουμε. [Προς τους έχοντας παρθένους συνεισάκτους, 1, ΕΠΕ 29, 298- MG 47,496].
ΓΙΑ ΝΑ ΓΙΝΕΙ ΔΕΚΤΟΣ Ο ΕΛΕΓΧΟΣ, ΠΡΕΠΕΙ ΠΡΩΤΑ ΝΑ ΕΝΘΑΡΡΥΝΟΥΜΕ ΚΑΙ ΝΑ ΠΑΡΗΓΟΡΟΥΜΕ
2597.Βλέπεις,πώς τους ενθαρρύνει, ώστε να μη γίνουν σκληρότεροι ακούγοντας όσα τους είπε.1 (Εις Α΄Κορ.ομιλ.Η’,3,ΕΠΕ18,228-MG61,71] 1.A’Κορ.3,5-8.
ΝΑ ΑΚΟΛΟΥΘΕΙΤΑΙ ΑΠΟ ΛΟΓΙΑ ΓΛΥΚΑ
2598.Έπειτα, επειδή έκαμε [ο Απ. Παύλος] πιο αυστηρή την απειλή και έτσι έφερε πιο κοντά την τιμωρία και τους ετρόμαξε και τους έκαμε να περιμένουν την τιμωρία, κοίταξε πώς πάλι γίνεται γλυκομίλητος και καθησυχάζει το φόβο τους και δείχνει την περιφρόνησή του προς τις τιμές, τη στοργική φροντίδα προς τους μαθητές, τη βαθυστόχαστη σκέψη του, την ανωτερότητα και την έλλειψη κενοδοξίας (ματαιοδοξίας). [ Εις Β’Κορ.,ομιλ.ΚΘ’,4,ΕΠΕ20,122-ΜG61,601].
ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΑΛΑΚΑ
2599.Το μαχαίρι να το έχουμε κρυμμένο μέσα στο σφουγγάρι (δηλαδή τα μαλακά λόγια είναι αρκετά να πλήξουν εκείνον που ελέγχουμε). (Περί μετάνοιας, ομιλ. Β ', 2, ΕΠΕ 30, 120-ΜG49, 287). ΕΙΝΑΙ ΑΠΟΤΕΛΕΣΜΑΤΙΚΟΣ, OΤΑΝ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΕΠΙΕΙΚΕΙΑ
2600. «Ο δούλος του Κυρίου δεν πρέπει να φιλονεικεί»... « Αλλά να είναι ήπιος προς όλους»1... Αλλά τότε, πώς λέγει ο Απ. Παύλος σ’ άλλες επιστολές του: «Να τους ελέγχεις με κάθε εξουσία»2 και αλλού: «Να τους ελέγχεις αυστηρά»3; Γιατί και αυτό είναι δείγμα πραότητος. Γιατί ο έντονος έλεγχος, όταν γίνεται με επιείκεια, είναι ο πιο κατάλληλος για να στενοχωρήσει και να οδηγήσει στη διόρθωση. Γιατί είναι δυνατόν, είναι δυνατόν να αγγίξεις την καρδιά του άλλου περισσότερο με την πραότητα, παρά να τον διορθώσεις με θρασύτητα. (Εις Α' Τιμ., ομιλ. ΣΤ', 2, ΕΠΕ 23, 568 -ΜG 62, 632). 1.Β’Τιμ.2,24 2.Τιτ.2,15 3.Τιτ.1,13

(Οι Θρησκείες, Εκδοτική Αθηνών,τόμος Α΄ σελ. 67-75,Αναστασίου Γιαννουλάτου αρχιεπισκόπου Αλβανίας).
Βουδδισμός. Πολύμορφη ασιατική θρησκευτική παράδοση, της οποίας ο πυρήνας πρωτοεμφανίστηκε πριν από 2.500 χρόνια στη ΒΑ. Ινδία. Ο όρος διαμορφώθηκε από Ευρωπαίους μελετητές, για να προσδιοριστεί ένα ευρύτατο φάσμα από θρησκευτικές πεποιθήσεις, φιλοσοφικές αρχές, έθιμα, θεσμούς και ηθικούς κανόνες, που αποδίδονται στον Βούδδα, και να συμπυκνωθεί σε μια ενότητα ή θρησκευτική ανέλιξη, που ακολούθησε στο πέρασμα των αιώνων, καθώς το βουδδιστικό κήρυγμα αφομοιωνόταν από διάφορους ασιατικούς λαούς. Οι βουδδιστές ονομάζουν το θρησκευτικοφιλοσοφικό σύστημα, το οποίο ακολουθούν, «Μπούντα βατσάνα» (Buddhavacana), δηλ. λόγο του Βούδδα, ή «Μπούντα σάσανα» (Buddhasasana), μήνυμα, σύστημα του Βούδδα, και κυρίως Ντάρμα (dharma), Σανσκριτικά, ή Ντάμμα (dhamma), στη γλώσσα Πάλι, που σημαίνει διδασκαλία, απόλυτος νόμος, υπέρτατο και αιώνιο πρότυπο ζωής και κατ' επέκταση θρησκεία (Στο άρθρο αυτό οι όροι σημειώνονται πρώτα στη σανσκριτική και ύστερα στη γλώσσα Πάλι).
Στο Βουδδισμό, όπως και σε κάθε άλλη θρησκεία, διακρίνονται διάφορες κατευθύνσεις, σχολές και αιρέσεις. Οι κυριότερες από αυτές είναι: 1. ο Τεραβάντα (Theravada), όπως ονομάζεται από τους οπαδούς του, διότι μένει πιστός στην αρχική βουδδιστική διδασκαλία (thera-vada – διδασκαλία των πρεσβυτέρων) ή Χιναγιάνα (Hinayana = «Μικρό όχημα»), όπως αποκαλείται από τους οπαδούς άλλων κατευθύνσεων. 2. Ο Μαχαγιάνα (Mahayana = «Μεγάλο όχημα»), όπου το επίθετο μεγάλος, κατά τους οπαδούς της βουδδιστικής αυτής κατεύθυνσης, τονίζει τον ευρύτερο και ανώτερο χαρακτήρα της διαδασκαλίας, που αυτοί ασπάζονται. 3. Ο Βατζραγιάνα (Vajrayana = «Όχημα του διαμαντιού») ή Μαντραγιάνα (Mantrayana = «Όχημα των ιερών ήχων»), που είναι επίσης γνωστός ως μυστικός, Εσωτερικός ή Ταντρικός Βουδδισμός (βλ.λ. Ταντρισμός). Οι τρεις αυτοί κλάδοι του Βουδδισμού θα μπορούσαν ακόμη να προσδιοριστούν, περισσότερο ουδέτερα, ο πρώτος ως Νότιος Βουδδισμός, διότι επικρατεί στις χώρες της Ν. Ασίας, Σρι Λάνκα (Κεϋλάνη), Βιρμανία, Ταϋλάνδη (Σιάμ), Καμπότζη και Λάος, με μειονότητες στο Βιετνάμ, στο Μπαγκλαντές και στην Ινδία, ο δεύτερος ως Ανατολικός Βουδδισμός, διότι έχει εξαπλωθεί κυρίως στην Κίνα, στην Κορέα, στην Ιαπωνία, και εν μέρει στο Βιετνάμ και ο τρίτος ως Βόρειος Βουδδισμός, διότι οι οπαδοί του βρίσκονται στο Θιβέτ, στη Μογγολία και σε ορισμένες περιοχές της Σοβιετικής Ένωσης και της Κίνας. Βουδδιστικές κοινότητες, που ακολουθούν μια από τις παραπάνω κατευθύνσεις βρίσκονται σήμερα εγκατεσπαρμένες σε διάφορες άλλες χώρες.
Διδασκαλία. Πηγή της βουδδιστικής διδασκαλίας θεωρείται ο Σιντάρτα Γκαουτάμα (Siddhartha Gautama/Siddhattha Gotama), ο οποίος επονομάστηκε Βούδδας (Buddha), δηλ. Φωτισμένος. Έζησε πιθανότατα από το 563 ως το 483 π.Χ. στη ΒΑ. Ινδία, που σήμερα βρίσκεται στη συνοριακή περιοχή Νεπάλ-Ινδίας (βλ.λ. Βούδδας στο Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό). Ο Βούδδας υιοθέτησε τα βασικά αξιώματα της ινδικής θρησκείας της εποχής του: το νόμο της Σαμσάρα (Samsara), δηλ. της ατέρμονης εναλλαγής γεννήσεων και θανάτων, το νόμο του Κάρμα, ο οποίος προσδιορίζει την εξέλιξη κάθε όντος προς το καλύτερο ή το χειρότερο, και τη βεβαιότητα ότι η λύση βρίσκεται στη Νιρβάνα (Nirvana). Από την άλλη πλευρά ο Βούδδας αρνήθηκε θεμελιακές ινδικές ιδέες, όπως την ύπαρξη της ψυχής, του

Άτμαν, και τις κάστες, τις κοινωνικές τάξεις, και καθόρισε μια διδασκαλία με αυτόνομη λογική συνοχή, διακηρύσσοντας ότι ο ίδιος είχε κατορθώσει να φτάσει στο επιθυμητό τέρμα.
Οι βουδδιστικές σχολές, που αναπτύχθηκαν αργότερα στα πλαίσια των κλάδων Μαχαγιάνα και Βατζραγιάνα, εισήγαγαν και επεξεργάστηκαν διάφορες αντιλήψεις για τον Βούδδα. Συνήθως τον δέχονται ως υπερκόσμιο ον και μιλούν για πολυάριθμους Βούδδες, προγενέστερους του ιστορικού, τον οποίο προτιμούν να ονομάζουν Σακυαμούνι (Sakyamuni = ο σοφός των Σάκυας). Ενώ στον Τεραβάντα Βουδδισμό ο αριθμός των Βουδδών σχετίζεται με τις μορφές προηγούμενων βίων του ιστορικού Βούδδα, στο Μαχαγιάνα γίνεται λόγος για αμέτρητους Βούδδες και αναπτύσσονται ιδέες, όπως η διδασκαλία για Βούδδες ως απόλυτη αρχή, η θεωρία για τρία σώματα του Βούδδα κ.ά.
Οι πληροφορίες για την αφετηρία και την αρχική διδασκαλία του Βουδδισμού δεν είναι τόσο βέβαιες, όσο συνήθως νομίζεται. Τα πρώτα κείμενα για τη ζωή του Βούδδα γράφτηκαν πολλούς αιώνες μετά την εποχή, στην οποία υπολογίζεται ότι έζησε, και η μυθολογική διάθεση των Ασιατών έχει προσθέσει νέες συνθέσεις και οράματα.
Πηγές. Οι διάφοροι κλάδοι του Βουδδισμού δεν έχουν ένα κοινά παραδεκτό ιερό βιβλίο. Ο Τεραβάντα Βουδδισμός δέχεται τον «Κανόνα Πάλι», που ονομάστηκε έτσι από τη γλώσσα, στην οποία έχει συνταχθεί. Ονομάζεται επίσης «Τιπίτακα» (Tipitaka) ή Σανσκριτικά, «Τριπίτακα» (Tripitaka) (πρβλ. τον ελληνικό όρο «τρίπτυχο»), που σημαίνει «Τρεις Κάλαθοι» και αποτελείται από τις συλλογές «Βινάγια Πίτακα» (Vinaya Pitaka), το μοναχικό κανόνα, που περιέχει τις αρχές και τις υποχρεώσεις της βουδδιστικής μοναχικής ζωής, τη «Σούττα Πίτακα» (Sutta Pitaka), που εκθέτει τη βουδδιστική διδασκαλία, απηχώντας το κήρυγμα του Βούδδα, και την «Αμπιντάμμα Πίτακα» (Abhidhamma Pitaka), συλλογή που περιέχει αναλύσεις, ερμηνείες και ταξινομήσεις φιλοσοφικών και ψυχολογικών θεωριών. Ο κανόνας αυτός οριστικοποιήθηκε τον 1ο αι.π.Χ. στη Σρι Λάνκα με βάση προγενέστερο κανόνα (στη γλώσσα Μαγκάντι) που είχε διαμορφωθεί στην 3η βουδδιστική Σύνοδο.
Ο Μαχαγιάνα Βουδδισμός δεν διαθέτει κανόνα, που να διαμορφώθηκε με απόφαση βουδδιστικής Συνόδου. Ο πιστός, ανάλογα με τη σχολή, στην οποία ανήκει, δίνει ιδιαίτερη έμφαση και σημασία σε ορισμένα από τα πολλά ιερά κείμενα του Μαχαγιάνα Βουδδισμού. Αυτά αποτελούν ογκωδέστατη γραμματεία της οποίας η δημιουργία άρχισε πριν από 2.000 χρόνια. Ελάχιστο μέρος της διατηρείται στα Σανσκριτικά, ενώ το μεγαλύτερο είναι μεταφράσεις σε διάφορες ασιατικές γλώσσες, κυρίως στα Κινεζικά. Τη σημαντικότερη ιερή συλλογή αποτελεί η κινεζική «Τριπίτακα», που η διάταξή της είναι παρόμοια με του «Κανόνα Πάλι»: Μοναχικός κανόνας («Λυ»-Lu), Διδασκαλία («Τσινγκ»-Ching), Σχολαστική φιλοσοφία («Λουν»-Lun). Πρόκειται ουσιαστικά για ολόκληρη βιβλιοθήκη από ιερά και θύραθεν κείμενα. Ο παλαιότερος κατάλογος της κινεζικής «Τριπίτακα», από τις αρχές του 6ου αι. μ.Χ., αναφέρει 2.113 έργα. Η τελευταία, ιαπωνική έκδοση (Taisho, 1924-1929) εκτείνεται σε 55 τόμους, καθένας από τους οποίους έχει περίπου 1.000 σελίδες•αργότερα δημοσιεύτηκε και συμπληρώθηκε από 35 τόμους.
Η θιβετιανή βουδδιστική γραμματεία, στην οποία ουσιαστικά στηρίζεται ο Ταντρικός Βουδδισμός, αναπτύσσεται από τον 8ο αι. μ.Χ. και συνίσταται από μεταφράσεις σανσκριτικών πρωτοτύπων. Αποτελείται από την «Κα-τζιούρ» (bka- ‘gyur), συλλογή 100 τόμων περίπου, με περιεχόμενα το μοναχικό κανόνα, διάφορες Σούτρες και ταντρικά κείμενα, και την «Ταν-τζιούρ» (bs Tan-‘gyur), που αποτελείται από 225 τόμους και περιλαμβάνει υπομνήματα και ποικίλες θρησκευτικές πραγματείες. Η ιερή φιλολογία του Βουδδισμού είναι μια απέραντη και δύσβατη περιοχή, προϊόν επίμονου και διεισδυτικού στοχασμού.
Περιεχόμενο. Ο πυρήνας της διδασκαλίας του Βούδδα, όπως αναπτύσσεται στον Τεραβάντα Βουδδισμό, συμπυκνώνεται στις 4 «ευγενικές» αλήθειες: 1. Όλη η ύπαρξη είναι πόνος. Η λέξη «ντούκκα» (dukkha), που συνήθως μεταφράζεται ως πόνος, περικλείει ένα βαθύτερο φιλοσοφικό νόημα και σημαίνει δοκιμασία, σωματική και πνευματική θλίψη, ατέλεια, δυσαρμονία, υπαρξιακή αγωνία κλπ. 2. Η αιτία του πόνου βρίσκεται στην επιθυμία, την «τάνχα» (tanha). Εφόσον η φύση των πάντων είναι πρόσκαιρη και μεταβλητή, ο άνθρωπος επιθυμεί μόνο επειδή δεν έχει επίγνωση της πραγματικότητας. Η άγνοια λοιπόν, η «αβίτζα» (avijja), που εκδηλώνεται με την επιθυμία και την προσκόλληση σε πράγματα, είναι η αιτία του πόνου. 3. Ο άνθρωπος μπορεί να υπερβεί την τραγικότητα της ζωής, εφόσον υπάρχει μια κατάσταση λύτρωσης από τον πόνο, η Νιρβάνα. 4 Ο δρόμος που φέρνει στη Νιρβάνα εντοπίζεται ανάμεσα στην εγωιστική ικανοποίηση των παθών και στην υπερβολική άσκηση, γι' αυτό ονομάζεται και «μέση οδός». Αυτή, η «ευγενική οδός», είναι οκταπλή και καθορίζεται ως ορθή κατανόηση της βουδδιστικής διδασκαλίας, ορθή σκέψη, ορθή ομιλία, ορθή πράξη, ορθός βιοπορισμός, ορθή προσπάθεια, ορθή μνήμη και νοητική συγκέντρωση, ορθός αυτοβυθισμός. Οι δύο πρώτες σχετίζονται με τη σοφία («πάνυα»-panna), οι τρεις επόμενες με την ηθικότητα («σίλα»-sila) και οι τρεις τελευταίες με τον τρόπο περισυλλογής και αυτοβυθισμού («σαμάντι»-samadhi). Η οδός αυτή οδηγεί στην επίγνωση, που διαλύει την άγνοια, στο φωτισμό, σε μια κατάσταση απόλυτης γαλήνης και μακαριότητας.
Σύμφωνα με την παραπάνω διδασκαλία, η ανθρώπινη ζωή δεν τελειώνει με το θάνατο, αλλά συνεχίζεται σε νέες μορφές ύπαρξης, εφόσον υπάρχει η τάνχα. Η βουδδιστική αντίληψη για το σύμπαν, μέσα στο οποίο συνεχίζεται η περιπέτεια των μεταβιώσεων είναι εξαιρετικά σύνθετη. Ο κόσμος στο σύνολό του έχει πολλά επίπεδα, κατώτερα από το ανθρώπινο και ανώτερα από αυτό. Συγκεκριμένα αναφέρονται 4 υποχθόνια και 21 ουρανοί. Εκείνο που δίνει κίνηση και διατηρεί τη διαδικασία των αλλεπάλληλων γεννήσεων είναι το Κάρμα, λέξη που αρχικά σημαίνει πράξη ή έργο. Ανάλογα με τις πράξεις του, κάθε ον θα γεννηθεί στην επόμενη ζωή σε ανώτερη ή κατώτερη μορφή ύπαρξης. Το παρόν νοείται ως αποτέλεσμα του παρελθόντος και θα έχει τις συνέπειές του στο μέλλον. Τελικά, Κάρμα καταλήγει να σημαίνει το ποσόν της ενέργειας, που συσσωρεύει μια ύπαρξη, καθώς ενεργεί και δρα. Ο νόμος του Κάρμα είναι νοητός ως απρόσωπος και αυτόνομος, δηλ. ως νόμος παγκόσμιος και αδυσώπητος, που ρυθμίζει τα πάντα. Η ατέλειωτη σειρά των γεννήσεων, που χάνεται στην καταχνιά του παρελθόντος και υφίσταται εν δυνάμει λόγω του υπάρχοντος Κάρμα, στην ομίχλη του μέλλοντος, συνιστά την ανακύκληση των μεταβιώσεων, τη Σαμσάρα, στης οποίας το πλαίσιο ένα ον είναι δυνατόν να γεννηθεί ως ζώο, άνθρωπος, πνεύμα, θεός και, ανάλογα με τις πράξεις της πρότερης ζωής του, να ταλαιπωρείται ή να ευφραίνεται.
Κατά την κλασική ινδική σκέψη, σ' όλη αυτή την περιπέτεια υπάρχει κάτι σταθερό, το Άτμαν. Η λέξη αυτή αρχικά σήμαινε την αναπνοή, τη ζωή, ακολούθως την ψυχή, τη συνείδηση, το ιδιαίτερο εγώ, που διακρίνεται από τα άλλα, τη βαθύτερη ουσία του ανθρώπου. Ο Βουδδισμός όμως απορρίπτει την ύπαρξη αθάνατης ψυχής και τονίζει επίμονα τη θέση του για «μη ψυχή», «ανάτμαν» (anatman) ή «ανάττα» (anatta). Σύμφωνα με αυτή τη θέση, ό,τι ονομάζουμε «εγώ», είναι ένας συνεχώς μεταβαλλόμενος συνδυασμός φυσικών και διανοητικών δυνάμεων ή ενεργειών, οι οποίες αποτελούνται από πέντε σύνολα («παντσακκάντα»-pancakkhanda). Ένα ον έρχεται στην ύπαρξη, όταν αυτά τα σύνολα συναρτηθούν, η ψευδαίσθηση του εγώ γεννά την επιθυμία, η τάνχα προκαλεί εγωισμό, υπερηφάνεια, προσκόλληση στα πράγματα, τελικά πόνο, η αποδέσμευση από την ψευδαίσθηση του εαυτού μας φέρνει τη θεραπεία, και αυτή είναι η απαραίτητη προϋπόθεση για το φωτισμό, τον τερματισμό της ανακύκλησης της ζωής, τη Νιρβάνα.
Κατά το Βουδδισμό, η φωτιά των επιθυμιών προκαλεί τις φλόγες, μέσα στις οποίες βρίσκεται ο κόσμος, η Σαμσάρα είναι πέρασμα από τη μια φλόγα στην άλλη. Η σωτηρία λοιπόν βρίσκεται στο σβήσιμο της φλόγας της επιθυμίας και, σαν συνέπεια. στη Νιρβάνα, που πρωταρχικά σημαίνει σβήσιμο φωτιάς. Για τους Βουδδιστές η Νιρβάνα δεν δηλώνει εκμηδενισμό, σβήσιμο του εαυτού, εφόσον δεν υπάρχει εαυτός. Πρόκειται για το σβήσιμο της αυταπάτης του εαυτού και συγχρόνως τη διάλυση των συνόλων, τα οποία σχετίζονται με αυτή την ψευδαίσθηση.
Σ' αυτό το θεωρητικό πλαίσιο έχουν διαμορφωθεί οι πρακτικές ηθικές κατευθύνσεις του Βουδδισμού, που καθορίζουν τη συμπεριφορά των οπαδών του. Οι λαϊκοί υποχρεούνται: 1. Να σέβονται κάθε μορφή ζωής και να αποφεύγουν οποιαδήποτε καταστροφή της (βλ.λ. Αχίμσα). 2. Να μην παίρνουν ό,τι δεν τους προσφέρεται 3. Να αποφεύγουν κάθε μορφή ασέλγειας. 4 Να αποφεύγουν το ψέμα. 5. Να μην πίνουν οινοπνευματώδη ποτά οποιασδήποτε μορφής. Οι μοναχοί οφείλουν να τηρούν ακόμη πέντε υποχρεώσεις: 6. Να τρώνε με μέτρο, και όχι ύστερα από τις μεσημβρινές ώρες. 7. Να μη γίνονται θεατές χορών, τραγουδιών ή θεατρικών παραστάσεων. 8. Να μη χρησιμοποιούν στεφάνια, μυρωδιές, κρέμες ή στολίδια 9. Να αποφεύγουν τα υψηλά ή πλατιά κρεββάτια. 10. Να μη δέχονται χρυσό ή άργυρο.
Τα κείμενα του Μαχαγιάνα εισάγουν στη φιλοσοφικο-θρησκευτική αναζήτηση του Βουδδισμού νέα, αποφασιστικά στοιχεία. Εν πρώτοις, η αναφερόμενη στον Βούδδα διδασκαλία γίνεται συνθετότερη με τη θεωρία για τα «τρία σώματα». Σύμφωνα με αυτήν, το «σώμα του Βούδδα» («Μπούντα-κάγια»-Βυddha-kaya) ή η φύση του Βούδδα είναι τριπλή. Αυτή είναι η «ντάρμα-κάγια» (dharma-kaya), που συνιστά την καθαρή ουσία, την απόλυτη άποψη της βουδδικότητας, η «σαμπόγκα-κάγια» (sambhoga-kaya), το δοξασμένο σώμα, η ακτινοβολία της βουδδικότητας, και η «νιρμάνα-κάγια» (nirmana-kaya), η μορφή την οποία προσέλαβε η απόλυτη φύση του Βούδδα, όταν εισήλθε στην ανθρώπινη ιστορία• και τέτοια περίπτωση, κατά τους Μαχαγιάνα, υπήρξε ο Σακυαμούνι Βούδδας, ο Σιντάρτα Γκαουτάμα, που έζησε στην Ινδία.
Επίσης κατά τους Μαχαγιάνα, εκτός από τον ιστορικό, υπάρχουν ακόμη πλήθος Βούδδες, έτοιμοι να βοηθήσουν τους ανθρώπους στην υπέρβαση της δοκιμασίας τους. Βούδδες που ακτινοβολούν ελπίδα και αισιοδοξία, όπως ο ουράνιος Βούδδας, ο Αμιτάβα, που το ονομά του σημαίνει το άπειρο φως. Κατοικεί στον ουράνιο χώρο Σουκάβατι (Sukhavati) και στην επικράτειά του ξαναγεννιούνται μετά το θάνατό τους όσοι προσκολλούν τη σκέψη τους σ' αυτόν και καλλιεργούν την καλοσύνη.
Τη σημαντικότερη καινοτομία της Μαχαγιάνα Σωτηριολογίας αποτελεί η διδασκαλία για τους Μποντισάττβες. Σύμφωνα με αυτήν, ο Μποντισάττβα, όπως δηλώνει το όνομα του, είναι ένα ολοφώτεινο ον, που προχωρεί στον πλήρη φωτισμό, στο να γίνει δηλ Βούδδας. Ενώ όμως έχει τη δυνατότητα να επιτύχει τη Νιρβάνα, εξακολουθεί, με τη θέλησή του, να μένει στην περιοχή της Σαμσάρα από συμπόνια για τα άλλα όντα για να τους συμπαρασταθεί και να συμβάλει στη σωτηρία τους. Έτσι, ο Μποντισάττβα γίνεται τελικά, ένας ουράνιος σωτήρας, για τον οποίο πιστεύεται ότι ζει στον ουρανό Τουσίτα. Αναφέρονται πλήθος Μποντισάττβες, από τους οποίους σημαντικότεροι είναι ο Αβαλοκιτεσβάρα, στα Κινεζικά Κουάν-γιν (Kuan-yin), ο Μαντζουσρί, ο Μαχασταμαπράπτα και ο Μαϊτρέγια που το όνομα του σημαίνει τον φιλικό και που πιστεύεται ως ο μελλοντικός Βούδδας, που περιμένει τον κατάλληλο χρόνο, για να κατεβεί στη Γη. Το κύριο χαρακτηριστικό κάθε Μποντισάττβα είναι η συμπάθεια προς όλα τα όντα και η διάθεση βοήθειας. Με τον τονισμό του ρόλου τους παραμερίζεται η διδασκαλία του Τεραβάντα Βουδδισμού για ατομική σωτηρία και αντικαθίσταται με την πίστη σε υπεργήινη συμπαράσταση και ευρύτερη, καθολική σωτηρία. Συγχρόνως η διδασκαλία για τους Μποντισάττβες προσφέρει μια υπόσχεση και ένα υψηλό ιδανικό. Ενώ το ιδεώδες που καλλιέργησε ο Τεραβάντα Βουδδισμός είναι ο «αραχάτ» (arahat) ή «αρχάτ» (arhat), ο άξιος, αυτός που με δική του προσπάθεια και ικανότητα προχώρησε στη γνώση και επέτυχε να λυτρωθεί από τη Σαμσάρα, για τον Μαχαγιάνα Βουδδισμό είναι ο Μποντισάττβα. Όλοι οι άνθρωποι φορούν και πρέπει να προχωρήσουν προς τη λύτρωση με τη βοήθεια κάποιου Μποντισάττβα.
Στο φιλοσοφικό πεδίο η κύρια διαφοροποίηση του Μαχαγιάνα Βουδδισμού από τους άλλους κλάδους του συντελέστηκε με τη διδασκαλία για την «κενότητα» («σουvυάτα»-sunyata). Τον πυρήνα της αντίληψης αυτής πρόσφεραν οι πρώιμες Μαχαγιάνα πραγματείες, η «Πράτζνια Παραμίτα Σούτρα» (Prajna Paramita Sutra = Το πλήρωμα της σοφίας). Την επεξεργάστηκε θεωρητικά ο διάσημος φιλόσοφος Ναγκαρτζούνα (Nagarjuna) προς το τέλος του 2ου αι. μ.Χ. και τη συστηματοποίησε η σχολή Μαντυαμίκα (Madhyamika-Μέση οδός), που αυτός ίδρυσε. Η θεωρία αυτή ωθεί τη βασική αρχή του Βουδδισμού για «μη ψυχή» στα άκρα, στην αυτοκατάργησή της. Κατά τη θεωρία της κενότητας όχι μόνο δεν υπάρχουν τα σύνολα, τα συμπλέγματα, που συνθέτουν την ορατή πραγματικότητα, αλλά ούτε και τα στοιχεία τους υφίστανται ως ουσίες. Τα πάντα βρίσκονται σε σχέσεις αλληλεξάρτησης• είναι κενά («σούνυα»-sunya), και το σύνολο της πραγματικότητας είναι κενότητα («σουνυάτα»). Η φιλοσοφική αυτή βουδδιστική έννοια της κενότητας δεν σημαίνει χάος, μηδέν, αλλά κυρίως υπογραμμίζει ότι η πραγματικότητα είναι πλέγμα σχέσεων και εξαρτήσεων, από όπου λείπει μια αυθύπαρκτη και αυτόνομη ουσία. Η κενότητα υπερβαίνει όλες τις απόψεις, που στηρίζονται στις έννοιες του «είναι» ή του «μη είναι», καθώς και στις παραγωγές τους. Σ αυτό το πλαίσιο καμιά αρχή, θετική ή αρνητική, δεν είναι δυνατό να διατυπωθεί. Έτσι, έχουμε και μια λογική κενότητα, που συμβαδίζει με την οντολογική. Αυτή η διδασκαλία κινείται με πρόθεση σωτηριολογική αποβλέποντας τελικά στο να ξερριζώσει πλήρως τη δυνατότητα επιθυμίας.
Ο Βατζραγιάνα ή Εσωτερικός Βουδδισμός στο φιλοσοφικο-θρησκευτικό πεδίο ακολουθεί βασικά τις Μαχαγιάνα απόψεις, επιδιώκοντας τη βίωσή τους μέσα στην ταντρική συμβολική πράξη και ένταση. Η τυπικότερη σήμερα εκπροσώπηση του κλάδου είναι ο Θιβετιανός Βουδδισμός, ο οποίος, συμβιώνοντας με την αυτόχθονη θρησκεία Μπον, διαμόρφωσε ιδιόμορφο πάνθεο θεοτήτων, που περιλαμβάνει θεούς και θεές. Οι τελευταίες συχνά θεωρούνται εκφράσεις, ή «σύζυγοι» κάποιου Βούδδα ή Μποντισάττβα. Ο Βατζραγιάνα Βουδδισμός προσδιόρισε με πολλή φροντίδα αντιστοιχίες ανάμεσα στο πάνθεο αυτό και το ανθρώπινο σώμα, τις εμπειρίες της περισυλλογής και γενικότερα του κόσμου και εξελίχθηκε σε περίπλοκο σύστημα Αποκρυφισμού και Μυστικισμού, τόνισε τη δυνατότητα φωτισμού σ' αυτή τη ζωή, υποστηρίζοντας ότι οι μέθοδοί του ανοίγουν συντομότερο μονοπάτι προς τη Νιρβάνα, και υιοθέτησε γι' αυτό το σκοπό μαγικές μεθόδους, μυήσεις, ερωτικούς συμβολισμούς, τρόπους εκστασιασμού, κινητοποίηση της εμπειρίας των αισθήσεων και της φαντασίας, με επιδίωξη την προσωπική μεταμόρφωση. Οι σχετικές πραγματείες, τάντρας (tantras) καθοδηγούν στο πώς πρέπει να γίνονται οι επικλήσεις στις θεότητες, πώς αποκτάται υπερφυσική μαγική δύναμη και πώς επιτυγχάνεται ο φωτισμός μέσω περισυλλογής και ασκήσεων Γιόγκα.
Η ταντρική πράξη βασίζεται εν μέρει στη μαχαγιανική αρχή ότι η Σαμσάρα και η Νιρβάνα τελικά δεν διαφέρουν μεταξύ τους. Αναπτύσσοντας τη θεωρία της «ταυτόχρονης προέλευσης», οι οπαδοί της υποστήριξαν ότι, εφόσον όλα τα φαινόμενα είναι ουσιαστικώς «κενά», είναι επίσης εσωτερικά καθαρά. Σκοπός της βουδδιστικής τάντρα είναι, με την καθοδήγηση κάποιου πεπειραμένου δασκάλου (Θιβετιανά «μπλάμα»-bLama), να καταστρέψει τα πάθη μέσω των παθών. Η τάντρα, στη θεωρία, στην περισυλλογή, στην τελετουργική πράξη, συγχωνεύει συχνά το πνευματικά με το ερωτικό-γενετήσιο στοιχείο.
Λατρεία. Από χώρα σε χώρα και κυρίως από σχολή σε σχολή, εμφανίζονται πολλές ιδιοτυπίες στη λατρευτική ζωή του Βουδδισμού. Ο Βουδδιστικός κόσμος έχει αναπτύξει πλούσια και σύνθετη λατρεία με κέντρα τα μοναστήρια.
Μοναχισμός. Ο Μοναχισμός αποτελεί το βασικό ιδανικό και χαρακτηριστικό γνώρισμα του Βουδδισμού. Ο ιδρυτής του υπήρξε ασκητής. Ίδρυσε τη μοναχική αδελφότητα, τη Σάνγκα (Sangha),η οποία μαζί με τον Βούδδα και την Ντάρμα, αποτελεί τα «τρία πολύτιμα κοσμήματα» του Βουδδισμού. Η μοναχική οργάνωση έδωσε στο Βουδδισμό δυναμικότητα και αντοχή. Ο αριθμός των μοναχών στις βουδδιστικές χώρες ήταν πάντα μεγάλος. Στο Θιβέτ μάλιστα υπήρξαν εποχές, κατά τις οποίες το 1/4 του πληθυσμού ζούσε σε μοναστήρια. Οι κανόνες που ρυθμίζουν τη βουδδιστική μοναχική ζωή διατυπώνονται με λεπτομέρειες στη «Βινάγια Πίτακα» και κυμαίνονται, ανάλογα με τις διάφορες σχολές, μεταξύ 227 και 253. Το βασικά ιδανικά του βουδδιστή μοναχού είναι η φτώχεια, η απόλυτη εγκράτεια και η αποφυγή πρόκλησης βλάβης σε ζωντανό πλάσμα Ο μοναχός ονομάζεται «μπίξου» (bhiksu) ή «μπίκκου» (bhikkhu), δηλ επαίτης, ζητιάνος. Οφείλει να ζει πολύ απλά, να μην κατέχει χρήματα και να επαιτεί κάθε μέρα την τροφή του. Η αγαμία θεωρείται βασικό χαρακτηριστικό της μοναχικής ζωής, αλλά στο Μαχαγιάνα Βουδδισμό ο κανόνας αυτός δεν είναι αυστηρός. Πολλές βουδδιστικές σχολές στην Κίνα, στην Κορέα και στην Ιαπωνία επέτρεψαν στους μοναχούς το γάμο. Ο Βούδδας, ύστερα από μεγάλες αντιρρήσεις, δέχτηκε την ίδρυση γυναικείου μοναχικού τάγματος. Οι μοναχές, οι «μπικκούνι» (bhikkhuni), είναι υποχρεωμένες να υπακούουν στους μοναχούς. Γενικά η Σάνγκα, η βουδδιστική μοναχική κοινότητα, παραμένει ο πυρήνας του βουδδιστικού κόσμου και τα μοναστήρια οι πνεύμονες του Βουδδισμού.
Αντικείμενα και τρόποι λατρείας. Η ευσέβεια και η λατρεία των Βουδδιστών στρέφεται κυρίως σε τρία πράγματα: Τα ιερά λείψανα, το ιερό δένδρο «μπόντι» (bodhi) και το άγαλμα του Βούδδα. Και τα τρία δεσπόζουν σε κάθε βουδδιστικό μοναστήρι. Σύμφωνα με την Τεραβάντα παράδοση, ο ίδιος ο Βούδδας καθοδήγησε τον αγαπημένο του μαθητή Ανάντα Τέρα για το πώς θα έπρεπε να φυλάξουν τα λείψανά του σε «στούπα» (stupa, ή «τούπα»-thupa ή «ντάγκαμπα»-dagaba). Αργότερα ανάλογα μνημεία χτίστηκαν για να δεχτούν λείψανα μαθητών του Βούδδα ή αλλά ιερά αντικείμενα. Οι κλασικές στούπες είναι ογκώδη μνημειακά κτίσματα στο Νότιο Βουδδισμό συνήθως σε σχήμα καμπάνας, λωτού ή χρυσαλλίδας, και στον Ανατολικό με πολλούς ορόφους, οι γνωστές παγόδες. Το δέντρο «μπόντι», που αναπτύσσεται στον περίβολο των βουδδιστικών μοναστηριών, συνδέεται με το φωτισμό του Βούδδα. Κατά την πρώτη βουδδιστική περίοδο δεν υπήρχαν αγάλματα και εικόνες του Φωτισμένου. Συνήθως χρησιμοποιούσαν σύμβολα, όπως ο τροχός, αποτύπωμα του ποδιού του Βούδδα, το δέντρο μπόντι κ.ά. Τα πρώτα αγάλματα του Βούδδα στην Ινδία εμφανίστηκαν τον 1ο αι. μ.Χ. Σήμερα σε όλες τις βουδδιστικές χώρες αγάλματα διαφόρων μεγεθών βρίσκονται στο κέντρο της λατρευτικής ζωής.
Ανεξάρτητα από τις φιλοσοφικές διαβεβαιώσεις των διανοουμένων Τεραβάντα σχετικά με την ανθρώπινη φύση του Βούδδα και το μη θεΐστικό χαρακτήρα της θρησκείας που φέρει το όνομά του, για τους περισσότερους Βουδδιστές ο Φωτισμένος είναι ο «ντεβάντι ντέβα», «ο θεός πάνω από τους θεούς». Ιδιαίτερα για το λαό, ο Βούδδας εκπροσωπεί ό,τι πολυτιμότερο και δυνατότερο υπάρχει στο σύμπαν. Η δοξολογική αναφορά του ονόματός του αποτελεί την αφετηρία κάθε λατρευτικής εκδήλωσης. Ακολουθεί η «καταφυγή στα τρία πολύτιμα κοσμήματα», τον Βούδδα, την Ντάρμα και τη Σάνγκα, και δίνεται η υπόσχεση τήρησης των βασικών υποχρεώσεων του Βουδδιστή, που σημειώθηκαν πιο πάνω. Εκτός από τις πέντε βασικές προστίθενται και άλλες τρεις, ως ειδική άσκηση και συμμετοχή στη ζωή της Σάνγκα. Ως έκφραση ευλάβειας προσφέρονται λουλούδια φώτα — καντήλια κεριά — τροφές, ποτά και άλλα χρήσιμα πράγματα για τους μοναχούς. Βασικό στοιχείο της βουδδιστικής ευσέβειας είναι η απαγγελία ιερών κειμένων και η προσεκτική παρακολούθηση κηρυγμάτων. Η ακρόαση αυτή θεωρείται αξιόμισθη πράξη, σπουδαιότερη και από τις προσφορές και την ατομική μελέτη. Συχνά επίσης τελείται ειδική ακολουθία προς τιμήν του Βούδδα, η «Μπούντα-πούτζα» (Buddha-puja).
Η αντιπροσωπευτικότερη μορφή της βουδδιστικής θρησκευτικότητας βρίσκεται στην περισυλλογή, στον αυτοβυθισμό («μπάβανα»-bhavana), μέθοδος, που ο Βουδδισμός κληρονόμησε από τη μακραίωνη ινδική παράδοση και την έχει αναπτύξει ιδιαίτερα. Δεν πρόκειται τόσο για διανοητική σκέψη και ανάλυση, όσο για τη συγκέντρωση με ένταση σε ένα συγκεκριμένο θέμα ή αντικείμενο. Ο βουδδιστικός κανόνας αναφέρει 40 βασικά πράγματα, τα οποία μπορούν να γίνουν αντικείμενα αυτής της επίμονης περισυλλογής. π.χ. ένα νεκρό σώμα, καθώς αποσυντίθεται, ή οι υπέροχες καταστάσεις της ύπαρξης, όπως είναι η συμπάθεια, η καλοσύνη, η χαρά και η αταραξία.
Εορτές. Προσκυνήματα. Ο ρυθμός του βουδδιστικού εορτολογίου καθορίζεται από τις φάσεις της Σελήνης, εκτός της εορτής του Νέου Έτους, που συνδέεται με τον Ήλιο. Πρόκειται για ένα σύνθετο εορτολόγιο, που σε κάθε βουδδιστική χώρα έχει αναπτυχθεί με ιδιαίτερο τρόπο και πολυδαίδαλες λεπτομέρειες. Οι εορτές διακρίνονται σε καθορισμένες και περιστασιακές. Στις χώρες όπου επικρατεί ο Τεραβάντα Βουδδισμός, ο κάθε μήνας — 30 ή 29 ημερών διαδοχικά — καταλήγει σε πανσέληνο. Οι περισσότερες μέρες που συμπίπτουν με πανσέληνο, έχουν οριστεί ως βουδδιστικές εορτές και είναι αφιερωμένες στην ανάμνηση ενός γεγονότος της ζωής του Βούδδα ή της ιστορίας του Βουδδισμού. π.χ. στην πανσέληνο του δεύτερου μήνα, που συμπίπτει συνήθως με την πανσέληνο του Απριλίου ή του Μαΐου, εορτάζεται η «Βεσάκ» (Vesak) ή «Βεσάκα» (Vesakha), η γέννηση, ο φωτισμός και η τελική είσοδος του Βούδδα στη Νιρβάνα. Είναι η σημαντικότερη βουδδιστική εορτή και έχει παμβουδδιστικό χαρακτήρα. Στην επόμενη πανσέληνο, τέλος του τρίτου μήνα γίνεται η εορτή «Ποσόν» (Poson), σε ανάμνηση της άφιξης στη Σρι Λάνκα του βουδδιστή ιεραπόστολου Μαχίντα γιου του βασιλιά Ασόκα. Στην πανσέληνο του 8ου μήνα, εορτάζεται η αποστολή των πρώτων βουδδιστών μοναχών, και σε ορισμένη τελετή («κατίνα»-kathina) προσφέρονται στους μοναχούς ενδύματα και αλλά δώρα.
Προσφιλείς στους Βουδδιστές είναι οι αποδημίες σε ιερούς τόπους, οι οποίες θεωρούνται ότι επιφέρουν πολλές αξιομισθίες. Κατά την παράδοση, ο ίδιος ο Βούδδας καθόρισε ως προσκυνήματα των οπαδών του το Λουμπίνι στο Νεπάλ, όπου γεννήθηκε, την Μπούντα-γκάγια, όπου φωτίστηκε κάτω από το δέντρο «μπόντι», τη Σάρανατ, στο ήρεμο πάρκο των ελαφιών κοντά στο Μπενάρες, όπου για πρώτη φορά κήρυξε, και την Κουσινάρα, όπου τελείωσε την πορεία του και πέρασε στη Νιρβάνα. Μετά την κατάληψη της Β. Ινδίας από τους Μουσουλμάνους διακόπηκαν οι επισκέψεις σ' αυτούς τους τόπους, τον τελευταίο όμως αιώνα επαναβίωσαν. Εκτός από τα προσκυνήματα στην Ινδία, στις διάφορες χώρες όπου επικρατεί ο Βουδδισμός υπάρχουν φημισμένα μοναστήρια, που έχουν ιερά λείψανα και προσελκύουν χιλιάδες πιστούς.
Πολλά Μαχαγιάνα μοναστήρια είχαν περίπου 35 ως 40 μεγάλες ή μικρότερες εορτές. Εκτός από το Νέο Έτος, που πάνδημα εορταζόταν στην Κίνα, οι σημαντικότερες εορτές για τους Βουδδιστές ήταν η γέννηση της Κουάν-γιν (πρόκειται για τον Μποντισσάττβα Αβαλοκιτεσβάρα, που στα Κινεζικά είναι θηλυκού γένους) στις 19 του δεύτερου σεληνιακού μήνα, η γέννηοη του Βούδδα στις 8 του τέταρτου μήνα, ο φωτισμός της Κουάν-γιν στις 19 του έκτου μήνα κ.ά.
Στις διάφορες Μαχαγιάνα σχολές (βλ πιο κάτω), και από χώρα σε χώρα υπάρχουν πολλές ιδιοτυπίες στη λατρεία π.χ. η βασικότερη λατρευτική έκφραση στον Αμιδισμό είναι η επανάληψη της επίκλησης «Νόμου Αμίντα Μπούτσου» (Namu Amida Butsu), δηλ Δόξα στον Βούδδα Αμίντα, που κατέληξε στη σύγκραση «Νεμπούτσου» (Nembutsu). Η λέξη ή φράση αυτή, σύμφωνα με την παράδοση της Κίνας, όπου πρωτοεμφανίστηκε η σχολή, καθώς και με το θεμελιωτή της στην Ιαπωνία τον Χόνεν (Honen), έπρεπε να επαναλαμβάνεται συνεχώς, αργότερα όμως υποστηρίχτηκε από τους μαθητές του τελευταίου ότι και μία μόνο επίκληση αρκεί για τη σωτηρία. Στο Βουδδιστικό κλάδο Ζεν η αληθινή γνώση, που αποσκοπεί στο φωτισμό, δεν μεταδίδεται με γραφές ή μακρές διδασκαλίες, αλλά με συμβολικές πράξεις του δάσκαλου-γέροντα που φαίνονται χωρίς νόημα. Μια κατεύθυνση Ζεν καλλιέργησε σαν μέσο για την επίτευξη του φωτισμού τον παρατεταμένο διαλογισμό, ενώ άλλη τόνισε τη μέθοδο των «κοάν» (koan), δηλ τη χρήση παράδοξων φράσεων, με τις οποίες ο δάσκαλος προκαλεί το μαθητή σε κρίση της λογικής, σε έξοδο από τη συμβατική πραγματικότητα, με τελικό ζητούμενο την άμεση εμπειρία.
Ιδιαίτερα πολύπλοκη είναι η λατρεία στον Ταντρικό Βουδδισμό. Σ’ αυτόν οι τελετουργίες είναι μακρές και σύνθετες, με αμέτρητες συμβολικές συναρτήσεις, απόκρυφες πλευρές και ψυχοσωματική διέγερση. Από τις κλασικότερες μορφές είναι η χρήση κατά την περισυλλογή των «μάνταλα» (mandala), πολυσύνθετων σχημάτων, που συμβολίζουν συνήθως ουράνιους κόσμους, καθώς επίσης τυποποιημένων ιερών φράσεων «μάντρα» (mantra), που συμπυκνώνουν μια αλήθεια, κάποτε μια ολόκληρη θεωρία. Σημαντικό τμήμα των ταντρικών τελετουργιών περιλαμβάνει συμβολισμούς γενετήσιου χαρακτήρα. Για την ορθή άσκηση της τάντρα απαιτείται η υπακοή σ' ένα πεπειραμένο δάσκαλο-γέροντα (Γκουρού ή Λάμα), που έχει παραλάβει τη μυστική αυτή γνώση από άλλους γέροντες.
Στο Θιβέτ οι εορτές ρυθμίζονται επίσης από το σεληνιακό ημερολόγιο, το οποίο μοιάζει βασικά με το κινεζικό, παρουσιάζει όμως και ορισμένες διαφορές. Κάθε μήνας αρχίζει με τη νέα Σελήνη και η πανσέληνος συμπίπτει με τη 15η του μήνα. Βασικές εορτές είναι του Νέου Έτους, των ιδρυτών των διαφόρων σχολών και αιρέσεων, των θεοτήτων που προστατεύουν τα μοναστήρια. Η γέννηση του Βούδδα εορτάζεται στις 7 του τέταρτου μήνα, ο φωτισμός και η είσοδός του στη Νιρβάνα στις 15 του τέταρτου μήνα, η ανάμνηση του πρώτου κηρύγματος του Βούδδα στις 4 του έκτου μήνα κ.ά.
Ιστορική διαδρομή. Εξάπλωση. Ο Βουδδισμός διαδόθηκε σε μια ευρύτατη περιοχή της ασιατικής ηπείρου, που εκτείνεται από το Αφγανιστάν ως την Ιαπωνία και την Ινδονησία. Τους πρώτους αιώνες της ανάπτυξής του εξαπλώθηκε κυρίως στην ινδική χερσόνησο. Στα μέσα του 3ου αι. π.Χ. ο Ινδός αυτοκράτορας Ασόκα (περ. 270-232 π.Χ.) αναγνώρισε και επέβαλε το Βουδδισμό στην επικράτειά του, όμως 15 χρόνια μετά το θάνατό του ήρθε στην εξουσία η δυναστεία των Σούνγκα (Sunga), που υποστήριξε τη βραχμανική παράδοση. Ο Βουδδισμός εν τούτοις συνέχισε να ακμάζει, δεσπόζοντας κυρίως σε περιοχές εκτός της ΒΑ. Ινδίας. Από το 2ο αι π.Χ. ως τον 1ο αι. μ.Χ. εξελίχθηκε σε σπουδαία θρησκευτική δύναμη, που επηρέασε πλήθη ανθρώπων, από τις ελληνιστικές επαρχίες της ΒΔ. Ινδίας ως τη νότια άκρη της ινδικής χερσονήσου, τη Σρι Λάνκα, και ανατολικά πολλές περιοχές της Κεντρικής Ασίας. Ηγεμόνες, όπως ο Ντουτταγκάμανι (Duttagamani) στη Σρι Λάνκα και ο Κανίσκα (Kaniska), βασιλιάς του Κουσάν (2ος αι.μ.Χ.). που εκτεινόταν από τη βόρεια Ινδία ως την καρδιά της Κεντρικής Ασίας, μιμήθηκαν τη φιλοβουδδιστική στάση του Ασόκα και υιοθέτησαν το Βουδδισμό ως ενοποιητική θρησκεία των βασιλείων τους.
Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες ο Βουδδισμός άρχισε να διεισδύει από τη ΒΔ. Ινδία, μέσω των αραιοκατοικημένων περιοχών της Κεντρικής Ασίας, προς τα εμπορικά κέντρα της Β. Κίνας και από τις ανατολικές ακτές της Ινδίας, κατά μήκος των εμπορικών οδών, θαλασσίων και χερσαίων, διαδόθηκε (2ος - 5ος αι. μ.Χ.) στη ΝΑ. Ασία, στη Ν. Κίνα, στη Σουμάτρα και στην Ιάβα. Τέλος, από το λεκανοπέδιο του Γάγγη, δια μέσου των Ιμαλαΐων, εξαπλώθηκε στο Θιβέτ (7ος αι. μ.Χ.).
Ενώ ο Βουδδισμός. με την εξωτερική πίεση του Ισλάμ και την εσωτερική του Ινδουισμού, εξασθένησε στην Ινδία μέχρις αφανισμού (12ος αι. μ.Χ), η ανάπτυξη και η επικράτησή του σε άλλες χώρες συνεχίστηκε. Νέα κέντρα βουδδιστικής ακτινοβολίας αναδείχτηκαν: 1. Η Κίνα, από όπου ο Βουδδισμός, στη Μαχαγιάνα μορφή του, επηρέασε την Κορέα (4ος αι. μ.Χ.) και την Ιαπωνία (6ος αι. μ.Χ). 2. Η Σρι Λάνκα, η οποία εξελίχθηκε σε ορμητήριο διάδοσης του Τεραβάντα Βουδδισμού στη ΝΑ. ζώνη της Ασίας. Στη δράση των μοναχών της οφείλεται το ότι αυτή η μορφή του παραδοσιακού Βουδδισμού έγινε κρατική θρησκεία στη Βιρμανία, στην Ταϋλάνδη, στο Λάος και στην Καμπότζη (μεταξύ 12ου και 14ου αι. μ.Χ.). 3. Το Θιβέτ, από όπου το 16ο αι. ο Ταντρικός Βουδδισμός διαδόθηκε στη Μογγολία.
Σε όλες τις παραπάνω χώρες ο Βουδδισμός ήρθε σε στενότατη σχέση με τον αυτόχθονα πολιτισμό, επηρέασε τις τοπικές θρησκευτικές αντιλήψεις και λατρείες και επηρεάστηκε σημαντικά από αυτές, άλλοτε απορροφώντας και εντάσσοντάς τις στο δικό του σύστημα, άλλοτε απλώς συμβιώνοντας με αυτές. Σε ορισμένες περιπτώσεις συνάντησε σοβαρότερη αντίσταση, π.χ. στην Κίνα προσέκρουσε σε κοινωνικές παραδόσεις, που είχαν χαλκευτεί επί αιώνες από κομφουκιανικές αρχές αντίθετες στο βουδδιστικό ιδεώδες και ταοϊστικές αντιλήψεις, που έμοιαζαν να το επικαλύπτουν, και στην Ιαπωνία αντιμετώπισε τη φυσιοκρατική λαϊκή θρησκευτικότητα του Σιντοϊσμού. Εκεί Βούδδες και Μποντισάττβες ταυτίστηκαν σε πολλές περιπτώσεις με αυτόχθονα υπερφυσικά πνεύματα («κάμι» - kami). Ποικίλες διασυνδέσεις βουδδιστικών παραστάσεων και λατρείας τοπικών πνευμάτων έγιναν επίσης στις χώρες της ΝΑ. Ασίας, όπως των «νατ» (nat) στη Βιρμανία και των «πι» (phi) στην Ταϋλάνδη. Στη Μογγολία ο Βουδδισμός συμβίωσε με την επιτόπια σαμανιστική παράδοση και παντού, ιδιαίτερα κατά την προσέλκυση των λαϊκών στρωμάτων, απορρόφησε ή συγχωνεύτηκε με μη βουδδιστικές αντιλήψεις, δημιουργώντας νέες συνθέσεις και φιλοσοφικο-θρησκευτικά αμαλγάματα.
Ο Βουδδισμός στην Τεραβάντα μορφή του διαδόθηκε ήδη το 19ο αι. στη Δ. Ευρώπη και τη Β. Αμερική. Στην εποχή μας το ενδιαφέρον για όλους τους βουδδιστικούς κλάδους συνεχίζεται αυξανόμενο, κυρίως στην Αγγλία, στη Γερμανία και στις Η.ΠΑ, και βουδδιστικές κοινότητες διαμορφώνονται σε διάφορες δυτικές χώρες. Τέλος, ο Βουδδισμός παρουσιάζει νέα ζωτικότητα στη γενέτειρά του, την Ινδία.
Σήμερα οι οπαδοί του Τεραβάντα ανέρχονται σε 100 περίπου εκατομμύρια και του Βατζραγιάνα σε 10. Λόγω της κομμουνιστικής κυριαρχίας στην Κίνα και σε άλλες περιοχές, όπου επικρατούσε ο Μαχαγιάνα Βουδδισμός, αλλά επίσης και λόγω του ότι πολλοί Βουδδιστές ακολουθούν συγχρόνως διάφορες θρησκευτικές παραδόσεις (π.χ. Κομφουκιανισμό, Ταοϊσμό ή Σιντοϊσμό), δεν είναι δυνατόν να προσδιοριστεί ο αριθμός των Μαχαγιάνα Βουδδιστών. Πάντως, στον ευρύτερο χώρο της Α. Ασίας, όπου ζουν πάνω από 1.200 εκατομμύρια άνθρωποι, ο Μαχαγιάνα είναι από τις σημαντικές θρησκευτικές παραδόσεις και επηρεάζει το βίο εκατομμυρίων Ασιατών. Με πολλές επιφυλάξεις, σύγχρονες στατιστικές (1987) υπολογίζουν τους Βουδδιστές σε 350 εκατομμύρια ή σε ποσοστό 6-7% του συνολικού πληθυσμού της Γης. 
Σχολές. Τρεις αιώνες μετά το θάνατο του Βούδδα αναφέρεται ότι υπήρχαν 18 σχολές ή αιρέσεις, που τα ιδεολογικά και οργανωτικά σύνορα μεταξύ τους ήταν μάλλον ρευστά. Κατά τους οπαδούς του Τεραβάντα, λίγες εβδομάδες μετά το θάνατο του Φωτισμένου συνήλθε η πρώτη Σύνοδος των μαθητών του στη Ρατζαγκάχα (Rajagaha), προκειμένου να καθορίσει το βουδδιστικό μοναχικό κανόνα. Η δεύτερη Σύνοδος πραγματοποιήθηκε στην πόλη Βεσάλι (Vesali), τον 4ο αι π.X. και σχετίζεται με ένα βασικό ρήγμα στη βουδδιστική κοινότητα. Οι αυστηροί ακόλουθοι του αρχικού Βουδδισμού συσπειρώθηκαν στην ομάδα των Σταβιραβάντιν (Sthaviravadin), ή Τεραβάντιν (Theravadin), την «οδό των πρεσβυτέρων», ενώ, όσοι έβλεπαν στον αρχικό Βουδδισμό μια δημοκρατικότερη λαϊκή κίνηση, σχημάτισαν την ομάδα των Μαχασανγκίκα (Mahasanghika), «των μελών της μεγάλης συνέλευσης». Ο Κανόνας του Τεραβάντα κλάδου, όπως ήδη σημειώθηκε, διαπλάστηκε στην τρίτη βουδδιστική Σύνοδο της Παταλιπούτρα (Pataliputra), επί βασιλείας του Ασόκα για να αποκρυσταλλωθεί τον 1ο αι π.Χ. στη γλώσσα Πάλι.
Μεταξύ 1ου αι. π.Χ. και 1ου αι. μ.Χ. εμφανίζεται ένας νέος βουδδιστικός προσανατολισμός, ο γνωστός Μαχαγιάνα. Καθώς η μορφή αυτή του βουδδιστικού συστήματος εισέδυε στην κεντρική και ανατολική περιοχή της ασιατικής ηπείρου, διαμορφώθηκαν διάφορες σχολές και τάσεις. Στους πρώτους χριστιανικούς αιώνες υπήρχε σημαντική εμπορική και πολιτιστική επικοινωνία μεταξύ Ινδικού και Ρωμαϊκού κόσμου, και είναι πιθανό να υπήρξαν έμμεσες ή και άμεσες χριστιανικές επιδράσεις στη νέα βουδδιστική πνευματική ζύμωση, ιδιαίτερα σχετικά με έννοιες όπως πίστη, αγάπη, χάρη.
Τον 5ο και 6ο αι. μ.Χ., με τη χαλάρωση των δεσμών Ινδίας και Κίνας, αναπτύχθηκαν στην Κίνα βουδδιστικές σχολές, που διακρίθηκαν για ένα νέο, ανεξάρτητο πνεύμα. Η παράδοση αυτή συνεχίστηκε αργότερα και στην Ιαπωνία. Ο ανταγωνισμός μεταξύ ινδικού και κινεζικού πνεύματος φάνηκε χαρακτηριστικότερα στην προσπάθειά τους να επιδράσουν στο Θιβέτ. Τελικά ο θιβετιανός Βουδδισμός, αναζητώντας τις πρώτες πηγές, υιοθέτησε τα ταντρικά ινδικά στοιχεία και τα συγκέρασε με εντόπια λατρευτικά δεδομένα. Από τις κινεζικές σχολές, που έμειναν πιστές στην αρχαία παράδοση, διακρίνεται η Λυ Τσουνγκ (Lu Tsung), η οποία βασίστηκε στη Βινάγια και έδωσε την περισσότερη σημασία στην ηθικότητα και την πειθαρχία. Τη Βατζραγιάνα κατεύθυνση του Εσωτερικού Βουδδισμού ακολούθησαν στην Κίνα η σχολή Τσεν-γιεν (Chen-yen) και στην Ιαπωνία η Σινγκόν (Shingon) ή Μίκκυο (Mikkyo).
Περισσότερο διαφοροποιημένος παρουσιάζεται ο Μαχαγιάνα Βουδδισμός. Δύο σχολές του εξελίχθηκαν με βάση την παλαιά ινδική Μαχαγιάνα θεωρία: Η Μαντυαμίκα (Μadhyamika), Κινεζικά Σαν-λουν (San-lun), Ιαπωνικά Σανρόν (Sanron), γνωστή και ως Σουνυαταβάντα (Sunyatavada), που τονίζει τη σχετικότητα και την «κενότητα», και η Γιογκατσάρα (Yogacara), Κινεζικά Φα-χσιάν (Fah-siang), Ιαπωνικά Χοσσό (Hosso), που συνήθως χαρακτηρίζεται ως «ιδεαλιστική». Η Σουνυαταβάντα είναι προσανατολισμένη προς τη διόραση και τη σοφία, ενώ η Γιογκατσάρα την ηρεμία και την αυτοσυγκέντρωση. Η επόμενη ομάδα εκπροσωπεί τις τυπικά κινεζικές και αργότερα ιαπωνικές σχολές, όπως είναι η Αβατάμσακα (Avatamsaka), στην Κίνα Χουά-Γιεν (Hua-yen) και στην Ιαπωνία Κεγκόν (Kegon), γνωστή και ως «φιλοσοφία της ολότητας», και η Σανταρμαπουνταρίκα (Saddarmapundarika). «Λωτός του αληθινού νόμου», στην Κίνα Τ' ιεν-Τάι (Ti'en-tai) και στην Ιαπωνία Τεντάι (Τendai), που θεωρείται ιδιαίτερα διανοητική, αλλά συγχρόνως τονίζει παραδοσιακές πρακτικές της περισυλλογής.
Η τελευταία ομάδα περιλαμβάνει σχολές, που ακολούθησαν νέες μορφές ευσέβειας: Η σχολή της «Αγνής Γης» ή Σουκάβατι (Sukhavati), που τονίζει την αφοσίωση και τη σωτηρία με τη χάρη του Αμιτάβα.
Στην Κίνα έγινε γνωστή ως Σινγκ-τ 'ου (Ching-t'u), ενώ στην Ιαπωνία διακλαδώθηκε σε τρεις κοινότητες: την Τζόντο (Jodo), τη Σιν (Shin) και τη Τζι (JI). Η σχολή του Νιτσίρεν (Nichiren, 1222-82 μ.Χ.), καθαρά ιαπωνική, συνδύασε τη διδασκαλία της Σούτρας του «Λωτού του αληθινού νόμου», την οποία έθεσε ως κέντρο, με τις ιδέες της «Αγνής Γης» για πίστη και χάρη. Τέλος η σχολή Ντυάνα (Dyana), Κινεζικά Τσ'αν (Ch’an) και Ιαπωνικά Ζεν (Ζen), έγινε ονομαστή για την εικονοκλαστική διάθεση, την έμφαση που έδωσε στον αυθορμητισμό και στο αιφνίδιο της πραγματοποίησης του φωτισμού.
Γράμματα Τέχνες. Ο Βουδδισμός από τον 5ο ως τον 3ο αι. π.Χ. ήταν ενθουσιώδης θρησκευτική μειονότητα, που κυρίως προπαγάνδιζε ένα νέο μήνυμα λύτρωσης. Με την ενέργεια του Ασόκα, να τον ανυψώσει σε κρατική θρησκεία, άρχισε νέα φάση στην πορεία του, που τον ανέδειξε διαμορφωτή νέου πολιτισμού. Στη δεύτερη αυτή περίοδο, που εκτείνεται από τα μέσα του 3ου αι π.Χ. ως τα μέσα του 9ου αι. μ.Χ., ο Βουδδισμός εξελίχθηκε σε πανασιατική θρησκεία, σε υπερεθνική πολιτιστική δύναμη. Μεγάλα μοναστήρια αναδείχθηκαν σε πανεπιστημιακά κέντρα με πανασιατική ακτινοβολία, στα οποία καλλιεργήθηκαν η φιλολογία και διάφορες επιστήμες. Γενικότερα σ' αυτή την περίοδο ο Βουδδισμός καθόρισε τα κριτήρια της φιλοσοφικής, καλλιτεχνικής και γενικότερα πολιτιστικής ανάπτυξης της Ασίας και επηρέασε ευρύτερα τη λογική, τη φιλολογία, την ιατρική και την τέχνη. Στην ακόλουθη, τρίτη περίοδο, από το 10ο αι μ.Χ. και εξής, τονίστηκε περισσότερο η ιδιοτυπία των διαφόρων λαών και η ιδιαιτερότητα των τοπικών πολιτισμών, που γονιμοποιήθηκαν από τα βουδδιστική ιδεώδη. Οι δύο μεγάλοι βουδδιστικοί πολιτιστικοί άξονες, ο ινδικός και ο κινεζικός, χτυπημένοι από το εσωτερικό και το εξωτερικό, λύγισαν και υποχώρησαν. Έτσι από το 10ο αι. μ.Χ., συναντούμε διακεκριμένες πολιτιστικές μορφές Βουδδισμού στην Ιαπωνία, στην Κορέα, στο Θιβέτ, στη Σρι Λάνκα, στην Ταϋλάνδη, στη Βιρμανία, στο Λάος, στο Βιετνάμ. Σ' αυτά τα πλαίσια αναπτύχθηκε πολύμορφα η τοπική τέχνη, πλούσια σε ιδιοτυπίες, επιτεύγματα, πρωτοτυπία κα αξία, και η καλλιτεχνική δημιουργία προσέλαβε περισσότερο εθνικά χαρακτήρα.
Μεγάλη ήταν η συμβολή των μοναχών στα γράμματα ενώ τις τέχνες υπηρέτησαν κυρίως οι λαϊκοί. Οι βασικότεροι τομείς που καλλιεργήθηκαν είναι η γλυπτική, η αρχιτεκτονική, η ζωγραφική και οι διάφορες ειδικότητες της μικροτεχνίας. Η μουσική δεν αναπτύχθηκε στο Βουδδιστικό κόσμο, διότι στη λατρεία δεν κατέλαβε βασική θέση. Εκεί δέσποσε η μονότονη εμμελής απαγγελία των ιερών κειμένων.
Η καθιέρωση των αγαλμάτων του Βούδδα έδωσε εκπληκτική ώθηση στη γλυπτική. Τα πρώτα αγάλματα παρουσιάστηκαν στην Γκαντάρα, στο βορειοδυτικό άκρο της Ινδίας, τον 1ο αι μ.Χ., με σαφείς ελληνικές επιδράσεις• επίσης στη Ματούρα, νότια του Δελχί, με περισσότερο ινδικά χαρακτηριστικά. Κατά τη διάδοση του Βουδδισμού στις διάφορες χώρες της νοτιοανατολικής Ασίας η τεχνοτροπία διαφοροποιήθηκε, προσλαμβάνοντας τοπικά χαρακτηριστικά. Δημιουργήθηκαν αναρίθμητα αγάλματα όλων των μεγεθών, από τις μινιατούρες που κοσμούν τα δωμάτια ως τα τεράστια γλυπτά που στήθηκαν σε περίοπτα μέρη ή λαξεύτηκαν σε βράχους και βουνά. Γι αυτό το σκοπό χρησιμοποιήθηκαν όλα σχεδόν τα υλικά ξύλο, πηλός, μάρμαρο, πολύτιμοι λίθος, ορείχαλκος. Στη γλυπτική παράδοση διαμορφώθηκαν διάφοροι τύποι απεικόνισης του Βούδδα. Στο Μαχαγιάνα Βουδδισμό η θεωρία για τους πολλούς Βούδδες και Μποντισάττβες παρακίνησε σε νέες γλυππκές και ζωγραφικές απεικονίσεις και συνθέσεις. Τα βασικά θέματα της βουδδιστικής ζωγραφικής στους τοίχους των μοναστηριών και των ναών είναι σκηνές από τη ζωή του Βούδδα και από τους προβεβιωμένους βίους του. Η συνεχώς αναπτυσσόμενη μυθολογία των διαφόρων σχολών άνοιξε τεράστιους ορίζοντες στη καλλιτεχνική φαντασία.
Έτσι σε όλη την κεντρική και ανατολική Ασία δεσπόζουν, σε ποικίλους ρυθμούς, εντυπωσιακές παγόδες, χαρακτηριστικοί βουδδιστικοί ναοί και μοναστηριακά συγκροτήματα.
Οι ανάγκες του πλούσιου βουδδιστικού τελετουργικού, καθώς και η βεβαιότητα για την αξιομισθία, που έχουν η ανέγερση βουδδιστικών μνημείων και οι προσφορές σε μονές και ναούς, όπως επίσης η άρτια εκτέλεση των έργων τέχνης παρακίνησαν χορηγούς και τεχνίτες σε αδιάκοπη καλλιτεχνική προσφορά και δημιουργία. Γενικά ο Βουδδισμός κατέχει εξέχουσα θέση στην παγκόσμια ιστορία του πολιτισμού.
ΑΝΑΣΤΑΣΙΟΣ ΓΙΑΝΝΟΥΛΑΤΟΣ  Επίσκοπος Ανδρούσης

Εκ του βιβλίου Οι Γκουρού ο νέος και ο Γέροντας Παΐσιος. 

Ήταν απόγευμα πια και άρχισα να ανεβαίνω τα απότομα σκαλοπάτια, για να φτάσω στην κορυφή που βρισκόταν το άσραμ. Με προσπέρασε τρέχοντας ένας ολόγυμνος Δυτικός, άντρας γύρω στα τριάντα, που τουρτούριζε από το κρύο, γιατί μόλις είχε βγεί από τα παγωμένα νερά του ποταμού. Είχα διαβάσει για τα κρύα παρατεταμένα μπάνια που κάναν οι γιόγκι συνδυασμένα με μερικές ασάνες (πόζες), για να προκαλέσουν πίεση και διέγερση ορισμένων ορμονικών αδένων, ώστε ν' αλλάξει η βιοχημεία του σώματος. Όλα αυτά που έβλεπα γύρω μου θύμιζαν γνώσεις που είχα, ήταν πράγματα που ήθελα, είχα την επιθυμία να κάνω χρόνια τώρα... Η πρακτική εφαρμογή... η ζωή της γιόγκα,... της μαγείας. Η Μαγεία για μένα είχε θετική έννοια τότε.

Όμως... ο γέροντας, το Άγιον Όρος, οι «Χριστιανικές» εμπειρίες φώναζαν το αντίθετο. Προειδοποιούσαν για το Διάβολο που εξαπατά, που μεταμορφώνεται σε άγγελο φωτός, προκειμένου να εξαπατήσει. Δεν πίστευα. Αμφιταλαντευόμουν ανάμεσα στα δύο, δε γνώριζα τι είναι τι. Γι' αυτό είχα έρθει στην Ινδία. Για να καταλάβω.

Καθώς ανέβαινα τα σκαλοπάτια, φοβισμένος, έκπληκτος, γεμάτος περιέργεια και απορία, ένοιωσα να με πλησιάζει αοράτως μια ύπαρξη που με παρηγόρησε και με γαλήνεψε και με στήριξε, ενώ ταυτόχρονα άκουσα ολοκάθαρα μέσα στο νου μου μια φωνή να λέει: «Μη προσκυνήσεις τα είδωλα ουδέ μη λατρεύσεις αυτά. Εγώ είμαι Κύριος ο Θεός σου ούκ έσονταί σοι θεοί έτεροι πλην εμού».

Η πρώτη εντολή που είχε δώσει ο Θεός στο Μωυσή στο όρος Σινά!!! Εκείνη τη στιγμή ήμουν τόσο ήσυχος και καταλάβαινα τόσο βαθειά το νόημα της εντολής, που απορροφήθηκα από το νόημά της και όχι από τον περίεργο τρόπο που ήρθε σε μένα. Σήμερα πιστεύω ότι ήταν Άγγελος.

Ενώ ακόμα η φωνή αντηχούσε στο νού μου, τα σκαλοπάτια τελείωσαν και ήρθα φάτσα με φάτσα με έναν υπαίθριο, μικρό, ινδουιστικό ναό. Εκεί υπήρχαν οι διάφορες θεότητες του Ινδουιστικού πανθέου. Ένας «θεός» είχε ανθρώπινο σώμα και κεφάλι ελέφαντα, άλλος ήταν ανθρωπόμορφη μαϊμού, ο άλλος με 6 χέρια και 4 πόδια και άλλα διάφορα αγάλματα που δέχονταν λατρεία από τους κατοίκους του άσραμ. -«Αν δεν είναι αυτά είδωλα, τότε ποιά είναι;». Αναρωτήθηκα. Ήταν μια αποκάλυψη αυτό για μένα. Οι άνθρωποι ήταν ειδωλολάτρες!! Όπως οι αρχαίοι Έλληνες... όπως οι αρχαίοι λαοί προ Χριστού.

Ταυτόχρονα κατάλαβα κάτι, που το ξεχνούσα κάποιες φορές αργότερα. Η μία πλευρά τουλάχιστον, η Ορθοδοξία, ήταν κάθετη. Ξεκάθαρα έλεγε ότι δεν έχουμε σχέση πνευματική μ' όλους αυτούς. Μάλιστα έπαιρνε και θέση αντιθετική. Ένα καθαρό ΟΧΙ.

Ενώ οι Ινδουιστές προσπαθούσαν να παρουσιάσουν τα πράγματα μ' έναν τρόπο που έλεγε ότι όλοι είμαστε το ίδιο περίπου και ότι υπάρχουν μερικοί μικρόμυαλοι φανατισμένοι που δε θέλουν να το παραδεχθούν. Μου είχε γίνει φανερό ότι αυτή η στάση τους ήταν παραπλανητική. Το όχι δεν το έλεγε κάποιος μικρόμυαλος παπάς ή καλόγερος, το έλεγε ο Ίδιος ο Θεός μέσα από τις εντολές που έδωσε στον προφήτη Μωυσή ˙ κοίτα την Παλαιά Διαθήκη. Οι πιο βασικές εντολές ήταν ενάντια στην πολυθεΐα και την ειδωλολατρεία. «Εγώ ειμί Κύριος ο Θεός σου, ουκ έσονταί σοι θεοί έτεροι πλην εμού». Δηλαδή, «Εγώ είμαι ο Θεός, δεν υπάρχουν άλλοι θεοί εκτός από Εμένα». Τι πιο ξεκάθαρο απ' αυτό; Γιατί το έκρυβαν αυτό οι Ινδουιστές; Γιατί διαστρέβλωναν την πίστη των αντιπάλων τους; Γιατί επέμεναν να παρουσιάζουν διαφορετικά τα πράγματα; Για ποιά ομοιότητα μιλούσαν, όταν υπήρχαν τόσο μεγάλες διαφορές;

Τι σχέση είχε ο Σίβα ή ο Γκανέσα με το ελεφαντίσιο κεφάλι ή ο άλλος που ήταν μαϊμού με το Θεό της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης; Όλοι αυτοί μοιάζαν πιο πολύ με το αρχαίο Δωδεκάθεο, με το θεό- πατέρα Δία και με το πλήθος των άλλων θεών και ημιθέων. Καμιά σχέση με τον Ένα, το Μοναδικό Θεό, τον Ποιητή του ουρανού και της γής. Δυστυχώς αυτό που μου έγινε ξεκάθαρο εκείνη τη στιγμή, το ξέχασα, το μπέρδεψα ή με μπέρδεψαν αργότερα.

Προσέξτε τη συμπεριφορά τους. Αξίζει τον κόπο. Για να μπεί κανείς στο άσραμ, έπρεπε να περάσει υποχρεωτικά μέσα από το μικρό αυτό υπαίθριο ναό. Δεν υπήρχε άλλος δρόμος. Με σταμάτησαν και μου είπαν να βγάλω τα παπούτσια και να περάσω ξυπόλυτος όσο είμαι στο ναό, γιατί ο τόπος είναι ιερός. Τα αγάλματα ήταν στολισμένα με λουλούδια και άλλα αφιερώματα. Αν αυτό δεν είναι λατρεία στα είδωλα, τότε τι είναι;

Προχώρησα πιο μέσα στο ναό, με τα παπούτσια στο χέρι και είδα ένα άγαλμα κατάμαυρο, γυαλιστερό που το μόνο άσπρο που είχε πάνω του ήταν το ασπράδι των ματιών. Έδειχνε ένα χοντρό, νέο άνθρωπο στη στάση του λωτού. Αργότερα έμαθα ότι το στιλβωτό, αστραφτερό, κατάμαυρο άγαλμα παρίστανε τον Babaji και το είχαν φτιάξει οι μαθητές του από την Ιταλία. Ήταν και αυτό στο ιερό και το λάτρευαν μαζί με τ' άλλα αγάλματα. Ήταν από πορσελάνη. Οι άνθρωποι του άσραμ πίστευαν ότι ο Babaji ήταν θεός!!!... Μάλιστα Θεός!!!... ενσαρκωμένος!!! Γι' αυτό τον λάτρευαν κάθε πρωί και βράδυ. Περνούσαν όλοι ένας- ένας από μπροστά του, ενώ αυτός καθόταν αναπαυτικά σε μια εξέδρα και τον προσκυνούσαν, ξαπλώνοντας στο χώμα μπροστά του και δίνοντάς του δώρα. Αυτός τα έπαιρνε και τους έδινε πίσω ένα μέρος, μαζί με την «ευλογία» του. Όλη αυτή η διαδικασία κρατούσε γύρω στις δύο ώρες, ίσως και περισσότερο.

Σε διάφορα εμφανή μέρη του άσραμ υπήρχε κρεμασμένη η φωτογραφία των ποδιών του, όπου φαίνονταν υποτίθεται τα σημάδια από τα οποία οι άλλοι γιόγκι, οι υπόλοιποι γκουρού, ως το Δάσκαλο των δασκάλων, ως ένα Αβατάρ, ως την ενσάρκωση του Babaji .

Εγώ έβλεπα μόνο ένα ζευγάρι γυμνά παχουλά πόδια και αναρωτιόμουν πόσοι γνώριζαν τα σημάδια που θα έπρεπε να αναγνωρίσουν ˙ ή αν υπήρχαν κάν τέτοια σημάδια και δεν ήταν όλη η ιστορία απλά για υποβολή και εντυπωσιασμό. Μία ακόμη λεπτομέρεια στο όλο ντεκόρ. Αυτό που μου έκανε εντύπωση ήταν μια ζωγραφιά. Φλόγες σχημάτιζαν μια καρδιά με έντονα κόκκινα και πορτοκαλί χρώματα, που υπήρχε σε πολλά σημεία στα διάφορα οικήματα. Ήταν το έμβλημα του γκουρού απ' ό,τι κατάλαβα.

Με τις φίλες μου είχαμε χωρίσει. Αλλού έμενα εγώ, αλλού αυτές. Οι Δυτικοί (ευρωπαίοι, αμερικανοί, μαύροι) ήταν τουλάχιστον οι μισοί, αν όχι παραπάνω, από τους κατοίκους του άσραμ. Υπήρχε κάτι κοινό σε όλους εμάς.

Μοιράστηκε το φαγητό, φάγαμε σκόρπιοι κατά ομάδες και μετά αρχίσαμε να μαζευόμαστε σ' ένα παλιό οίκημα με χοντρές κολόνες και στέγη, χωρίς τοίχους, ανοιχτό από τις 3 πλευρές.Ήμουν από τους πρώτους που πήγα σ' αυτό το οίκημα. Με τράβηξε η μουσική από δύο μικρά τυμπανάκια. Κάποιος έψαλλε κιρτάν, θρησκευτικούς ινδουιστικούς ύμνους. Σε λίγο μαζεύτηκαν όλοι και γεμίσαμε το χώρο πυκνά, όρθιοι, ο ένας δίπλα στον άλλο. Ήρθε και ο Ήρθε και ο Babaji με τη συνοδεία του, που πρέπει να ήταν αυτοί οι 5-6 ίδιοι γιόγκι πάντοτε. Ένας κύκλος πιο στενών μαθητών του. Μου έκανε εντύπωση ότι όλοι τους ήταν Δυτικοί, λευκοί. Κάθισε, ξάπλωσε στην εξέδρα και άρχισαν να περνούν από μπροστά του... να τον προσκυνούν και να τον δωρίζουν. Ήταν τόσο... περίεργος που δεν μπορούσα να πάρω τα μάτια μου από πάνω του. Είχα πάλι τα ίδια αισθήματα με την πρώτη φορά, μόνο που τώρα ήμουν δεκαπέντε μέτρα μακριά του. Τον κοιτούσα και προσπαθούσα να καταλάβω τι ήταν. Να βγάλω ένα συμπέρασμα γι' αυτό το παράξενο πλάσμα. Απορροφούσα κάθε λεπτομέρεια από τις κινήσεις του, κάθε πληροφορία από τις εκφράσεις του. Αναγνώρισα πολλά που διάβαζα σε μαγικά βιβλία να εξασκούνται συνεχώς απ' αυτόν. Πίσω του στον τοίχο κρεμασμένο ένα μεγάλο πανί κεντημένο παρίστανε ένα βουνό με τρεις κορυφές και έναν ήλιο με πολύ ιδιόμορφο σχήμα. Αναγνώρισα αμέσως αυτό που είχα δει και διαβάσει σ' ένα βιβλίο στην Ελλάδα περί μαγείας.

Ήταν το σύμβολο της υψηλής Μαγείας.

Η λατρεία που του έδειχνε ο καθένας διέφερε σε ένταση και βάθος. Πάντως όλοι πρόσεχαν αυτόν. Με πλησίασαν τρείς φορές και με παρεκίνησαν να πάω κι' εγώ να τον προσκυνήσω. Δεν το έκανα. Προσπαθούσα μόνο να τον κοιτάξω κατάματα.

Κάποια στιγμή τα βλέμματά μας διασταυρώθηκαν. Αυτός δεν κοίταξε εμένα συγκεκριμένα. Το βλέμμα του περιφερόταν μέσα στην αίθουσα, δε σταμάτησε πάνω μου, απλά για μια στιγμή πέρασε το βλέμμα του μέσα από το δικό μου.

Ε!... εκείνη τη στιγμή εγώ έχασα το περιβάλλον μου, έπεσα σε « έκσταση»!!...(;) Σαν να έβλεπα μέσα στο στήθος μου. Μέσα στο σκοτάδι... είδα με ζωηρότατα χρώματα την καρδιά μου μέσα στις φλόγες.

Το ίδιο ξαφνικά συνήλθα και είχα συνείδηση του τι μου είχε συμβεί. Συνέχισα να τον παρακολουθώ πιο εντυπωσιασμένος. Πάλι ήρθε κάποιος και μου είπε να πάω και εγώ μπροστά του. Να κάνω τι;... Μα ό,τι και όλοι οι υπόλοιποι... να τον προσκυνήσω. Δεν πήγα... Δεν ήξερα ποιος ήταν. Φοβόμουν...γιατί έπρεπε να προσκυνήσω δηλαδή;...

Ξαφνικά εκεί που ήταν χαλαρωμένος ο Babaji σηκώθηκε και πήρε τη στάση του λωτού με μεγάλη ένταση και εγρήγορση και τα μάτια του έγιναν πολύ έντονα σαν μαύρο αστραφτερό κάρβουνο. Μπροστά του βρισκόταν κάποιος που τον λάτρευε πολύ βαθειά και έντονα, πράγμα που εκδήλωνε με τις κινήσεις του και το όλο του παρουσιαστικό και τις επανειλημμένες μετάνοιες, χωρίς κανένα ενδοιασμό. Του προσέφερε πολλά δώρα, πλουσιώτατα.

Tότε ο Babaji στύλωσε τα μάτια του πάνω του με δύναμη. Ο άνθρωπος ένωσε σφιχτά τα χέρια μπροστά στο στήθος του και τα πόδια του μεταξύ τους. Έγινε σαν κολόνα. Ταυτόχρονα άρχισε να τρέμει και να χοροπηδά επί τόπου μ' ένα αφύσικο τρόπο, λες και είχε σούστες κάτω από τ' αλύγιστα πόδια του, ενώ ταυτόχρονα μούγκριζε δυνατά. Τι μούγκρισμα ήταν εκείνο! Δυνατό! Σου έπαιρνε τα΄ αυτιά. Σαν καμιά πληγωμένη και θυμωμένη αγελάδα. Τον κράτησε για ένα λεπτό περίπου σ΄ αυτή την κατάσταση. Μετά τον «άφησε» για λίγο και, πριν ο άνθρωπος συνέλθει τον «ξανάπιασε» πιο δυνατά αυτή τη φορά. Κουνιόταν εκεί μπροστά μου σαν κομπρεσέρ και μούγκριζε πολύ δυνατά. Όλοι είχαν μείνει άφωνοι και κοιτούσαν έκπληκτοι. Τι γινόταν μπροστά μου; τι έβλεπαν τα μάτια μου;... Μετά τον άφησε τελείως και συνέχισε να περνάει κόσμος από μπροστά του, ενώ αυτός πήρε τη συνηθισμένη χαλαρή μισοξαπλωτή θέση του. Μια κοπέλα δίπλα του μίλησε στο πλήθος και είπε ότι ο Babaji μόλις άρχισε τη «φώτιση» σ΄αυτό τον άνθρωπο!!!... Εγώ όμως βρισκόμουν σε δίλημμα. Σύμφωνα με την Ινδουιστική κοσμοθεωρία, για να φτάσει κανείς στη «φ ὠ τιση», το «Σαμαντί» ή όπως αλλοιώς το βαφτίζουν, χρειάζονταν πολλές προσπάθειες και έπρεπε να ζήσει κανείς πολλές ζωές ως γιόγκι. Ο Babaji τη «χάρισε» σ΄ αυτόν τον άνθρωπο μέσα σε λίγα λεπτά. Συντόμευσε την πνευματική του εξέλιξη κατά πολλούς κύκλους μετεμψύχωσης. Δεν ήταν αυτό μια ακόμη απόδειξη ότι ήταν...θεός;...Αυτό δεν έλεγαν οι πράξεις του;...Έτσι σκεφτόταν ο καθένας που είχε ασπασθεί την Ινδουιστική κοσμοθεωρία.

Η χριστιανική άποψη ήταν ότι ο υπερφυσικός γκουρού ήταν όντως υπερφυσικός, γιατί ήταν δαιμονισμένος. Είχε επιτρέψει δηλαδή να κατοικήσουν μέσα στην ανθρώπινη ψυχή του δαιμονικά πνεύματα. Η δύναμη που εκδηλωνόταν από μέσα του ήταν η πνευματική δύναμη των δαιμόνων.

Ο άνθρωπος που τον λάτρεψε, λάτρεψε τους Δαίμονες που κατοικούσαν μέσα του και έτσι τους έδωσε το δικαίωμα να μπουν και μέσα στην δική του ψυχή. Το «φαινόμενο» που παρακολουθήσαμε δηλαδή ήταν η διαδικασία της κατάληψης της ψυχής του από τα δαιμόνια. Οι άλλοι που τον προσκυνούσαν δεχόντουσαν απλά μια δαιμονική επίδραση, άλλος πιο έντονα, άλλος λιγότερο, όχι όμως δαιμονοποίηση...όχι κατάληψη της ψυχής τους από τα δαιμόνια. Ποια από τις δύο απόψεις ήταν η αλήθεια;...Η αντίθεση των δύο απόψεων ήταν οξύτατη. Τι ήταν «ο δάσκαλος των δασκάλων»;... Μάγος ή Άγιος; Θεός ή δαίμονας; Έπρεπε να βρω έναν τρόπο, ένα «κριτήριο» για να κρίνω, ένα «ζύγι» για να ζυγίσω, ένα «μέτρο» για να μετρήσω.

Σε λίγο σηκώθηκε μαζί με τους μαθητές του και έφυγε. Πέρασε από μπροστά μου, χωρίς να τον καταλάβω, αν και προσπαθούσα να τον δω από κοντά. Είδα μόνο την πλάτη του. «Κράτησε» το νου μου και δε μου επέτρεψε να τον κοιτάξω, όταν πέρασε από δίπλα μου.

Κάνοντας βόλτα μέσα στον χώρο του άσραμ, συνάντησα τη φίλη μου τη Ν. Ήταν έκπληκτη και καταθορυβημένη. Μου είπε ότι η Χ., η άλλη φίλη μας, είχε πέσει στο κρεβάτι άρρωστη και έχανε πολύ αίμα λόγω εμμήνου ρύσεως, αλλά αφύσικα πολύ αίμα, δεν το κουνούσε από κει και ήταν πολύ φοβισμένη. Όλες οι γυναίκες λέει κοιμούνταν κάτω από το δωμάτιο του Babaji . Και έκανε διάφορα σχόλια άσεμνα γι΄ αυτό. Το έρριχνε στην πλάκα. Αφού τα είπαμε , λίγο χωρίσαμε.

Το δωμάτιο που έμενε o Babaji ήταν απομονωμένο από τα υπόλοιπα κτήρια, είχε ιδιαίτερη είσοδο και ήταν στολισμένο εξωτερικά με πολύχρωμα γυαλιστερά πλακάκια. Πολύ γύφτικο για τα γούστα μου. Στην είσοδο με σταμάτησε κάποιος Ευρωπαίος. «Εδώ δεν μπορείς να μπεις» είπε και μου εξήγησε τα σχετικά. Ο άνθρωπος ντρεπόταν και ήταν μουδιασμένος. Ο λόγος ήταν ότι παρουσίαζε ένα γελοίο θέαμα. Κρατούσε ένα καλάμι στο χέρι, φορούσε ένα αστείο σκουφάκι και είχε μια ψάθα για ασπίδα. Του είχαν αναθέσει να φυλάει την είσοδο του Babaji . Ένοιωθε άσχημα και ήθελε να δικαιολογηθεί.

Τον λυπήθηκα. Κάθισα λίγο μαζί του και μου είπε την ιστορία του. Γνώριζε κάμποσα χρόνια τον γκουρού. Ήθελε να πάρει κάποια προαγωγή στην εταιρεία του, και γι΄ αυτό ήρθε να παρακαλέσει τον Babaji να χρησιμοποιήσει τις δυνάμεις του, γι΄ αυτό το λόγο. «Φυσικά θα μπορούσα να γράψω ένα γράμμα μόνο, αλλά προτίμησα να έρθω ο ίδιος», είπε. Γι' αυτό άραγε δεχόταν αυτό το γελοίο ρόλο;... Επίτηδες τον γελοιοποιούσαν; η τον συνήθιζαν έτσι στην απόλυτη υπακοή και επέβαλαν την εξουσία τους πάνω του μ' αυτό τον τρόπο; Το βράδυ κοιμήθηκα σ' ένα μεγάλο δωμάτιο, με άλλα δέκα άτομα. Όλοι περίπου είχαμε την ίδια ηλικία. Όλοι είχαμε τα σακίδια και τους υπνόσακους και φαντάζομαι τον ίδιο πάνω -κάτω τρόπο ζωής και νοοτροπίας.

Κάποιος απ' αυτούς μου είπε ότι έβγαζε το ψωμί του διδάσκοντας στην Αμερική τους ανθρώπους να αναπνέουν. Δηλαδή αναπνευστικές κινήσεις γιόγκα! Επάγγελμα και αυτό! Σιγά -σιγά θα μας διδάσκουν πώς να περπατάμε, σκέφτηκα!

Το πρωί ξύπνησα, με την ανατολή και ανέβηκα σ' ένα λόφο έξω από το άσραμ, όπου συνάντησα την Ν. να μου λέει ότι έχουμε αργήσει και πρέπει οπωσδήποτε να πάμε στην πρωινή τελετή μπροστά στον γκουρού. Μας κάναν μάλιστα παρατήρηση, γιατί αργήσαμε, αυτό δεν επιτρεπόταν. Ήταν ασέβεια στο πρόσωπό του.

Αυτή τη φορά ο Babaji δεχόταν τους μαθητές του στην αυλή του δωματίου του . Μπήκαμε και εμείς εκεί. Ήταν λίγο στενά. Κάθισα προς τα πίσω και παρακολουθούσα όλος με απορία. Κάποιος μου έκανε παρατήρηση έντονη, γιατί υπήρχε ένα μικρό ιερό με φωτογραφίες και ζωγραφιές ανθρωπόμορφων ζώων ή ζωόμορφων ανθρώπων που ήταν θεοί. Κι' εγώ χωρίς να έχω πρόθεση τους... πρόσβαλα καθήμενος μέσα στο χώρο του ιερού.

Πάλι τα ίδια. Η θέα αυτού του πλάσματος ήταν αλλόκοτη. Έβλεπες μπροστά ένα θέαμα φοβερό. Από την άλλη μεριά ήταν μόνο ένας χοντρός νέος άνθρωπος.

Κοιτούσα, προσπαθούσα κάτι να καταλάβω, κάποιο στοιχείο που θα μου έδινε πληροφορίες. Και ήρθε...Πιστεύω ότι τα μικρά παιδιά, σαν πιο αγαθά έχουν καλύτερο ένστικτο από τους μεγάλους. Νοιώθουν πιο άμεσα τα συναισθήματα. Βιώνουν τον κόσμο μέσα από την καρδιά. Το μυαλό δεν τα μπερδεύει με διάφορα διανοήματα που μπορεί να μην έχουν καμία υπόσταση. Ήταν λοιπό ένα ζευγάρι Αυστραλοί, στη μέση της ουράς περίπου. Είχαν ένα μικρό τεσσάρων χρονών. Ξαφνικά ο Babaji ζήτησε να του φέρουν το παιδί. Πράγματι, το πήρε από τους γονείς ένας γιόγκι της συνοδείας του να το πάει.

Μόλις το παιδί τον πλησίασε, άρχισε να κλαίει να τσιρίζει, να χτυπιέται και να προσπαθεί να φύγει μακριά του. Μου έσκισαν την καρδιά τα κλάματά του. Οι γονείς του καθόντουσαν χωρίς καμία αντίδραση. Το πήρε ο γκουρού το παιδί στην αγκαλιά του, έβαλε τον αντίχειρά του στο στόμα του παιδιού, και τον δείκτη του ανάμεσα στα φρύδια του, και το παιδί τελείως απότομα

... κοιμήθηκε. Ύπνος ήταν ή τίποτε άλλο; (π.χ. ύπνωση;). Το κράτησε το παιδί σχεδόν όλη την ώρα της τελετής σ' αυτή την κατάσταση.

Η άρνηση του παιδιού και ο φόβος του μου έκαναν εντύπωση. Θυμήθηκα από το Ευαγγέλιο, με πόση χαρά και εμπιστοσύνη αγκάλιαζαν τα παιδιά το Χριστό.

Πάλι μας πλησίασαν... πάλι μας προέτρεψαν να πάμε να τον προσκυνήσουμε... Δεν πήγαμε!!! Ούτε εγώ, ούτε η φίλη μου. Η άλλη η φίλη μας ήταν ξαπλωμένη και δεν το κουνούσε από το κρεβάτι. Το αίμα που έχανε ήταν ένας καθαρισμός. Ευλογία του γκουρού!!... Αυτή την εξήγηση είχαν δώσει.

Πέρασαν όλοι από μπροστά του, εκτός από εμάς, και μετά σκορπίσαμε. Μας βρήκαν ύστερα από λίγο και μας είπαν να φύγουμε από το άσραμ. Δεν τους άρεσε η συμπεριφορά μας! Τι είχαμε κάνει; Επειδή δεν προσκυνήσαμε;!!... Η φίλη μου με ανακούφιση και χαρά πήγε να ετοιμάσει τα πράγματά της.

Εγώ έπεσα σε δίλημμα. Να φύγω; Χωρίς να βγάλω συμπέρασμα; Χωρίς να καταλήξω κάπου; Μα γι' αυτό είχα έρθει στην Ινδία. Να φύγω με άδεια χέρια;

Ζήτησα να δω τον γκουρού. Πήγαν να ρωτήσουν και σε λίγο γύρισαν να με οδηγήσουν κοντά του. Καθώς έμπαινα στην αυλή του, έκανα το σταυρό μου και ζήτησα βοήθεια από το Θεό. Δεν ξέρω τι μου έκανε από μακριά, αλλά το μυαλό μου δεν λειτουργούσε καλά. Κάπως σαν να ...έφυγε. Βρέθηκα να προχωρώ προς το μέρος του. Όταν έφτασα στα δύο μέτρα, κοίταζα να καθίσω κάπου, γιατί νόμιζα ότι θα συζητούσαμε.

Με κοίταξε άγρια...φοβισμένα...και με αηδία. Μάζεψε τα πόδια του και έστρεψε το πρόσωπό του στο πλάι, σαν να μην ήθελε να με δει, σαν να με φοβόταν, σαν να με σιχαινόταν και στρίγκλισε δυνατά.

Get out! (Φύγε).

Τα έχασα ακόμη πιο πολύ. Κοίταξα με απορία.

Get out ! στρίγκλισε δυνατότερα.

Only one question ...(Μόνο μια ερώτηση), είπα

No questions , here ! Get out (Δεν έχει ερωτήσεις εδώ. Φύγε!).

Έκανα μεταβολή και έφυγα ζαλισμένος.

Ήμουν γεμάτος απορία. Τι συμπεριφορά ήταν αυτή;

...Συνάντησα τις φίλες μου, τυχαία βγαίνοντας έξω από την αυλόπορτα του.

-Εμείς φεύγουμε οπωσδήποτε , εσύ θα έρθεις;

«Άντε να φύγω και ξανάρχομαι, αν θέλω», σκέφτηκα και πήραμε το δρόμο του γυρισμού.

Οι φίλες μου ήταν φεμινίστριες. Με το Χριστιανισμό είχαν εχθρικές μάλλον σχέσεις, ενώ έβλεπαν με κάποια θετική διάθεση τα διάφορα περί τη γιόγκα και τη μαγεία. Γι' αυτό μου έκανε εντύπωση η διαπίστωση και η παραδοχή που έκανε μία από αυτές.

-Καλέ, τι ήταν αυτός;...Πέσε και προσκύνησέ με!...Ενώ η δικιά μας η θρησκεία είναι γλυκιά. Αυτός έχει μια αγριίλα.

Την κοίταξα παραξενεμένος. Είχε ξεπεράσει την ιδεολογία της.

Στην επιστροφή βρεθήκαμε μ' ένα βραχμάνο, μαθητή του γκουρού και μία Ολλανδέζα που έμενε χρόνια στην Ινδία, μαθήτριά του και αυτή.

Ο βραχμάνος εκδήλωνε φανερά το ρατσισμό του απέναντι στους Ινδούς χαμηλότερης κάστας. Μας προσκάλεσε να μας φιλοξενήσει στο σπίτι του. Κάπου στους πρόποδες των Ιμαλαΐων. Μας είπε ότι η γυναίκα του είναι τρελή. Θεωρούσε την τρέλα ιερή. Με είχε τόσο πολύ ενοχλήσει η περιφρόνηση που έδειχνε στους συμπατριώτες του που αρνήθηκα την προσφορά του, προς μεγάλη έκπληξη της Ολλανδέζας μαθήτριας του Babaji .

Τελικά με τη βοήθεια της Ολλανδέζας γυρίσαμε στην πρωτεύουσα , στο Νέο Δελχί. Μείναμε, πληρώνοντας όσο σ' ένα καλό ξενοδοχείο, στο άσραμ του Σρι Αουρομπίνο.

     Τι ειρωνία! Ο Θεός έγινε άνθρωπος για να γίνει ο άνθρωπος Θεός και ο άνθρωπος αγνοώντας αυτό το κάλεσμα, οδηγήθηκε στην αποπροσωποποίηση του ανθρώπου! Σε μια εποχή που φαίνεται να έχουν αξία και σημασία το κέρδος, το γρήγορο χρήμα, η δόξα και η εξουσία, ο άνθρωπος απλώς καθίσταται ή το μέσο ή το εμπόδιο για την εξυπηρέτηση του ιδίου οφέλους! Έχει απολεσθεί ο σεβασμός και η αγάπη προς το πρόσωπο, την ψυχή το ‘είναι’ του ανθρώπου! Για τις οικονομικές πολιτικές, οι άνθρωποι είναι απλά νούμερα! Για φαντάσου! Νούμερα οι άνθρωποι! Ο Θεός αποθέωσε τον άνθρωπο με τη Σταυρανάστασή Του και ο άνθρωπος με τη συμπεριφορά του δείχνει να αδιαφορεί πλήρως για τη Θεική αυτή συγκατάβαση, για τη Θεία Αγάπη!

      Ω! Θεέ μου για πόσο ακόμη θα είσαι ελεήμων με εμάς; Ο Ιούδας πρόδωσε το Χριστό για 30 αργύρια κι εμείς ξεπουλάμε την ψυχή μας…την ατίμητη ψυχή μας, την ξεπλυμένη με το Αίμα του Χριστού, για ’30 αργύρια’ καθημερινά! Ω! τι προδοσία! Τι αχαριστία! Τι αναισχυντία! Ξέρουμε πως ο διάβολος είναι ο άρχοντας του αιώνα τούτου και βλέπουμε λοιπόν τα έργα και τις ημέρες αυτού και των δικών του ! Όμως ο Χριστός θυσιάστηκε για όλους τους ανθρώπους εώς της συντελείας του κόσμου!

     Εμείς οι Χριστιανοί αυτής της εποχής ας αναλάβουμε το ιερό καθήκον να αφυπνίσουμε τις συνειδήσεις, να θυμίσουμε τον ξεχασμένο προορισμό του ανθρώπου – τη Θέωση- , να κηρύξουμε το Ιερό Ευαγγέλιο και να ενταχθούμε στο μεγάλο τάγμα των στρατιωτών του Χριστού! Να δώσουμε γενναίες μάχες στον αόρατο πόλεμο που κατασπαράζει λυσσαλέα ό τι πολυτιμότερο έχει ο άνθρωπος….την ψυχή του! Ας μην γίνει η ψυχή μας λάφυρο του διαβόλου αλλά αντίδωρο στον Χριστό μας! (Α.Β.)

1. Η ζωή στον κόσμο. 
Χαίρομαι που μπόρεσες να δεις ότι η ζωή μέσα στον κόσμο μπορεί να είναι τόσο ευάρεστη στο Θεό, όσο και η ζωή μέσα σε μοναστήρι. Εκείνο που πραγματικά έχει σημασία, οπουδήποτε κι αν είμαστε, είναι η τήρηση των εντολών του Θεού, η αγάπη προς όλους και η γνήσια βίωση της ταπεινοφροσύνης.
Θυμήσου τον άγιο Αντώνιο και τον τσαγκάρη της Αλεξάνδρειας.
2. Πλούτος
Από τα παλιά χρόνια, όπως διαβάζουμε στους βίους των οσίων και στην εκκλησιαστική ιστορία, πολλοί άνθρωποι, ακολουθώντας την κλήση του Θεού, άφηναν τον κόσμο και αποσύρονταν στην έρημο. Κάνοντας χρήση - με τη βοήθεια του Θεού - του όπλου της ταπεινοφροσύνης, και ακολουθώντας - πάλι με τη βοήθεια του Θεού - κανόνα και τρόπο ζωής που απέβλεπε σ’ ένα μόνο στόχο, την αιωνιότητα, ξεπέρασαν όλες τις ανάγκες της σάρκας. Δεν ζητούσαν τίποτε από τον κόσμο. Δεν αναζητούσαν πλούτη. Αλλά η αρετή τους ασκούσε ακαταμάχητη έλξη σε πολλούς ανθρώπους. Αυτοί έτρεφαν την ελπίδα πως θα έβρισκαν το δρόμο για τη σωτηρία κάτω από την καθοδήγηση εκείνων, που είχαν απαρνηθεί κι εγκαταλείψει τον κόσμο.
Ευσεβείς πρίγκιπες και άρχοντες έστελναν συχνά θησαυρούς και χρήματα για την ανέγερση και συντήρηση μοναστηριών. Μετά από πολλή προσευχή, οι πατέρες δέχονταν καμιά φορά τις δωρεές εκείνες, με βαριά καρδιά όμως, γιατί αυτό θα συνεπαγόταν την κατάργηση της ησυχίας τους. Ποτέ, πάντως, δεν δέχονταν και το παραμικρό δώρο, αν δεν είχαν ξεκάθαρη πληροφορία ότι ο Θεός ήθελε να το δεχτούν. Κι αυτό όχι για τους ίδιους, αλλά για το πλήθος των ψυχών που θα έβρισκαν εκεί σωτηρία, είτε στο παρόν είτε στο μακρινό μέλλον...
Οι άνθρωποι προσφέρουν από το περίσσευμα της καρδιάς τους στα ιερά καθιδρύματα - στα μοναστήρια και τις εκκλησίες, όπου είναι θησαυρισμένα τα λείψανα των αγίων - διάφορα ποσά: άλλος κατοστάρικο, άλλος χιλιάρικο, άλλος πεντοχίλιαρο. Οι άγιοι, βέβαια, δεν χρειάζονται τίποτε απ’ αυτά. Φυσικά, ούτε ο Θεός, ο οποίος όμως δέχεται με χαρά την αγνή προαίρεση της ψυχής. Αυτή είναι πάντα μια ευπρόσδεκτη θυσία.
                                                            ******
Δεν μπορώ να επιδοκιμάσω την πρόθεση σου να στείλεις το γιό σου στο εξωτερικό. Ούτε μπορώ να καταλάβω γιατί δίνεις τόσο μεγάλη σημασία στην ειδική εμπορική κατάρτιση που θα πάρει εκεί. Για ποιό λόγο πρέπει να μάθει πώς θ’ αποκτάει μεγαλύτερα κέρδη;
Εγώ νομίζω ότι μπορεί θαυμάσια να μάθει εδώ οτιδήποτε είναι πραγματικά σημαντικό. Δεν χρειάζεται ν’ αφήσει κανείς τον τόπο του για να γίνει καλός χριστιανός, καλλιεργημένος άνθρωπος, σεβαστικός γιός. Ούτε χρειάζεται να περιπλανιέται εδώ κι εκεί, για να διδαχθεί την προσευχή, την αγάπη, την πίστη, το σεβασμό στην αγία Εκκλησία μας και τους λειτουργούς της.
Υπάρχουν άραγε περισσότερες πιθανότητες, όταν θα είμαστε μακριά από την πατρίδα, ν’ ανάψει μέσα μας ο πόθος της σωτηρίας; Ή να μάθουμε πώς θ’ αγαπούμε το συνάνθρωπο μας; Ή πώς θα είμαστε προσεκτικοί και εγκρατείς σε όλα; Ή πώς θα ζήσουμε μια ζωή αγνή; Ή πώς δεν θα πικραίνουμε τους άλλους; Ή πώς θ’ αποκτήσουμε ταπεινό φρόνημα και θα το διατηρήσουμε ζωντανό και ενεργητικό;
Είσαι ήδη αρκετά πλούσιος. Τα κτήματα σου όχι μόνο εξασφαλίζουν ένα τίμιο εισόδημα σε σένα και την οικογένεια σου, αλλά σου δίνουν και τη δυνατότητα να επεκτείνεις τις αγαθοεργίες σου προς τους φτωχούς. Η καλλιέργεια της γης έχει προαιώνια ευλογηθεί από το Θεό. Να είσαι ικανοποιημένος με τα κέρδη που σου δίνει από τον τίμιο μόχθο σου.
Οι μικρές εμπορικές επιχειρήσεις, εξάλλου, που δημιούργησες μ’ αυτό το μόχθο, έγιναν αρκετά μεγάλες. Γιατί λοιπόν θέλεις τώρα να ρίξεις το βάρος σ’ αυτή τη δευτερεύουσα πτυχή της ζωής σου; Κάτι άλλο πρέπει να ζητάς πρωταρχικά: «την βασιλείαν του Θεού και την δικαιοσύνην αυτού» (Ματθ. 6:33). Τότε μόνο θα ευλογήσει ο Θεός και τους κόπους σου και τα κέρδη σου. Γιατί αν δεν τα ευλογήσει ο Θεός, «ο ευλογήσας τους πέντε άρτους εν τη ερήμω και εξ’ αυτών πεντάκις χιλίους άνδρας χορτάσας», μην είσαι καθόλου βέβαιος ότι θα διατηρήσεις ή θ’ αυξήσεις τον πλούτο σου. Σαν καπνός μπορεί να σκορπιστεί από τη μια στιγμή στην άλλη. Μην ξεχνάς: «Πλούσιοι επτώχευσαν και επείνασαν, οι δε εκ- ζητούντες τον Κύριον ουκ ελαττωθήσονται παντός αγαθού».
Είναι πιο συνετό, λοιπόν, ν’ αλλάξεις σχέδια. Θυμήσου: «Οι βουλόμενοι πλουτείν εμπίπτουσιν εις πειρασμόν και παγίδα και επιθυμίας πολλάς ανοήτους και βλαβεράς, αίτινες βυθίζουσι τους ανθρώπους εις όλεθρον και απώλειαν. Ρίζα γαρ πάντων των κακών εστίν η φιλαργυρία» (Α' Τιμ. 6:9-10).
(Πνευματικές Νουθεσίες, εκδ. Ιερά Μονή Παρακλήτου, σελ. 107-111)

Ο πολιτισμός καλός είναι, αλλά, για να ωφελήση, πρέπει να «πολιτισθή» και η ψυχή. Αλλιώς είναι καταστροφή. Ο Αγιος Κοσμάς είπε: «Από τους γραμματισμένους θα έρθη το κακό» . Παρόλο που η επιστήμη έχει προχωρήσει τόσο πολύ και έκανε πρόοδο μεγάλη, εν τούτοις με ό,τι κάνουν γία νά βοηθήσουν τον κόσμο, χωρίς να το καταλαβαίνουν, καταστρέφουν τον κόσμο. Ο Θεός άφησε τον άνθρωπο να κάνη του κεφαλιού του, αφού δεν Τον ακούει, και έτσι τρώει το κεφάλι του. Καταστρέφεται μόνος του ο άνθρωπος με αυτά που φτιάχνει.
Τί κατόρθωσαν οι άνθρωποι του 20ου αιώνος με τον πολιτισμό! Παλάβωσαν τον κόσμο, μόλυναν την ατμόσφαιρα, τα πάντα. Η ρόδα, αν ξεφύγη από τον άξονα,
γυρίζει συνέχεια χωρίς σκοπό. Έτσι και οι άνθρωποι, άμα ξεφύγουν από την αρμονία του Θεού, βασανίζονται! Παλιά υπέφεραν οι άνθρωποι από τον πόλεμο, σήμερα υποφέρουν από τον πολιτισμό. Τότε έφευγαν από τις πόλεις στα χωριά εξ αιτίας του πολέμου και με ένα χωραφάκι περνούσαν. Τώρα θα φύγουν από τις πόλεις εξ αιτίας του πολιτισμού, γιατί δεν θα μπορούν να ζήσουν μέσα σ' αυτές. Τότε ο πόλεμος έφερνε θάνατο. Τώρα ο πολιτισμός φέρνει αρρώστια.
- Γέροντα, γιατί πλήθυνε τόσο πολύ ο καρκίνος;
- Το Τσερνομπίλ κ.λπ. τί έκαναν; Από εκεί είναι. Αυτά κάνουν οι άνθρωποι... Τί σακατεμένος κόσμος υπάρχει! Σε ποιά εποχή ήταν τόσοι άρρωστοι; Παλιά οι άνθρωποι δεν ήταν έτσι. Τώρα, όποιο γράμμα ανοίξω, καρκίνο ή ψυχοπάθεια ή εγκεφαλικό ή διαλυμένες οικογένειες, αυτά θα συναντήσω. Αλλοτε σπάνια υπήρχε καρκίνος. Βλέπεις, ήταν φυσική η ζωή. Αλλο θέμα τί επέτρεπε ο Θεός. Έτρωγε κανείς φυσικές τροφές και ήταν υγιέστατος. Φρούτα, κρεμμύδια, ντομάτες, ήταν όλα καθαρά. Τώρα και αυτές οι φυσικές τροφές σακατεύουν τον άνθρωπο. Αυτοί που τρώνε όλο τέτοιες τροφές παθαίνουν μεγαλύτερη ζημιά, γιατί όλα έχουν μολυνθή. Αν ήταν παλιά έτσι, εγώ θα πέθαινα από νέος, γιατί σαν καλόγερος έτρωγα ό,τι είχε ο κήπος, πράσα, μαρούλια, κρεμμύδια, λάχανα, όλο τέτοια, και ήμουν μία χαρά. Τώρα έχουν λιπάσματα, ραντίσματα. Τί τρώνε σήμερα οι άνθρωποι! Το άγχος, οι νοθευμένες τροφές αρρώστια φέρνουν. Αχρηστεύεται ο κόσμος, όταν χρησιμοποιή αδιάκριτα την επιστήμη.
- Γέροντα, παλιά πώς άντεχαν οι άνθρωποι περισσότερο στην άσκηση και ήταν πιο υγιείς; Βοηθούσαν και οι τροφές;
- Ναί, γιατί ήταν οι τροφές καθαρές τότε. Αυτό χρειάζεται συζήτηση; Και όλα τα έτρωγαν ώριμα. Τώρα όλα τα κόβουν άγουρα, για να μη χαλάσουν, και τα αφήνουν στο ψυγείο. Τα μαζεύουν πράσινα-πράσινα και τα αφήνουν να ωριμάσουν. Ενώ πρώτα ωρίμαζε το φρούτο, έπεφτε κάτω από το Δένδρο ή, μόλις το επίανες, κοβόταν. Αλλά εκτός που έτρωγαν καλές, υγιεινές τροφές - ψωμί και βούτυρο ή γάλα ήταν για το παιδί γερή τροφή -, δούλευαν και το μυαλό τους οι άνθρωποι και καταλάβαιναν, όταν πάθαιναν κάτι, αν ήταν από τις τροφές. Τώρα και οι τροφές είναι νοθευμένες και το μυαλό δεν το δουλεύουν.
Και πόσα από αυτά που φτιάχνει τώρα ο άνθρωπος είναι άχρηστα. Το μαλλί σιγά-σιγά το καταργούν. Δύσκολα να βρής μάλλινη φανέλλα να κρατά τον ιδρώτα. Φορώ μία φανέλλα μάλλινη και αμέσως καταλαβαίνω αν έχη συνθετικό, γιατί δεν μπορώ να πάρω αναπνοή, με πιάνει δυσφορία, πάω να σκάσω! Και το θεωρούν στέρεο, πιο καλό! Το θεωρούν πρόοδο! Είναι όμως υγιεινά αυτά; έτσι όπως τα κάνουν είναι ανθυγιεινά. Και γράφουν «αγνό παρθένο μαλλί»! Και θα βρουν και άλλες καθαρώτερες λέξεις, για να τα διαφημίζουν! Τα πρόβατα τώρα να τα έχουμε μόνο για το κρέας, αφού φτιάχνουμε μαλλί από πετρέλαιο. Και οι μεταξοσκώληκες λένε: «Αφού θέλετε καλύτερο μετάξι, φτιάξτε το εσείς»!

(Λόγοι οσίου Παισΐου τόμος Α σελ. 132-134)

Χαίρομαι πολύ αυτές τις ημέρες που, όποτε βρισκόμαστε με τα αδέρφια μου στο ναό, λέμε ‘ Χριστός Ανέστη!’ ‘Αληθώς Ανέστη!’Μακάρι όλο το χρόνο η Χαρά της Αναστάσεως να μας συντροφεύει! Όταν βλέπω τον αδερφό μου βαθιά χαρούμενο και αλλοιωμένο να μου λέει αυτό το χαρμόσυνο μήνυμα, με χαρά μεγάλη του απαντώ ‘Αληθώς Ανέστη’, γιατί βλέπω την Ανάσταση μέσα του! Όμως, δυστυχώς, προβληματίζομαι όταν κάποιος αδερφός μού λέει το ‘Χριστός Ανέστη’ και τον βλέπω όπως πριν… λυπημένο, αγχωμένο, χωρίς ελπίδα και χωρίς αναστάσιμη χαρά… και λέω μέσα μου: ‘ Αληθώς Ανέστη;’…

Πριν τρία χρόνια, την Κυριακή του Πάσχα, έτρωγα με τους γονείς μου και παρότι ήταν Πάσχα, εγώ ήμουν λυπημένος και θυμωμένος με έναν αδερφό μου! Ο πατέρας μου, που τα τελευταία χρόνια προσπαθεί να έρθει σε μετάνοια, μου είπε : ‘Τί έγινε; Δεν αναστήθηκε φέτος ο Χριστός; Περίμενα να ήσουν χαρούμενος!’ Τότε ντράπηκα και κατάλαβα ότι όλα μου τα λόγια που του έλεγα τόσα χρόνια έπεσαν στο κενό! ‘Χωρίς την Ανάσταση του Χριστού είναι κενό το κήρυγμα μας!’ Και ντράπηκα που πίστευα ότι είμαι άξιος να κάνω ιεραποστολικό έργο, αφού ο εγωισμός μου δε νικήθηκε από την Ανάσταση του Χριστού ! Γίνεται να λέω ‘ Χριστός Ανέστη’ και να είμαι ο ίδιος όπως πριν αναστηθεί; Να παρεξηγούμαι με το παραμικρό ή να κάνω κακούς λογισμούς ή να έχω μνησικακία, πόνο και ζήλια;

Αφού ο Χριστός αναστήθηκε, εγώ γιατί συνεχίζω την ίδια συμπεριφορά; Η Ανάστασή Του έσεισε τον κόσμο και άνοιξαν οι τάφοι! Ο τάφος της καρδιάς μου γιατί δεν άνοιξε; Γιατί ακόμα βλέπω τον αδερφό μου και δεν τον αγαπώ, όπως Αυτός μας αγάπησε; Γιατί ακόμα σταγονόμετρο; Γιατί ακόμα φόβος και έλλειψη διάκρισης…; Μετά τον κενό Τάφο του Ιησού, για μένα, μεγαλύτερη απόδειξη της Ανάστασης του Κυρίου ήταν η αλλαγή της ζωής των Αποστόλων και όλων όσων Τον είδαν! Ο Πέτρος δεν Τον αρνήθηκε ποτέ ξανά, ο Θωμάς δεν ολιγοπίστησε, ο Ιάκωβος και ο Ιωάννης δεν ήθελαν πρωτοκαθεδρίες, όλοι έδωσαν τη ζωή τους γι’Αυτόν, είτε έζησαν μαρτυρικά, είτε έζησαν και πέθαναν μαρτυρικά! Και η μετάνοια των Αγίων όλων των εποχών την Ανάσταση του Χριστού δηλώνει!

Εμείς αν και ‘Ανάστασιν Χριστού θεασάμενοι’ θα συνεχίζουμε να ζούμε σαν νεκροί; Και φυσικά η Ανάσταση του Χριστού δε διαρκεί σαράντα ημέρες… θα φανεί το Νοέμβριο, που θα με απολύσουν. Θα πω ‘Χριστός Ανέστη και η ζωή πολιτεύεται;’ Θα φανεί το Δεκέμβριο, όταν όλοι μου οι αγαπημένοι θα με έχουν απογοητεύσει. Θα θυμηθώ ότι’ Χριστός Ανέστη και χαίρουσιν άγγελοι;’ Τον Ιανουάριο, που θα έχω απογοητευθεί τελείως από τον εαυτό μου, θα θυμηθώ ΄Χριστός Ανέστη και πεπτώκασι δαίμονες;’ Kαι κυρίως όταν κοιμηθεί κάποιος που υπεραγαπώ, θα ξεχάσω πως ‘ο Χριστός Ανέστη και ουδείς επί μνήματος’ ; …

Μακάρι ο Αναστημένος Χριστός να είναι βαθιά μέσα μας ακλόνητος και μαζί Του ο αναστημένος μας εαυτός, ώστε όσοι έχουν πνευματικά μάτια ή καλή προαίρεση να μας βλέπουν και να αγαλλιάζουν, λέγοντας : ‘Αληθώς Ανέστη!’

δ'. Έλεγαν για τον Αββά Γελάσιο, όχι μονάχα οι μαθητές του, αλλά το ιστορούσαν και πολλοί οπού συχνά τον είχαν επισκεφθη. Ότι στον καιρό της Οικουμενικής Συνόδου, οπού συνήλθε στη Χαλκηδόνα, ο Θεοδόσιος, ο πρωτοπόρος του σχίσματος του Διοσκόρου στην Παλαιστίνη, προλαμβάνοντας τους επισκόπους, οπού έμελλαν να γυρίσουν στις επαρχίες τους - γιατί βρισκόταν και ο ίδιος στην Κωνσταντινούπολη, διωγμένος από την πατρίδα του σαν ταραχοποιός αμετανόητος πάντα - έτρεξε στον Αββά Γελάσιο, στο Μοναστήρι του, μιλώντας εναντίον της Συνόδου, οτι δήθεν είχε επικυρώσει την πλάνη του Νεστορίου. Έτσι, πίστευε ότι θα παρέσυρε τον άγιο και θα τον έκανε σύμμαχο της ραδιουργίας του και του σχίσματός του. Αλλά εκείνος, ψυχολογώντας τον άνθρωπο και με τη σύνεση οπού του έδωσε ο Θεός φωτισμένος, κατάλαβε τη χαλασμένη του γνώμη και δεν παρασύρθηκε στην αποστασία του, όπως συνέβη σχεδόν με όλους τότε. Αλλά αφού τον στηλίτευσε όπως του άξιζε, τον έδιωξε. Ήγουν, έφερε στη μέση το καλογαιροπαίδι, οπού είχε αναστήσει όταν πέθανε, και έλεγε με αυστηρό ύφος τα εξής : « Αν για ζητήματα πίστεως θέλης να συζητήσης, έχεις αυτόν εδώ να σε ακούη και να συνομιλή μαζί σου. Γιατί εγώ δεν ευκαιρώ να ακούω τα λόγια σου ». Ύστερα, ο Θεοδόσιος σηκώθηκε, έφυγε και πήγε στην Αγία Πόλη, οπού παρέσυρε όλο το μοναχικό σώμα, υπό το πρόσχημα θείου ζήλου, παρέσυρε δε και την Αυγούστα, οπού ήταν τότε εκεί παρούσα. Και έτσι, έχοντας πια σύμμαχο, κατέλαβε με βία τον θρόνο των Ιεροσολύμων. Με φόνους πρόλαβε και τον άρπαξε και με άλλες αθέμιτες και μη σύμφωνες με τους κανόνες πράξεις, οπού εως τώρα πολλοί τις μνημονεύουν. Τότε, λοιπόν, αφού πήρε την εξουσία και πέτυχε τον σκοπό του, χειροτόνησε πάρα πολλούς επισκοπούς και πρόφθασε και κυρίευσε τους θρόνους των επισκόπων, οπού δεν γύρισαν ποτέ πια. Μετά απ’ αυτά, στέλνει και προσκαλεί και τον Αββά Γελάσιο. Και τον προτρέπει μέσα στην εκκλησία, καλοπιάνοντάς τον αντάμα και προσπαθώντας να τον φοβίση. Και σαν εισήλθε λοιπόν εκείνος στην εκκλησία, του έλεγε ο Θεοδόσιος : « Αναθεμάτισε τον Ιουβενάλιο». Αλλά εκείνος καθόλου δεν πτοήθηκε και του απαντά : « Δεν ξέρω άλλον επίσκοπο των Ιεροσολύμων παρά τον Ιουβενάλιο ». Τότε ο Θεοδόσιος φοβήθηκε μήπως και άλλοι μιμηθούν τον ορθόδοξο ζήλο του και προστάζει να τον βγάλουν με τρόπο από την εκκλησία. Τον παρέλαβαν λοιπόν οι οπαδοί του ίδιου σχίσματος και του σώριασαν γύρω ξύλα, απειλώντας ότι θα τον κάψουν. Βλέποντας δε ότι αυτός ούτε και έτσι δεν λύγιζε και δεν ζάρωνε από τον φόβο, φοβούμενοι δε και μήπως ο λαός ξεσηκωθή, επειδή ο άνθρωπος αυτός είχε μεγάλη φήμη, - και όλα συνέβησαν κατα την άνωθεν πρόνοια - άφησαν τον ομολογητή χωρίς να τον πειράξουν, οπού ωστόσο ο ίδιος είχε προσφέρει τον εαυτό του σαν ολοκαύτωμα στον Χριστό.
ε'. Έλεγαν γι’ αυτόν ότι, νέος άκόμη, τον χωρίς υλικά αγαθά και αναχωρητικό βίο ακολουθούσε. Υπήρχαν δε τον ίδιο καιρό και άλλοι παρα πολλοί στους ίδιους τόπους, τον ίδιο μαζί του βίο ολόκαρδα ακολουθώντας. Ανάμεσά τους δε ήταν και ένας γέρων στο έπακρο απλός και χωρίς κανένα υλικό αγαθό, σε ξεχωριστό κελλί οπού κατοίκησε έως την τελευτή του, και είχε αποχτήσει μαθητές κατά τα γηρατειά του. Αυτός αγωνίστηκε να φύλαξη την εντολή δύο χιτώνες να μη αποχτήση, μήτε να μεριμνήση για την αύριο μαζί με τους συμμοναστές του μέχρι θανάτου. Όταν λοιπόν συνέβη, από θεία συνεργία, να συγκροτήση το Κοινόβιο ο Αββάς Γελάσιος, του προσφέρονταν και πολλά χτήματα. Απόχτησε δε και τα αναγκαία για το Κοινόβιο υποζύγια και βόδια. Γιατί ο Αββάς είχε κάμει μαζί με τον θείο Παχώμιο, οπού πρώτος συγκρότησε Κοινόβιο, και τον βοηθούσε σε όλη του Μοναστηριού την οργάνωση. Βλέποντάς τον λοιπόν σ’ αυτές τις ασχολίες ο παρά πάνω γέρων και γνησία άγάπη διατηρώντας απέναντί του, του έλεγε : « Φοβάμαι, Αββά Γελάσιε, μη προσκολληθή ο λογισμός σου στη γη και στην υπόλοιπη περιουσία του Κοινοβίου ». Και εκείνος του απαντά : « Περισσότερο είναι δεμένος ο δικός σου λογισμός στο σουβλί, οπού χρησιμοποιείς στο εργόχειρό σου, παρά ο λογισμός του Γελασίου στα χτήματα ».
στ'. Έλεγαν για τον Αββά Γελάσιο, ότι πολλές φορές είχε ενοχληθή από τους λογισμούς να φύγη στην έρημο. Μια μέρα λοιπόν λέγει στον μαθητή του : « Κάμε μου τη χάρη, αδελφέ, ό,τι και αν με δής να κάνω, να το υπομείνης και καθόλου να μη μου μιλήσης αυτή την εβδομάδα». Και αφού πήρε ένα βάγινο ραβδί, άρχισε να περπατά στη μικρή του αυλή. Και σαν κουράστηκε, κάθισε για λίγο και ύστερα πάλι σηκώθηκε και περπατούσε. Σαν βράδιασε δε, λέγει στον λογισμό του : « Όποιος περπατά στην έρημο, ψωμί δεν τρώγει, αλλά βότανα. Συ, επειδή είσαι αδύνατος, φάγε λίγο λάχανο ». Και αφού έκαμε έτσι, πάλι λέγει στον λογισμό του : « Όποιος είναι στην έρημο, κάτω από στέγη δεν κοιμάται, αλλά στον ανοιχτό άέρα. Κάμε λοιπόν και συ έτσι». Και πλαγιάζοντας, κοιμάται στη μικρή αυλή. Αφού λοιπόν έκαμε τρεις μέρες περπατώντας στο Μοναστήρι, τρώγοντας κάθε βράδι λίγες πικραλίδες και τη νύχτα πλαγιάζοντας στο ύπαιθρο, κουράσθηκε. Και μαλώνοντας τον λογισμό, οπού τον βασάνιζε, στηλίτευε τον εαυτό του, λέγοντας : « Αφού δεν μπορείς να κάνης τα έργα της ερημικής ζωής, κάθισε στο κελλί σου με υπομονή, κλαίοντας τις αμαρτίες σου. Και μη γυρνάς εδώ και εκεί. Γιατί παντού το μάτι του Θεού βλέπει τα έργα των ανθρώπων και τίποτε δεν του ξεφεύγει και καταλαβαίνει αύτους οπού εργάζονται το καλό ».
Του Αββά Γεροντίου
Είπε ο Αββάς Γερόντιος της Πέτρας : « Πολλοί οπούπειράζονται από σαρκικές ηδονές, χωρίς να πλησιάσουν ανθρώπινο σώμα, κατά νου αμάρτησαν σαρκικά και ενώ τα σώματα φυλάγονται παρθένα, στην ψυχή αμαρτάνουν σαρκικά. Καλό είναι λοιπόν, αγαπητοί, να κάνουμε ό,τι είναι γραμμένο και ο καθένας μας με μεγάλη προσοχή να φυλάμε την καρδιά μας ».
(Είπε Γέρων,Το Γεροντικόν εκδ. Αστήρ, Αθήνα 1996 σελ. 63-66)

ΕΛΕΓΧΟΣ. Α ) ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΑ. 
Ο ΠΙΚΡΟΣ ΛΟΓΟΣ ΕΙΝΑΙ ΑΦΟΡΗΤΟΣ ΣΤΟΥΣ ΠΟΝΕΜΕΝΟΥΣ
2514.Δεν υπάρχει, τίποτε πιο αβάσταχτο για εκείνους που βασανίζονται, όσο λόγος επιτιμητικός που μπορεί να πληγώσει την ψυχή. (Εις Β’ Κορ. oμιλ. ΙΒ', 2, ΕΠΕ 19, 338 ΜG 61,435γ).
Ο ΕΝΟΧΟΣ ΟΤΑΝ ΚΑΤΗΓΟΡΕΙΤΑΙ, ΓΙΝΕΤΑΙ ΕΠΙΘΕΤΙΚΟΣ
2515.Εκείνος που έχει διαπράξει κάτι το φοβερό, όταν κατηγορηθεί από κάποιον, προσπαθώντας να απολογηθεί, γίνεται περισσότερο επιθετικός. (Εις Πράξ., ομιλ. Θ', 3, ΕΠΕ 15,262 ). 
Ο ΠΟΛΥ ΑΥΣΤΗΡΟΣ ΕΛΕΓΧΟΣ ΟΔΗΓΕΙ ΣΤΗΝ ΑΠΟΓΝΩΣΗ
2516. Δεν άφησε ο Απ. Παύλος τον αιμομίκτη να περιέλθει σε απόγνωση1... Μήπως δηλαδή φύγει από φόβο, επειδή δεν μπορεί να υποφέρει περισσότερο τον πόνο από την παρατεινόμενη επίπληξη και πολλές φορές, κυριευμένος από απόγνωση, μήπως καταλήξει στην αγχόνη ή σε μεγαλύτερο κακό. Πρέπει λοιπόν να προλαβαίνουμε, ώστε να μη γίνει χειρότερο το τραύμα, ούτε να χάσουμε από έλλειψη μέτρου εκείνο που κατορθώσαμε. (Εις Β'Κορ. ομιλ. Δ', 3, ΕΠΕ 19, 134- ΜG 61, 422).1. Β'Κορ. 2,6-8.
ΟΛΟΙ ΜΕ ΔΥΣΑΡΕΣΚΕΙΑ ΔΕΧΟΜΑΣΤΕ ΤΟΥΣ ΕΛΕΓΧΟΥΣ ΚΑΙ ΤΙΣ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ
2517.Εκείνος που ελέγχεται και επιπλήσσεται, όποιος κι αν είναι, είναι βέβαιο ότι, αφού αφήσει κατά μέρος την ευγνωμοσύνη, θα δείξει την αποστροφή του. Το ίδιο θα κάνει και εκείνος που παρακινείται στο καλό και συμβουλεύεται και προτρέπεται... Aν ειπώ κόψε την oργή, σβήσε το θυμό, σταμάτησε την απρεπή επιθυμία, περιόρισε ένα μέρος των απολαύσεων, όλα αυτά είναι ενοχλητικά και δυσάρεστα. Κι αν τιμωρήσω τον αδιάφορο, ...υποφέρει.(Εις Α’ Θεσ.ομιλ. Ι', 1, ΕΠΕ 22, 548, 550-ΜG62, 455).
Β] Η ΑΝΑΓΚΑΙΟΤΗΤΑ ΤΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ. ΕΙΝΑΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΟΣ
2518.Όπως ακριβώς οι αμπελουργοί σκάβουν και κλαδεύουν το αμπέλι, έτσι και εκείνοι που διορθώνουν ψυχές, τις απειλούν, τις φοβερίζουν, τις διδάσκουν, τις επιπλήττουν.
(Εις Ήσ., κεφ. Ε', 3, ΕΠΕ8,374-376-ΜG56, 59).
2519.Αν η κακία, παρόλο που επιτιμάται, ανθίζει τόσο πολύ και η αρετή, παρόλο που επαινείται, μόλις και μετά βίας προσελκύει τους ανθρώπους προς τους ιδρώτες της, τί θα συνέβαινε, αν δεν γινόταν κι αυτός ο έλεγχος; Αυτό θα μπορούσε να το δει κανένας να συμβαίνει πολλές φορές και στον κύκλο των ιερέων, όταν μένουν ανεξέλεγκτοι. αν δε αυτό είναι φοβερό, όταν συμβαίνει μεταξύ των μαθητών, πολύ περισσότερο είναι, όταν συμβαίνει μεταξύ των δασκάλων. (Εις ΜΘ' Ψαλμ., 7, ΕΠΕ 6,274-ΜG 55, 252).
ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΟΣ Ο ΕΛΕΓΧΟΣ
2520. Επειδή, αν στηριχθούμε στον εαυτό μας, βλέπουμε ότι είμαστε οκνηροί, ας οργανώσουμε μεταξύ μας σωματεία και ας υποσχεθούμε, ότι θα συνεισφέρουμε συμβουλή, παραγγελία, επίπληξη, υπόμνηση και στην ανάγκη και απειλή, ώστε με την προσπάθεια του καθενός να επιτύχουμε όλοι. Επειδή τα σφάλματα των άλλων τα βλέπουμε καλύτερα από τα δικά μας, εμείς ας προφυλάσσουμε τους άλλους και τη δική μας προφύλαξη ας την αναθέσουμε σ’ εκείνους. Έτσι ας αναπτύξουμε μεταξύ μας την καλή αυτή άμιλλα.(Εις Ανδριάντας, ΙΑ ',5, ΕΠΕ32,330-332 ΜG 49, 126-127).
ΠΟΤΕ ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΟΣ
2521.Πρέπει, όταν για πρώτη φορά παρεκτρέπονται, να κάνουμε ότι έχουμε άγνοια, κατόπιν όμως, αν επιμένουν στην παρεκτροπή, πρέπει να προσθέτουμε και τον έλεγχο, για να μη γίνουν αδιάντροποι. (Εις Έβρ., ομιλ. ΛΑ 2, ΕΠΕ 25, 312, 314-ΜG63, 214).
ΣΕ ΠΟΙΟΥΣ ΕΙΝΑΙ ΑΝΑΓΚΑΙΟΣ
2522.«Να τους ελέγχεις αυστηρά»1, επειδή το ήθος τους είναι αδιάντροπο και δόλιο και ακόλαστο. Αυτά τα άπειρα κακά έχουν αυτοί2. Όταν μάλιστα ψεύδονται με ευκολία και είναι δόλιοι και λαίμαργοι και οκνηροί, χρειάζεται αυστηρός και σκληρός λόγος, γιατί ένας τέτοιος άνθρωπος δεν θα μπορούσε να παιδαγωγηθεί με καλοσύνη. (Εις Τίτον, oμιλ. Γ', 2, ΕΠΕ 24, 60 -ΜG62, 678).
1.Τίτ. 1,13. 2.Αναφέρεται στους Κρήτες (βλ. Τίτ. 1,13).
ΚΑΙ ΟΤΑΝ ΠΡΟΚΑΛΕΙ ΑΝΤΙΔΡΑΣΕΙΣ, ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΟΝ ΑΠΟΦΕΥΓΟΥΜΕ
2523.Αν δε, επιμένετε να τους ελέγχετε και γι' αυτό σας κατηγορούν, να χαίρεστε. Γιατί αυτό είναι το έργο και η αποστολή του αλατιού, το να προξενεί πόνο και λύπη στους οκνηρούς και αδιάφορους.(Εις Ματθ., ομιλ. ΙΕ', 7, ΕΠΕ 9, 492-494- ΜG57, 232).
EIΝΑΙ ΑΠΑΡΑΙΤΗΤΟΣ, ΟΣΟ ΚΙ ΑΝ ΣΤΟΙΧΙΖΕΙ
2524.Εκείνος που χρησιμοποιεί κατάλληλα το φάρμακο πετυχαίνει ένα μέρος από τη θεραπεία του, ενώ εκείνος που αρνείται να βάλει το φάρμακο πάνω στο τραύμα, μεγαλώνει το κακό και οδηγείται σε φοβερό θάνατο. Ας μην υποφέρουμε λοιπόν, όταν θεραπευόμαστε, αλλά αντίθετα να χαιρόμαστε, έστω κι αν ο τρόπος της διδασκαλίας μας προκαλεί πικρούς πόνους, γιατί αργότερα θα μας φέρει πολύ γλυκό καρπό.(Εις Ιωάν., ομιλ. ΙΑ', 4, ΕΠΕ12, 706 -ΜG 59, 96).
ΕΙΝΑΙ ΚΑΘΗΚΟΝ ΚΑΙ ΔΕΙΓΜΑ ΑΓΑΠΗΣ ΚΑΙ ΦΙΛΙΑΣ ΑΛΗΘΙΝΗΣ
2525.Έλεγξε τον αδελφό σου... με κίνητρο την αγάπη σ’ αυτόν εμπόδισέ τον, όταν προχωρεί προς το βάραθρο... Τέτοια δώρα ας προσφέρουμε στους φίλους μας,... όταν τους βλέπουμε να βρίσκονται στο καμίνι της κακίας, ας τους ανορθώσουμε. Όμως, θα μου πεις, δεν διορθώνεται. Αλλά πράξε το καθήκον σου και απολογήθηκες στο Θεό. Μην κρύψεις το τάλαντο γι’ αυτό έχεις ως όπλο τον προφορικό λόγο, γι’ αυτό έχεις τη γλώσσα και το στόμα, για να διορθώνεις τον πλησίον σου... Δεν υπάρχει καλύτερο δείγμα φιλίας, από το να μην παραβλέπεις τους αδελφούς σου, όταν σφάλλουν.(Εις Έφεσ., όμιλ. ΙΗ', 4, ΕΠΕ 21, 158 -ΜG 62, 126).
2526.Οι κατηγορίες είναι απόδειξη φροντίδας και όχι κακίας και αυτόν που με αγαπάει, όχι μόνον όταν με επαινεί, αλλά και όταν με κατηγορεί και με διορθώνει, και τότε εγώ θα έλεγα βέβαια ότι με αγαπάει. Γιατί το να επαινεί κανείς γενικώς όλα, και τα καλά και τα κακά, δεν είναι γνώρισμα ανθρώπου που αγαπάει, αλλά απατεώνα και είρωνα. Αντίθετα το να επαινεί κανείς, όταν κάτι γίνεται σωστά και να κατηγορεί, αν κάτι γίνεται λανθασμένα, αυτό είναι γνώρισμα φίλου και κηδεμόνα. Και για να μάθετε, ότι το να επαινεί κανείς γενικώς τα πάντα και να καλοτυχίζει για όλα, δεν είναι γνώρισμα φίλου, αλλά ανθρώπου που θέλει να εξαπατήσει, λέγει ο προφήτης «λαέ μου, εκείνοι που σας καλοτυχίζουν, σας παραπλανούν και φέρνουν σύγχυση στο δρόμο της ζωής σας»1. Τον εχθρό λοιπόν δεν τον δέχομαι, ούτε όταν με επαινεί, ενώ το φίλο τον δέχομαι ευχάριστα, και όταν με κατηγορεί... «Είναι πιο ειλικρινή και ωφέλιμα τα τραύματα του φίλου, παρά τα φαινομενικώς αυθόρμητα φιλήματα του εχθρού»2. (Προς εγκαλέσαντας, 1, ΕΠΕ 26,394-396 ΜG 51, 131).1.Ήσ. 3,12   2.Παροιμ. 27,6.
ΤΑ ΜΙΚΡΑ ΣΦΑΛΜΑΤΑ, ΟΤΑΝ ΠΑΡΑΒΛΕΠΟΝΤΑΙ,ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΑΙΤΙΑ ΜΕΓΑΛΩΝ
2527. Τα μεγαλύτερα αμαρτήματα εισορμούν στη ζωή μας, γιατί δεν καταβάλλουμε την αναγκαία προσπάθεια να διορθώσουμε τα μικρότερα. Και όπως ακριβώς προκειμένου για τα σώματα, εκείνοι που παραμελούν τα τραύματα, προκαλούν πυρετούς και πυορροούσες πληγές και θάνατο, έτσι και προκειμένου για τις ψυχές, όσοι παραβλέπουν τα μικρά αμαρτήματα, εισάγουν σ’ αυτές με ευκολία τα μεγαλύτερα. Γιατί, αν εκείνοι που επιχειρούν να αποσκιρτήσουν από τους θείους θεσμούς και να τους αλλοιώσουν έστω και στο ελάχιστο, δέχονταν από την αρχή την πρέπουσα επίπληξη, δεν θα είχε ενσκήψει η παρούσα επιδημία.[Εις Γαλ.κεφ.Α7,ΕΠΕ20,196-MG61,623στ΄]
Η ΑΠΟΦΥΓΗ ΤΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ ΟΔΗΓΕΙ ΚΑΙ ΑΛΛΟΥΣ ΣΤΗΝ ΠΑΡΑΝΟΜΙΑ
2528. Όταν δεν κατηγορείται εκείνος που έκαμε το κακό, τότε το τόλμημά του αποτελεί δικαιολογία για τους άλλους (που θα διαπράξουν το ίδιο κακό). (Εις Ματθ., ομιλ. ΑΘ', 2, ΕΠΕ 10, 630 -ΜG57, 435)
ΧΩΡΙΣ ΑΥΤΟΝ ΧΕΙΡΟΤΕΡΕΥΕΙ ΤΟ ΚΑΚΟ
2529.Αν δεν κρίνουν ο κύριος το δούλο και η κυρία την υπηρέτρια και ο φίλος το φίλο, θα αυξηθούν τα κακά.(Εις Ματθ., ομιλ. ΚΓ', 1, ΕΠΕ 10, 64 -MG57,307).
ΝΑ ΓΙΝΕΤΑΙ ΜΕ ΜΕΤΡΟ, ΓΙΑΤΙ ΑΛΛΙΩΣ ΣΚΛΗΡΥΝΕΙ
2530. Επειδή ο Απ. Παύλος τους κατηγόρησε με οξύτητα και απέδειξε ότι παρανομούν και τους προσέβαλε από πολλές πλευρές, πάλι χαλαρώνει και τους περιποιείται, χρησιμοποιώντας λόγια καλωσύνης1. Γιατί, όπως η συνεχής περιποίηση και καλοσύνη εξαχρειώνει, έτσι ακριβώς και ο συνεχής αυστηρός διάλογος, κάνει πιο σκληρό τον συνομιλητή. Γι’ αυτό σ’ όλες τις περιπτώσεις πρέπει να χρησιμοποιούμε το καλό με μέτρο. (Εις Γαλ., κεφ. Δ2, ΕΠΕ 20, 326- ΜG 61, 658α').1. Γαλ. 4, 12-15
Ο ΔΙΣΤΑΓΜΟΣ ΣΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΕΝΘΑΡΡΥΝΕΙ ΤΟΝ ΕΝΟΧΟ
2531. Όταν λοιπόν δει σε σένα που είσαι έξω από την αμαρτία και που οφείλεις να τον επιπλήξεις, όχι μόνον να μην τον επιπλήττεις, αλλά και να τον καλύπτεις, και όχι μόνον να τον καλύπτεις, αλλά και να συμπράττεις μαζί του, τι θα νομίσει για τον εαυτό του; τί δε για την πράξη που τόλμησε να κάνει; Πραγματικά ως επί το πλείστον οι περισσότεροι από τους ανθρώπους δεν παίρνουν μόνοι τους την απόφαση γι' αυτά που πρέπει να κάμουν, αλλά διαφθείρονται από τη διάθεση των άλλων. Και αν μεν αυτός που έπραξε την αμαρτία, δει όλους να τον αποστρέφονται, θα πιστέψει ότι διέπραξε κάποιο πολύ μεγάλο κακό. Όταν όμως δει, ότι όχι μόνον δεν αγανακτούν, ούτε δυσανασχετούν, αλλά και του φέρονται με επιείκεια και πραότητα και τον συντροφεύουν, τότε, αφού διαφθείρει το δικαστήριο της συνειδήσεως και διαπιστώσει ότι η γνώμη των πολλών συμφωνεί με τη δική του διεφθαρμένη γνώμη, τί δεν θα τολμήσει πια να πράξει; Πότε θα καταδικάσει τον εαυτό του και θα πάψει να αμαρτάνει χωρίς φόβο; (Εις Ψαλμ. ΜΘ', 7, ΕΠΕ 6, 272-274- ΜG55, 252).
Η ΑΠΟΦΥΓΗ ΤΟΥ ΖΗΜΙΩΝΕΙ ΜΑΘΗΤΗ ΚΑΙ ΔΑΣΚΑΛΟ
2532. Βλέπεις ότι η αποφυγή της επιπλήξεως αυτών που σφάλλουν είναι ζημία και για το δάσκαλο και για το μαθητή. (Εις Β' Κορ., ομιλ. ΙΕ1, ΕΠΕ 19, 404- ΜG 61, 503).
Η ΑΠΟΦΥΓΗ ΤΟΥ ΒΛΑΠΤΕΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟΥΜΕΝΟ ΚΑΙ ΠΑΙΔΑΓΩΓΟ
2533. Όταν αμαρτήσει κάποιος άλλος και τον παραβλέψεις και δεν τον ελέγξεις, ούτε πονέσεις, κάνεις την ψυχή σου πιο ράθυμη και πιο εύκολη στην πτώση, και μάλιστα πολλές φορές την προετοιμάζει να πέσει στα ίδια κακά, στα οποία έπεσε και εκείνος που αμάρτησε. Αλλά και σε κείνον προξενείς όχι τυχαία βλάβη με την κακή και άκαιρη αυτή χάρη που του κάνεις, ετοιμάζοντας αυστηρότερες τις μελλοντικές ευθύνες του και μαθαίνοντάς τον να αντιμετωπίζει με αδιαφορία τα πράγματα αυτής της ζωής. (Εις Ψαλμ. ΜΘ ', 8, ΕΠΕ 6, 276 -ΜG 55,253).
ΟΤΑΝ ΟΙ ΔΑΣΚΑΛΟΙ ΚΑΙ ΟI ΑΡΧΟΝΤΕΣ ΣΤΕΡΟΥΝΤΑΙ ΑΡΕTHΣ ΚΑΙ ΔΕΝ ΕΛΕΓΧΟΝΤΑΙ, OΛΑ ΚΑΤΑΣΤΡΕΦΟΝΤΑΙ
2534. Αυτά (τα κατορθώματα της αρετής) δεν θα μπορούσε να τα δει κάνεις σήμερα να γίνονται ούτε από τους δασκάλους , ώστε όλα έχουν εξαφανιστεί και χαθεί. Και η αίτια είναι το ότι έχει ψυχραθεί η αγάπη, το ότι εκείνοι που αμαρτάνουν προκλητικά, δεν τιμωρούνται. ’Άκουσε λοιπόν τον Παύλο, που γράφει στον Τιμόθεο και του λέει: «Εκείνους που αμαρτάνουν και μένουν αδιόρθωτοι, να τους ελέγχεις μπροστά σε όλους»1. Άλλη αιτία είναι το ότι οι άρχοντες είναι ηθικά, άρρωστοι γιατί, όταν το κεφάλι δεν είναι υγιές, πώς είναι δυνατόν να παραμένει εύρωστο το υπόλοιπο σώμα; Πρόσεξε λοιπόν πόση ανωμαλία επικρατεί.[Εις ’Εφεσ., ομιλ. ΣΤ', 6, ΕΠΕ 20, 560 - ΜG62, 47δ']1.Α 'Τιμ. 5
ΧΡΕΙΑΖΕΤΑΙ ΚΑΙ ΣΤΟΝ ΕΝΑΡΕΤΟ
2535.Ακόμη κι αν φθάσεις στην υψηλότερη κορυφή της αρετής, έχεις ανάγκη από σύμβουλο, που θα σε διορθώνει και θα σε ελέγχει.(Προς εγκαλέσαντας, 1, ΕΠΕ 26, 402 -ΜG 51, 134).
Η ΕΛΛΕΙΨΗ ΕΛΕΓΧΟΥ ΠΗΓΗ ΑΝΑΤΑΡΑΧΗΣ
2536.Αυτό έχει ανατρέψει τα πάντα, αυτό έχει φέρει σύγχυση στη ζωή μας, το ότι ούτε τους ελέγχους υπομένουμε με γενναιότητα, ούτε τους άλλους θέλουμε να ελέγχουμε. Γι αυτό και είμαστε φορτικοί, όταν ελέγχουμε, επειδή εξαγριωνόμαστε, όταν ελεγχόμαστε. Γιατί, αν εγνώριζε ο αδελφός ότι αν σε έλεγχε θα τον επαινούσες, και αυτός, όταν ελεγχόταν, θα σου ανταπέδιδε την ίδια αμοιβή, δηλαδή θα σε επαινούσε. (Προς εγκαλέσαντας, 1, ΕΠΕ 26, 402 - ΜG 51, 134]
Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΜΑΣ ΒΟΗΘΕΙ ΝΑ ΓΝΩΡΙΣΟΥΜΕ ΤΟΝ ΕΑΥΤΟ ΜΑΣ
2537. Ακόμη και όταν δεν αισθανόμαστε καμιά ένοχή, έχουμε εν τούτοις ανάγκη από κάποιον που θα μας ελέγχει και θα μας υποδεικνύει με ακρίβεια τα αμαρτήματά μας.
(Εις Α 'Κορ., ομιλ. ΙΑ’,3, ΕΠΕ18,296 -ΜG 61, 91).
ΝΑ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ ΚΑΙ ΤΟΥΣ ΙΣΧΥΡΟΥΣ
2538. Οι έλεγχοι και οι επιπλήξεις έχουν παραμερισθεί, ή μάλλον χρησιμοποιούνται και μάλιστα υπερβολικά εναντίον των αδυνάτων, ενώ όταν παρεκτρέπονται οι άνθρωποι της εξουσίας, δεν τολμούμε να ανοίξουμε ούτε το στόμα. (Περί Ίερωσύνης, λόγος Γ', 9, ΕΠΕ 28, 136-ΜG48, 646).
Γ') ΠΟΤΕ ΔΕΝ ΕΝΔΕΙΚΝΥΤΑΙ Ο ΕΛΕΓΧΟΣ. ΔΕΝ ΚΑΡΠΟΦΟΡΕΙ ΣΤΟΥΣ ΠΟΝΕΜΕΝΟΥΣ
2539. Μια ψυχή, που κυριεύθηκε από το πένθος, δεν είναι σε θέση ούτε να πει ούτε να ακούσει κάτι το υγιές. (Εις ρητόν «Δει και αιρέσεις είναι», 1, ΕΠΕ 27, 252 ΜG 51, 253).
ΟΤΑΝ ΠΡΟΚΕΙΤΑΙ ΓΙΑ ΠΡΟΣΩΠΙΚΕΣ ΠΡΟΣΒΟΛΕΣ,ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΙΣ ΠΑΡΑΒΛΕΠΟΥΜΕ, ΟΤΑΝ ΟΜΩΣ ΠΡΟΣΒΑΛΛΟΝΤΑΙ ΑΛΛΟΙ, ΜΠΟΡΟΥΜΕ ΝΑ ΕΛΕΓΞΟΥΜΕ ΑΥΤΟΝ ΠΟΥ ΤΟΥΣ ΠΡΟΣΒΑΛΛΕΙ
2540. Αλλά έβρισε το παιδί μου, λέγει, αλλά έβρισε τον υπηρέτη μου. Μη νομίσεις ότι είναι αδυναμία, το να μην κάνεις και συ το ίδιο. Τί λοιπόν, ισχυρίζεται, αν περιφρονεί, και αν πει πάλι τα ίδια; Στην περίπτωση αυτή να ελέγξει; Να ελέγξεις, να κάμεις αυστηρές παρατηρήσεις, να τον παρακαλέσεις (η οργή του άλλου καταπραύνεται με τη δική μας πραότητα), αφού τον πλησιάσεις να τον κατηγορήσεις. Βέβαια για τις αδικίες που έγιναν σε μας, δεν είναι ούτε αυτό αναγκαίο για τις αδικίες όμως που γίνονται σε άλλους, είναι αναγκαίος ο έλεγχος.
(Εις Πράξ., ομιλ. ΙΕ', 4, ΕΠΕ15, 438 -ΜG 60, 125).
ΕΙΝΑΙ ΑΝΩΦΕΛΟ ΝΑ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ ΔΙΕΣΤΡΑΜΜΕΝΟΥΣ
2541. Δεν είναι δυνατόν, όταν μάχεσαι με διεστραμμένους ανθρώπους, να τους ωφελήσεις ποτέ σε κάτι. (Εις Α' Τιμ., ομιλ. ΙΒ', 3, ΕΠΕ23, 318-ΜG 62, 561).
ΣΤΟΥΣ ΑΝΑΙΣΘΗΤΟΥΣ ΔΕΝ ΣΤΟΙΧΙΖΕΙ Ο ΕΛΕΓΧΟΣ, ΑΛΛΑ Η ΤΙΜΩΡΙΑ
2542. Εκείνοι που είναι ηθικά αναίσθητοι δεν θεωρούν κάτι πάρα πολύ σοβαρό τις εναντίον τους κατηγορίες, θεωρούν όμως φοβερή την τιμωρία. ΕΙς Ήσ., κεφ. Γ ', 6, ΕΠΕ 8,328-).
ΟΙ ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΣΤΟ ΜΕΘΥΣΜΕΝΟ ΝΑ ΓΙΝΟΝΤΑΙ, ΟΤΑΝ ΑΝΑΝΗΨΕΙ
2543. Στους μεθυσμένους δεν κάνουμε καμιά παρατήρηση, όταν όμως ανανήψουν και συνέλθουν από τη μέθη, τότε τους επιπλήττουμε. (Εις Πράξ., ομιλ. Θ ', 2, ΕΠΕ 15,258- ΜG 60, 78).
Δ΄) ΝΑ ΔΕΧΟΜΑΣΤΕ ΤΟΥΣ ΕΛΕΓΧΟΥΣ ΠΟΥ ΜΑΣ ΚΑΝΟΥΝ ΟΙ ΑΛΛΟΙ. ΟΤΑΝ ΣΦΑΛΛΟΥΜΕ, ΝΑ ΔΕΧΟΜΑΣΤΕ ΚΙ ΕΜΕΙΣ ΠΡΟΘΥΜΑ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ
2544. Να δέχεσαι πρόθυμα τον έλεγχο, όταν διαπράττεις κάποιο σφάλμα.(Εις Α' Κορ., ομιλ. ΜΔ,΄6, ΕΠΕ 18Α, 756- ΜG 61, 378γ').
ΕΙΝΑΙ ΧΡΗΣΙΜΟΣ
2545. Το να ανέχεται κανείς την επιτίμηση είναι χρήσιμο. Ας ανεχόμαστε λοιπόν την επίπληξη.(Εις Έβρ., ομιλ. Δ', 6, ΕΠΕ24, 318-ΜG63, 46).
Η ΑΠΟΔΟΧΗ ΤΟΥ ΕΛΕΓΧΟΥ ΜΑΡΤΥΡΕΙ ΩΡΙΜΟΤΗΤΑ
2546.Το να ανέχεσαι με γενναιότητα τον έλεγχο, αυτό είναι το πιο μεγάλο εγκώμιο και έπαινος όχι τυχαίος, και μάλιστα έπαινος μιας πράξεως ύψιστης φιλοσοφίας.[ Προς Εγκαλέσαντας, 2,ΕΠΕ26,410-MG51,136]
ΕΙΝΑΙ ΑΦΡΟΣΥΝΗ ΝΑ ΜΗ ΔΕΧΟΜΑΣΤΕ ΤΙΣ ΠΑΡATΗΡΗΣΕΙΣ ΑΥΤΩΝ ΠΟΥ ΠΡΟΣΠΑΘΟΥΝ ΝΑ ΜΑΣ ΔΙΟΡΘΩΣΟΥΝ
2547. Αυτό που είπα πολλές φορές, αυτό επαναλαμβάνω και τώρα: «Πρέπει να υπάρχουν πολλοί ελεγκτές αυτών που λέγονται, πρέπει να υπάρχουν εξεταστές και διορθωτές». Δεν είναι ντροπή να διορθώνεσαι από άλλους, αντίθετα, ντροπή είναι να διώχνεις αυτούς που σε διορθώνουν και να το κάνεις αυτό βλάπτοντας τη σωτηρία σου. Εσύ, αν τύχει να φορέσεις ανάποδα το ρούχο σου, ακόμη και σε υπηρέτη επιτρέπεις να σε διορθώσει και δεν ντρέπεσαι να δεχθείς υπόδειξη από εκείνον (αν και κάτι τέτοιο αποτελεί ντροπή για σένα). Εδώ δε που βλάπτεται η ψυχή σου, ντρέπεσαι, πες μου, να διαπαιδαγωγείσαι από άλλον; Και, όταν μεν πρόκειται να σε βοηθήσει ο υπηρέτης σου να ντυθείς και να φορέσεις τα υποδήματά σου, τον υποφέρεις, όταν όμως πρόκειται κάποιος να στολίσει την ψυχή σου, δεν μπορείς να τον υποφέρεις; Πόσης ανοησίας γνώρισμα δεν είναι όλα αυτά; Σε τέτοια θέματα ας είναι δάσκαλός σου και ο υπηρέτης και το παιδί και η γυναίκα και ο φίλος και ο συγγενής και ο γείτονας. Γιατί, όπως ακριβώς το θηρίο που είναι από παντού κυνηγημένο και περικυκλωμένο, δεν είναι δυνατόν να διαφύγει, έτσι και εκείνος που έχει πολλούς φύλακες να τον επιτηρούν, πολλούς που τον επιτιμούν και που δέχεται χτυπήματα από παντού, δεν είναι δυνατόν να μην είναι προφυλαγμένος. Και την μεν πρώτη η μέρα πολύ δύσκολα θα το υποφέρει αυτό το ίδιο και τη δεύτερη και τρίτη ημέρα , έπειτα όμως τα πράγματα θα είναι πολύ εύκολα και μετά την τέταρτη ημέρα, δεν θα υπάρχει πλέον θέμα. (Εις Πράξ., ομιλ.Ι,΄5, ΕΠΕ 15, 314 -ΜG 60, 92-94).
ΝΑ ΔΕΧΟΜΑΣΤΕ ΤΟΥΣ ΕΛΕΓΧΟΥΣ ΚΑΙ ΝΑ ΤΟΥΣ ΕΠΙΔΟΚΙΜΑΖΟΥΜΕ, ΟΤΑΝ ΑΠΕΥΘΥΝΟΝΤΑΙ ΔΙΚΑΙΑ ΣΕ ΑΛΛΟΥΣ
2548. Τέτοια ψυχική διάθεση πρέπει να έχουν και τώρα όσοι επικρίνονται για τις αμαρτίες τους, να κλαίνε και να οδύρονται... Έτσι πρέπει να ανέχονται τις επιπλήξεις των πατέρων, έτσι πρέπει και οι πνευματικοί οδηγοί να συμπάσχουν μαζί μ’ αυτούς που αμαρτάνουν. Γιατί δεν εξαρτώνται τα πάντα απ’ αυτούς, αλλά και από σας. Γιατί, αν δει αυτός που αμάρτησε, ότι ο μεν πατέρας του τον επιπλήττει, τα δε αδέρφια του τον κολακεύουν, γίνεται περισσότερο αδιάφορος. Όταν λοιπόν ο πατέρας κατακρίνει, να οργισθείς και συ μαζί του, είτε γιατί φροντίζεις για τον αδελφό σου, είτε γιατί συμφωνείς με τον αγανακτισμένο πατέρα σου. Μόνον δείξε πολύ ενδιαφέρον και πένθησε, όχι επειδή τον κατέκριναν, αλλά επειδή αμάρτησε. αν εγώ προσπαθώ να χτίσω κι εσύ γκρεμίζεις, δεν ωφελούμε σε τίποτε, αλλά καταβάλλουμε μόνον κόπους. Και δεν περιορίζεται μέχρις εδώ η ζημία σου, αλλά και επισύρεις τιμωρία στον εαυτό σου. Γιατί εκείνος που εμποδίζει τη θεραπεία του τραύματος, δεν έχει μικρότερη, αλλά μεγαλύτερη ευθύνη από εκείνον που το προκάλεσε. Γιατί δεν είναι ίσο το να πληγώσεις και το να εμποδίσεις τη θεραπεία της πληγής, το δεύτερο έχει σίγουρα ως αποτέλεσμα το θάνατο, ενώ το πρώτο όχι οπωσδήποτε.(Εις Β'Κορ., ομιλ. ΙΔ', 3, ΕΠΕ19,394 - ΜG61, 500-501).
ΝΑ ΜΗ ΔΙΣΤΑΖΟΥΜΕ ΝΑ ΕΛΕΓΧΟΥΜΕ ΟΥΤΕ ΝΑ ΔΥΣΦΟΡΟΥΜΕ,OΤΑΝ ΕΛΕΓΧΟΜΑΣΤΕ
2549. «Όλα τα έργα κάτω από το φώς του ελέγχου γίνονται φανερά»1... «Γιατί κάθε τι που φανερώνεται», λέγει ο Απ. Παύλος, «είναι σαν το φώς». Γι’ αυτό σας παρακαλώ, ούτε σεις να διστάζετε να ελέγχετε, ούτε να δυσανασχετείτε, όταν ελέγχεστε. Γιατί, όσον καιρό γίνεται κάτι στο σκοτάδι, γίνεται με μεγαλύτερη ευκολία (γιατί δεν το αναχαιτίζει κανένας), όταν όμως υπάρχουν πολλοί μάρτυρες, έρχεται στο φώς. Γι’ αυτό ιδιαίτερα ας κάνουμε τα πάντα, ώστε να αποτρέψουμε την πνευματική απονέκρωση των αδελφών μας, ώστε να σκορπίζουμε το σκοτάδι, ώστε να προσελκύουμε τον ήλιο της δικαιοσύνης (που είναι ο Χριστός). Γιατί, αν είναι πολλοί εκείνοι που μεταδίδουν φώς πνευματικό, και σ’ αυτούς θα είναι εύκολος ο δρόμος της αρετής και εκείνοι που βρίσκονται στο πνευματικό σκοτάδι ευκολότερα θα ελκυστούν, όσο το φώς δυναμώνει και το σκοτάδι εξαφανίζεται.(Εις Έφ., oμιλ. ΙΗ', 4, ΕΠΕ 21, 160-ΜG62,126-128).1. Έφ. 5,13.
Ο ΕΛΕΓΧΟΣ ΔΕΝ ΕΙΝΑΙ ΦΟΡΤΙΚΟΣ, ΑΛΛΑ ΔΕΙΓΜΑ ΑΓΑΠΗΣ
2550.Κανείς λοιπόν, αγαπητοί, μη θεωρεί βαριά την επίπληξη και τον έλεγχο. Γιατί δε σας κατηγορούμε, επειδή σας μισούμε, αλλά επειδή ενδιαφερόμαστε για σας. «Γιατί είναι πολύ πιο αξιόπιστα και ωφέλιμα τα τραύματα (οι έλεγχοι), που προέρχονται από φίλους, παρά τα αυθόρμητα δήθεν φιλήματα (οι κολακείες) των εχθρών»1. (Εις Γέν., λόγ. Δ΄,3, ΕΠΕ 8, 72- ΜG 54, 597).1. Παροιμ. 27, 6.
OΤΑΝ ΑΠΟΒΛΕΠΕΙ ΣTH ΔΙΟΡΘΩΣΗ, ΔΕΝ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΤΟΝ ΑΠΟΦΕΥΓΟΥΜΕ
2551. Και ο σίδερος είναι βαρύς και το σφυρί βαρύ, αλλά κατασκευάζουν χρήσιμα χρυσά και αργυρά σκεύη και ισιάζουν τα στραβά. Αν το σφυρί δεν ήταν βαρύ, δεν θα μπορούσε να ισιάξει τα στραβά σκεύη. Έτσι και ο λόγος μας ο βαρύς έχει τη δύναμη να διαπλάσσει την ψυχή. Μην αποφεύγουμε λοιπόν τους αυστηρούς ελέγχους, ούτε τα τραύματα που αυτοί προκαλούν. Το τραύμα προκαλείται, όχι για να κομματιάσει, ούτε να συντρίψει την ψυχή, αλλά για να διορθώσει. (Εις Φιλιπ., ομιλ. Ζ', 6, ΕΠΕ21,524-ΜG62,227-228, oμιλ. ΣΤ', 6).
ΠΟΙΑ ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΕΙΝΑΙ Η ΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΕΛΕΓΧΟΝΤΟΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΕΛΕΓΧΟΜΕΝΟΥ
2552. «Η αγάπη μου είναι μαζί με όλους σας»1... Γιατί αυτά τα λόγια ήταν λόγια ανθρώπου που αγαπάει υπερβολικά. Επειδή δηλαδή βρισκόταν τοπικά μακριά τους, σαν να άπλωσε το δεξί του χέρι, τους αγκάλιασε λέγοντας: «Η αγάπη μου είναι μαζί σας», σαν να έλεγε, εγώ είμαι μαζί με όλους σας. Με αυτά τους δείχνει ως ότι όσα τους έγραψε δεν ήταν λόγια θυμού ούτε αγανακτήσεως, αλλά πατρικής φροντίδας, αφού βέβαια μετά από τις τόσες κατηγορίες δεν τους αποστρέφεται, αλλά και τους αγαπάει και τους περιβάλλει με στοργή, αν και βρίσκονται μακριά, αφού τους αγκαλιάζει και τους θερμαίνει με τις επιστολές και τα γραφόμενα του. Γιατί έτσι πρέπει να ενεργεί εκείνος που θέλει να διορθώσει κάποιον ενώ εκείνος που προσπαθεί να διορθώσει μόνο με το θυμό, ικανοποιεί το δικό του πάθος. Εκείνος όμως, που και μετά τη διόρθωση του ένοχου, εκδηλώνει την αγάπη του, αποδεικνύει ότι και τα λόγια της επιπλήξεως, που χρησιμοποίησε, ήταν αποτέλεσμα (καρπός) φιλοστοργίας. Έτσι λοιπόν ας παιδαγωγούμε κι εμείς ο ένας τον άλλο, και ούτε αυτός που ελέγχει να οργίζεται, γιατί αυτό είναι απόδειξη πάθους και όχι ενδιαφέροντος για τη διόρθωση του άλλου, ούτε εκείνος που ελέγχεται να δυσανασχετεί, γιατί ο έλεγχος αποβλέπει στη θεραπεία του και δεν πρέπει να του προκαλεί αποστροφή. Αν λοιπόν οι γιατροί καυτηριάζουν και δεν κατηγορούνται γι’ αυτό, αν και πολλές φορές δεν πετυχαίνουν το σκοπό τους, εκείνοι δε που καυτηριάζονται και δέχονται τη χειρουργική επέμβαση, αν και πονούν, εν τούτοις θεωρούν ως ευεργέτες τους γιατρούς, που τους προκαλούν τον πόνο, πολύ περισσότερο εκείνος που δέχεται τον έλεγχο πρέπει να έχει τα ίδια αισθήματα και να αντιμετωπίζει αυτόν που τον διορθώνει σαν γιατρό και όχι σαν εχθρό. Κι εμείς που επιπλήττουμε, ας πλησιάζουμε με τον ίδιο τρόπο, με πολλή ημερότητα, με πολλή σύνεση. »
(Εις Α'Κορ., ομιλ. ΜΔ΄,6, ΕΠΕ 18Α, 754 -ΜG61, 377γ').1. Α'Κορ. 16,24.
ΟI ΚΑΛΟΠΡΟΑΙΡΕΤΟΙ ΤΟΝ ΔΕΧΟΝΤΑΙ ΕΥΧΑΡΙΣΤΑ
2553. Δεν επλήγωσε τη Σαμαρείτιδα ο έλεγχος του Χρίστου, αλλά μάλλον την προσέλκυσε, ώστε να αποκτήσει περισσότερη οικειότητα. Γιατί τέτοιες είναι οι γενναίες ψυχές. Aυτά που άλλους τους σκανδαλίζουν, αυτά τα ίδια τις βοηθούν να διορθωθούν. (Oμιλία λεχθείσα εν τω ναώ της Αγίας Αναστασίας, 1, ΕΠΕ 36, 172-ΜG63, 493).
ΕΙΝΑΙ ΛΥΤΡΩΤΙΚΟΣ, OΤΑΝ ΤΟΝ ΔΕΧΟΜΑΣΤΕ
2554. Μην αγανακτείς, όταν ακούς κατηγορίες και ελέγχεσαι από άλλους. Έτσι γίνονται ελαφρότερα τα αμαρτήματά σου, όταν άλλοι σε κατηγορούν. Αυτοί επιβαρύνουν τον εαυτό τους, ενώ εσένα σε οδηγούν στη φιλοσοφημένη ζωή. [Εις Έβρ., ομιλ. ΚΖ’, 5, ΕΠΕ 25, 234- ΜG 63, 190]
Οι ΜΑΘΗΤΕΣ ΝΑ ΔΕΧΟΝΤΑΙ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΤΩΝ ΔΑΣΚΑΛΩΝ
2555.Αν κάποιος ανέχεται το φίλο, όταν τον επικρίνει αυστηρότερα από όσο πρέπει, γιατί εξετάζει το σκοπό στον οποίο αποβλέπει και το ότι το κάνει αυτό από φιλική διάθεση και όχι από αλαζονεία, πολύ περισσότερο οφείλει ο μαθητής να ανέχεται το δάσκαλο, όταν τον επιπλήττει, και μάλιστα το δάσκαλο που δεν τα λέει αυτά σαν εξουσιαστής, ούτε σαν άρχοντας, αλλά σαν κηδεμόνας. [Εις Έβρ., ομιλ. Δ', 6, ΕΠΕ 24, 316 -ΜG63, 45].
ΝΑ ΤΟΝ ΔΕΧΟΜΑΣΤΕ ΕΥΓΝΩΜΟΝΩΣ
2556. Ευγνωμονώ αυτούς που με κατηγορούν. Γιατί αυτοί είτε δίκαια είτε άδικα με κατηγορούν, δεν το κάνουν αυτό επειδή θέλουν να με κατηγορήσουν, αλλά για να με διορθώσουν ενώ οι εχθροί, κι αν ακόμη με κατηγορούν δίκαια, σπεύδουν να με ελέγξουν, όχι για να με διορθώσουν, αλλά για να με διαπομπεύσουν... Όποιο κίνητρο κι αν έχει ο έλεγχος, είναι μεγάλη αρετή το να μπορεί κανείς να ανέχεται τους ελέγχους και τις κατηγορίες και να μην εξαγριώνεται. Γιατί, όπως λέγει η 'Αγ. Γραφή: «Οποίος μισεί τους ελέγχους, είναι ανόητος»1. ...Ας μη δυσανασχετούμε, όταν ελεγχόμαστε..., γιατί ό,τι ακριβώς είναι τα φάρμακα για τα τραύματα, το ίδιο είναι για τα σφάλματά μας οι έλεγχοι. "Όπως ακριβώς λοιπόν εκείνος που αποκρούει τα φάρμακα είναι ανόητος, έτσι και εκείνος που δεν δέχεται τους ελέγχους είναι ανόητος. (Προς εγκαλέσαντας, 1, ΕΠΕ 26,398-400- ΜG 51, 133).1. Παροιμ. 12,1.
ΝΑ ΕΠΙΖΗΤΟΥΜΕ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΤΩΝ ΔΙΚΑΙΩΝ
2557.Τον δίκαιο και ενάρετο άνθρωπο, κι αν ακόμη σε πειράζει με λόγια, κι αν σε επιπλήττει, να επιδιώκεις να τον συναναστρέφεσαι, γιατί αυτός είναι εκείνος που πραγματικά σε αγαπάει.
(Εις Ψαλμ. ΡΜ', 7, ΕΠΕ 7,318-ΜG 55, 440η').
ΖΗΜΙΩΝΕΤΑΙ ΟΠΟΙΟΣ ΔΕΝ ΔΕΧΕΤΑΙ ΣΥΜΒΟΥΛΕΣ ΚΑΙ ΕΛΕΓΧΟΥΣ ΚΑΙ ΑΠΟ ΑΠΛΟΊΚΟΥΣ ΑΚΟΜΗ
2558. Πολλοί πολλές φορές, για να μη φανούν ότι έχουν ανάγκη της συμβουλής των άλλων, προτίμησαν να χάσουν την ωφέλεια από τη συμβουλή, παρά να δεχθούν την παραίνεση και να διορθώσουν το σφάλμα τους, ή καλύτερα, προτίμησαν να αγνοούν παρά να μάθουν, μη γνωρίζοντας ότι δεν είναι άξιο κατηγορίας το να μάθουν, αλλά να το αγνοούν. Αυτό είναι άξιο κατηγορίας, όχι το να διδάσκονται, αλλά το να μένουν αμαθείς, όχι το να ελέγχονται, αλλά το να σφάλλουν και να μη διορθώνονται. Γιατί είναι δυνατόν, πραγματικά είναι δυνατόν και σε άνθρωπο μικρό και άσημο να συναντήσει κανείς κάποια αρετή, που να μην την βρίσκει πολλές φορές στο σοφό και στο διάσημο. 
(Προς εγκαλέσαντας, 2, ΕΠΕ26,406-408- ΜG 51, 135).
ΠΡΕΠΕΙ ΝΑ ΑΠΟΔΕΧΟΜΑΣΤΕ ΜΕ ΕΥΓΝΩΜΟΣΥΝΗ ΤΟΥΣ ΔΙΚΑΙΟΥΣ ΕΛΕΓΧΟΥΣ
2559. Αν ο έλεγχος είναι ειλικρινής, οφείλεις να εκδηλώνεις αισθήματα σεβασμού απέναντι σ’εκείνον που σου έκανε τους ελέγχους και να τον ευγνωμονείς γι’αυτούς.
(Εις Ιωάν., ομιλ. ΜΗ', 3, ΕΠΕ13, 628 -ΜG 59, 272).
Ε') ΩΦΕΛΕΙΕΣ ΑΠΟ ΤΟΝ ΕΛΕΓΧΟ ΓΙΑΤΙ ΕΙΝΑΙ ΩΦΕΛΙΜΟΣ
2560.Aν, ακούοντας τις παρατηρήσεις μου, στενοχωρείσθε και πονάτε, σας χρωστώ μεγάλη ευγνωμοσύνη. «Γιατί, ποιος είναι αυτός που με ευφραίνει, παρά εκείνος που δέχεται τους ελέγχους μου και στενοχωρείται για τα σφάλματά του;»1. Μη λοιπόν πάψετε ποτέ να στενάζετε γι’ αυτά και να πονάτε. Γιατί η θλίψη για τα σφάλματά σας θα είναι η αρχή της βελτιώσεώς σας. Γι’ αυτό κι εγώ μίλησα αυστηρότερα, ώστε, αφού κάνω βαθύτερη την τομή, σας απαλλάξω από τη σαπίλα εκείνων που σας μεθούν (με τις κολακείες τους). Για να σας επαναφέρω στην πλήρη υγεία της ψυχής. (Εις Ματθ., ομιλ. ΣΤ, 8, ΕΠΕ 9,224 -ΜG57, 72).  1. Β'Κορ.2,2.