1) Αναστασίου αρχιεπισκόπου Αλβανίας.
ΚΟΜΦΟΥΚΙΟΣ. Βίος
Ο Κομφούκιος υπήρξε ένας από τους σπουδαιότερους διδασκάλους και ηθικο-φιλοσόφους του κόσμου και ο κατεξοχήν σοφός της Κίνας. Καθόρισε με τις απόψεις του την ανάπτυξη του κινεζικού πολιτισμού, διαμόρφωσε το ήθος και τον συντηρητικό δυναμισμό του.
Το όνομα Κομφούκιος είναι η εξελληνισμένη λατινική απόδοση του κινεζικού Κούνγκ φού-τζού, που σημαίνει ο διδάσκαλος ή ο φιλόσοφος Κούνγκ. Σε αντίθεση με την εκπληκτική επιρροή που άσκησε, η ζωή του υπήρξε τυπικά ανθρώπινη. Γεννήθηκε το 551 π.Χ. (κατά την παράδοση, στις 21 του 10ου μηνός) στο σημερινό Τσού φού του φεουδαρχικού κρατιδίου Λού (σύγχρονο Σαντούνγκ). Ο πατέρας του, ο Σού-λιάνγ-χό, καταγόταν από οικογένεια ευγενική και είχε φήμη γενναίου και σοβαρού ανθρώπου. Νυμφεύθηκε για δεύτερη φορά σε ηλικία 64 χρόνων τη νεαρή Τζανγκ-Τσάι της οικογένειας Γέν, 14 ετών. Ο Κομφούκιος ήταν μόλις τριών χρόνων, όταν πέθανε ο πατέρας του. Αντιμετωπίζοντας την ανέχεια υποχρεώθηκε να αναπτύξει διάφορες ικανότητες.
Υψηλός, γερός, τολμηρός, νυμφεύθηκε στα δέκα εννιά του χρόνια. Για τη γυναίκα του γνωρίζουμε μόνο ότι ανήκε στην οικογένεια Τζιέν Κουά από το κράτος του Σούνγκ. Μετά από ένα χρόνο απέκτησε τον μοναδικό του γιό, τον Λί, και αργότερα μία τουλάχιστον κόρη. Υπηρέτησε αρχικά σε χαμηλές δημόσιες θέσεις, ως υπεύθυνος αποθηκών και επιθεωρητής δημοσίων αγροκτημάτων. Στα είκοσι τρία του χρόνια έχασε τη μητέρα του και αποσύρθηκε τρία χρόνια για να την πενθήσει. Το διάστημα αυτό ήταν μια περίοδος περισυλλογής και σπουδής. Αργότερα άρχισε να παραδίδει μαθήματα, με τα οποία απέκτησε σύντομα φήμη και διασυνδέσεις με αριστοκρατικούς κύκλους.
Το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του το πέρασε στη μελέτη, τη διδασκαλία, τα ταξίδια. Το πρώτο σημαντικό ταξίδι ήταν στο Λό, την αυτοκρατορική πρωτεύουσα της δυναστείας Τχού. Η αρχαία κινεζική παράδοση ασκούσε πάντα βαθιά γοητεία στον Κομφούκιο και γι΄ αυτό τον λόγο η σπουδή και αναστήλωσή της έγινε το κέντρο του ενδιαφέροντος του. Με την επιστροφή στα πατροπαράδοτα πίστευε ότι θα εξασφαλιζόταν καλή διακυβέρνηση και σταθερή ειρήνη. Επιστρέφοντας στο Λού αφοσιώθηκε στη διδασκαλία. Πολλοί νέοι συγκεντρώθηκαν κοντά του, για να σπουδάσουν ιστορία, φιλοσοφία, ηθική και ιδιαίτερα τις θεμελιώδεις αρχές σχετικά με τη διοίκηση και την κοινωνική συμπεριφορά. Λέγεται ότι έφθασαν συνολικά τους 3.000. Με τους μαθητές του ο Κομφούκιος δεν έζησε σε κοινότητα, όπως ο σύγχρονός του Βούδδας στην Ινδία, κέρδισε όμως την αφοσίωση και τον σεβασμό τους. Βασική του μέθοδος ήταν οι ερωταποκρίσεις.
Εξαίρετος στην πολιτική θεωρία, ο Κομφούκιος δεν διέθετε την επιτηδειότητα που απαιτούσε η πολιτική πράξη. Μόλις στα πενήντα του χρόνια τον κάλεσαν να αναλάβει μια σχετικά υψηλή διοικητική θέση στο Λού, μάλλον στο κρατικό συμβούλιο . Η πληροφορία ότι έγινε αρχιδικαστής και πρωθυπουργός δεν θεωρείται αξιόπιστη. Επρόκειτο μάλλον για κάποιο αξίωμα με ηχηρό τίτλο, αλλά χωρίς ουσιαστική εξουσία. Γι’ αυτό σύντομα παραιτήθηκε αναζητώντας μεγαλύτερη αναγνώριση και κάποια καλύτερη δυνατότητα να θέσει σε εφαρμογή τις θεωρίες του. Έτσι άρχισε να ταξιδεύει με μια μικρή ομάδα μαθητών στα κινεζικά κρατίδια Βέι, Τσέν, Σούνγκ κι έκανε επισκέψεις σε διάφορους ηγεμονικούς οίκους, τους οποίους επεδίωκε να επηρεάσει. Και πάλι όμως, ενώ συνάντησε κάποια αποδοχή, ένιωσε και αρκετή πικρία. Δέκα τέσσερα ολόκληρα χρόνια κράτησε η περιοδεία.
Ήταν πια 67 ετών, όταν ο άρχοντας του κρατιδίου Λού τον κάλεσε να βοηθήσει στην πατρίδα του. Οι δυνάμεις του σοφού είχαν μειωθεί και δεν του ήταν εύκολο να συμμετέχει στη διακυβέρνηση της χώρας. Κατέφυγε στη διδασκαλία με σκοπό την πολιτική αναμόρφωση και την οριστική ταξινόμηση του υλικού που είχε συλλέξει. Μακροπρόθεσμα αυτό αποδείχθηκε περισσότερο αποφασιστικό για την πορεία της πατρίδας του από την άμεση συμμετοχή του στην τοπική διοίκηση. Ο ίδιος έδωσε το διάγραμμα της ζωής του με αυτά τα λόγια: «Στα δέκα πέντε μου χρόνια έβαλα την καρδιά μου στη σπουδή. Στα τριάντα είχα σταθεροποιηθεί γερά. Στα σαράντα δεν είχα πια αμφιβολίες. Στα πενήντα γνώριζα το θέλημα του Ουρανού. Στα εξήντα ήμουν έτοιμος να το αποδεχθώ. Στα εβδομήντα μπορούσα να ακολουθώ τις επιθυμίες της καρδιάς μου, χωρίς να καταπατώ το δίκαιο» (Ανάλεκτα, 2:4).
Το 482 π.Χ. έχασε τον μοναχογιό του Λι και τον επόμενο χρόνο τον προσφιλή του μαθητή Γιέν Χούι, γεγονός το οποίο του στοίχισε ιδιαίτερα. Τον τέταρτο μήνα του 479 πέθανε κι ο ίδιος σε σχετική αφάνεια και αποκαρδίωση. Είχε συμπληρώσει 73 χρόνια ζωής. Τον έθαψαν στη γενέτειρά του, το Τσού φού, και πολλοί αφοσιωμένοι μαθητές του τον θρήνησαν επί τρία χρόνια.
Διδασκαλία
Η κινεζική παράδοση αποδίδει αρκετά κείμενα στον Κομφούκιο (τα περίφημα κομφουκιανικά κλασικά), αλλά πολλοί σύγχρονοι σινολόγοι αμφισβητούν την ακρίβειά της. Βέβαιο πάντως είναι ότι σημαντικό υλικό, ενσωματωμένο στα κλασικά αυτά βιβλία της αρχαίας Κίνας, σχετίζεται έμμεσα η άμεσα με τον μεγάλο Δάσκαλο. Οι διδασκαλίες του είναι συγκεντρωμένες στα Ανάλεκτα (Λούν Γύ), μια συλλογή από σκέψεις και απαντήσεις του, που επιμελήθηκαν οι μαθητές του - πιθανόν και μαθητές των μαθητών του.
Ο Κομφούκιος δεν υπήρξε ρηξικέλευθος καινοτόμος και αναμορφωτής, αλλά κυρίως μελετητής και ερμηνευτής της αρχαίας κινεζικής σοφίας. Ήταν όμως ο πρώτος στοχαστής που τη συστηματοποίησε. Δεν ασχολήθηκε με μεταφυσικούς ή θεολογικούς προβληματισμούς. Το βασικό του ενδιαφέρον υπήρξε ανθρωποκεντρικό και κύριο θέμα του οι αρμονικές σχέσεις των ανθρώπων. Η κατεξοχήν αρετή για τον κινέζο σοφό είναι η «Ανθρωπιά» («ράν»), η οποία καταχρηστικά μεταφράζεται καλοσύνη, φιλανθρωπία, αγάπη. Άμεσα συνδέονται με αυτήν: η δικαιοσύνη («ι»), ο υϊικός σεβασμός («χσιάο»), η αδελφική στοργή («τί»), η πιστότητα («τζούνγκ») και η αμοιβαιότητα στις σχέσεις («σού»),που καθορίζεται από την προτροπή: «Μην κάνεις στους άλλους ό,τι δεν θα ήθελες να κάνουν σε σένα» (Ανάλεκτα, 15:23), οι ευγενικοί τρόποι («λί»), που περιλαμβάνουν και το θρησκευτικό τυπικό. Οι αρετές αυτές αποτελούν γνώμονα για την ορθή συμπεριφορά στις πέντε βασικές ανθρώπινες σχέσεις: ηγεμόνα-υπηρέτη, πατέρα-γιού, ανδρα-γυναίκας, γέρου-νέου, φίλου προς τον φίλο, και αντίστροφα.
Ο Κομφούκιος είχε αισιόδοξη αντίληψη για την ανθρώπινη φύση τη θεωρούσε, ως προς την αφετηρία της, καλή. Επεδίωκε να διαμορφώσει ανθρώπους ευγενείς και αξιοπρεπείς. Η διδασκαλία του Κομφουκίου συνέβαλε σε μια ήρεμη κοινωνική ανανέωση και αλλαγή. Τονίζοντας την αρετή, την ικανότητα και τη μόρφωση ως κύρια προτερήματα για τη διοίκηση, έσπασε την αντίληψη ότι η διακυβέρνηση ανήκει αποκλειστικά στο κύκλωμα της κληρονομικής αριστοκρατίας.
Ο Κομφούκιος δεν μπορεί να θεωρηθεί θρησκευτικός ηγέτης ή προφήτης. Αντιμετώπισε τη θρησκεία ως απαραίτητο στοιχείο για την τάξη μέσα στο κράτος και την κοινωνία. Αποδέχθηκε την πατροπαράδοτη κινεζική ευσέβεια, με τη βεβαιότητα ότι υπάρχει στο σύμπαν μια υπέρτατη δύναμη που στηρίζει τη δικαιοσύνη και την αρμονία. Στερέωσε τη διάχυτη κινεζική πίστη στον Ουρανό (Τιέν) και τα προγονικά πνεύματα, της έδωσε έκφραση και συνοχή. Ο Ουρανός, τον οποίο φαίνεται να αντιλαμβάνεται ως υπερβατική δύναμη, ως σκεπτόμενη προσωπική ύπαρξη, καθορίζει στους ανθρώπους τις ηθικές εντολές και γενικά στον κόσμο τον σκοπό και τον προορισμό του. Αυτό τον Δρόμο («Τάο») του Ουρανού οφείλουν να βαδίζουν όλοι οι άνθρωποι. Καθένας πραγματώνει το αληθινό εγώ του ζώντας το θέλημα του Ουρανού. Από κει πίστευε ο Κομφούκιος ότι είχε λάβει κι ο ίδιος την αποστολή του.
Επίδραση Χαρακτηρισμός
Η επίδραση του Κομφούκιου απλώθηκε σ’ ολόκληρη την Κίνα με μεγάλη ταχύτητα -με μια μικρή κάμψη στην περίοδο της δυναστείας των Τσίν (221-206 π.Χ.)-, για να κυριαρχήσει απόλυτα στη δυναστεία των Χάν (206 π.Χ.-220 μ.Χ.). Με την πάροδο των αιώνων ανεγέρθηκαν σχεδόν σε κάθε πόλη ιερά προς τιμήν του μεγάλου Δασκάλου, κοντά σε σχολεία και σε εξεταστικά κέντρα. Ο Κομφούκιος δεν θεοποιήθηκε με την αρχαιοελληνική ή τη χριστιανική έννοια. Τιμήθηκε και λατρεύτηκε ως κατεξοχήν σοφός και εμπνευστής του κινεζικού λαού. Οι θαυμαστές του τον ονόμασαν μεταξύ άλλων «Μεγάλη Τελειότητα», «Διδάσκαλο δέκα χιλιάδων γενεών».
Μόλις στα μέσα του 20ού αιώνα, με την επικράτηση του κομμουνισμού στην Κίνα, αμφισβητήθηκε ριζοσπαστικά ο Κομφούκιος, ιδιαίτερα ως ανασταλτικός της προόδου. Ασφαλώς, ο μεγάλος σοφός, που σφράγισε αποφασιστικά το μέλλον της Κίνας για είκοσι πέντε αιώνες, λάτρευε το παρελθόν. Ο ιδιότυπος αυτός συντηρητισμός στερέωσε αλλά και ακινητοποίησε τις δομές της κινεζικής κοινωνίας, αναστέλλοντας συχνά την πρόοδο και την ανέλιξη της. Επίσης, παρά την αξιοκρατική βάση που έθεσε ώστε να εκλέγονται οι ικανότεροι στις θέσεις των κρατικών λειτουργών, δεν φαίνεται να αναγνώρισε τη σημασία και την αξία του απλού λαού, παραμένοντας στο βάθος αριστοκρατικός και συγκεντρωτικός.
Ο Κομφούκιος δεν διαθέτει τη δύναμη της λογικής των ελλήνων φιλοσόφων ούτε συντονίζεται με τον θρησκευτικό κραδασμό των μεγάλων θρησκευτικών μορφών της Ινδίας ή του μεσογειακού κόσμου. Γι’ αυτό τον λόγο δεν συγκινεί αυτούς που είναι εξοικειωμένοι με μια εκλεπτυσμένη φιλοσοφική διάθεση και βιωματική θρησκευτική εμπειρία. Η σημασία του πάντως στην ηθική και την πολιτική φιλοσοφία υπήρξε εξαιρετική. Το μεγαλείο του είναι αναμφισβήτητο, αλλά παραμένει βασικά κινεζικό. Συνέβαλε στη σταθερότητα και την οργάνωση του πολυπληθέστερου κράτους του κόσμου.
Στο φως και την προοπτική όμως της παγκόσμιας Ιστορίας είναι εμφανές ότι ο Κομφούκιος δεν χαρακτηρίζεται για υψηλές ανατάσεις, δεν έχει εμπνεύσει εντυπωσιακά ανοίγματα στην αντίληψη περί ανθρώπου και κόσμου. Η διδασκαλία του, ιδιαίτερα προσγειωμένη και πρακτική, παρουσιάζει μια ήρεμη δυναμικότητα, που κινείται στη συγκεκριμένη κοίτη μιας ανθρωποκεντρικής ηθικής. Άρδευσε την κινεζική ψυχοσύνθεση και γενικότερα την Άπω Ανατολή με ένα καθορισμένο ρεύμα σκέψεως, όπως ο μεγάλος Κίτρινος ποταμός τις απέραντες πεδιάδες της Κίνας.
2) Οι Θρησκείες, εκδοτική Αθηνών,Ι. Λουκάς
Κομφουκιανισμός.
Η πλέον διαδεδομένη Θρησκεία στην Κίνα, στηριζόμενη κυρίως στην ηθική διδασκαλία του Κομφούκιου, καθώς και σε επιχώριο παραδοσιακό υλικό, θρησκευτικού και ηθικού χαρακτήρα, που ο ίδιος ο δάσκαλος και οι μαθητές του μελέτησαν και συστηματοποίησαν. Ο Κομφουκιανισμός έχει διαδοθεί και στην Ιαπωνία, στην Κορέα και στο Βιετνάμ.
Διδασκαλία. Ζώντας σε εποχή που ο κινεζικός λαός σπαρασσόταν από πολέμους μεταξύ των φεουδαρχών, στους οποίους η κεντρική εξουσία της δυναστείας των Τσε αδυνατούσε να επιβληθεί, ο Κομφούκιος (551-479 π.Χ.) αφιέρωσε τη ζωή του στη διαμόρφωση ηθικο-θρησκευτικού συστήματος, που θα επέφερε την ειρήνη και την τάξη. Η βάση αυτού του συστήματος είναι περισσότερο ηθική παρά θρησκευτική. Ο ίδιος ο Κομφούκιος, μολονότι εκτελούσε ευλαβικά τις παραδοσιακές θρησκευτικές υποχρεώσεις προς τους κινεζικούς θεούς και τους προγόνους, τηρούσε αρνητική στάση απέναντι στο πλήθος τις δεισιδαιμονίες, με τις οποίες η λατρεία τους ήταν σύμφυτη. Πιστεύοντας ότι η κοσμική τάξη ταυτίζεται με την ηθική ανθρώπινη τάξη, δίδαξε την αρετή ως προϋπόθεση για τη συντήρηση της κοινωνίας.
Σύμφωνα με την κομφουκιανική διδασκαλία, η «αυτάρκης πραγματικότητα» (τάο ή ντάο). από την οποία έχουν δημιουργηθεί τα πάντα, αποτελεί δημιούργημα του Ουρανού και γι’ αυτό οι άνθρωποι πρέπει να συμπεριφέρονται σύμφωνα με τις επιταγές του. Ο Ουρανός θεωρείται ως θεμελιωτής της αρετής, η οποία στην πλέον απόλυτη μορφή της είναι η καλοσύνη, «μητέρα» όλων των αρετών. Αυτή ονομάζεται ζεν. Η πρώτη σημασία αυτής της λέξης είναι της αυτοεπιβολής, που προϋποθέτει τον πλήρη αυτοέλεγχο για την εξάλειψη όλων των επιθετικών ενστίκτων και αρνητικών συναισθημάτων, που ελλοχεύουν μέσα σε κάθε άνθρωπο. Η ενάρετη συμπεριφορά επιβάλλει την αγάπη στον πλησίον, με συγκεκριμένο τρόπο. Έτσι ο άνθρωπος πρέπει να μάθει να αγαπά πρώτα απ’ όλα τα μέλη της οικογένειάς του, ακολούθως να επεκτείνει την αγάπη του στα μέλη της κοινότητάς του, η οποία θεωρείται ως «εκτεταμένη οικογένεια», και τέλος να συμπεριλάβει και την ίδια την πολιτεία, της οποίας ο ηγεμόνας πιστεύεται ως γιος του Ουρανού και πατέρας όλων των υπηκόων του.
Η κομφουκιανική αρετή επιβάλλει την ευσέβεια (χιάο) μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η σύνδεση από τη μια των ζωντανών με τους νεκρούς προγόνους τους και από την άλλη των ατόμων με το ευρύτερο κοινωνικό σύνολο. Η σύλληψη της ευσέβειας δεν συνδυάζεται με εσχατολογικές δοξασίες, ούτε θεωρείται ως προϋπόθεση της ευχάριστης ζωής μετά θάνατο, αλλά επιβάλλεται ως χρέος του ανθρώπου στο μεγάλο δημιουργό Ουρανό, ο οποίος απαιτεί την αρμονική συνύπαρξη των μελών της κοινωνίας σύμφωνα με την αρμονική συνύπαρξη των στοιχείων του μακρόκοσμου. Η κομφουκιανική ευσέβεια εκφράζεται στις εξής 5 αμοιβαίες σχέσεις δικαιωμάτων και καθηκόντων (βου λουν): καλοσύνη του άρχοντα -νομιμοφροσύνη του αρχόμενου, αγάπη του πατέρα - υπακοή του γιου, αγαθότητα των ηλικιωμένων - σεβασμός των νέων, δικαιοσύνη του συζύγου - υπακοή της συζύγου, αμοιβαία πίστη μεταξύ φίλων. Παράλληλα, η πρώτιστη αρετή (ζεν) συμπληρώνεται με άλλες 4, που πηγάζουν από αυτήν και που είναι η τιμιότητα (ι), η παραδοχή ή συμφωνία ή συνταίριασμα (λι), η αλήθεια (σιν) και η σοφία (τσι).
Οι παραπάνω αρετές καθιστούν τον άνθρωπο ευτυχή και ευγενή. Στον Κομφουκιανισμό η ευγένεια έχει και ταξική σημασία, γιατί ως ευγενέστερο, δηλ. ανώτερο ον, θεωρείται ο άρχοντας, όχι μόνο επειδή αυτός πιστεύεται ως εκπρόσωπος του Ουρανού στη γη, αλλά και επειδή η «σοφή διακυβέρνηση προϋποθέτει την εξοικείωση με τις παραπάνω αρετές. Όπως στην πλατωνική Πολιτεία, έτσι και στην κομφουκιανική διδασκαλία η «τέχνη της διακυβέρνησης» είναι ο μόνος τρόπος για την επιβολή της ειρήνης και την επίτευξη της ευημερίας σε όσο γίνεται μεγαλύτερο αριθμό ανθρώπων. Γι’ αυτό οι υπήκοοι οφείλουν να αποδίδουν θρησκευτική λατρεία στους σοφούς ηγεμόνες τους, καθώς και στους πολιτισμικούς ήρωες, στους οποίους η θρησκευτική παράδοση αποδίδει σημαντικό ρόλο για την πρόοδο και την οργάνωση της ανθρώπινης κοινωνίας. Όπως αναφέρει ο θρησκειολόγος Μ. Eliade, Histoire des idees et des croyances religieuses, 2: Paris 1984, 30, με αυτό τον τρόπο ο Κομφουκιανισμός «δείχνει την αναγκαιότητα και τη δυνατότητα αξιοποίησης της θρησκευτικής διάστασης στο χώρο της καθημερινής εργασίας και της κοινωνικής δραστηριότητας».
Η διδασκαλία του Κομφουκιανισμού έχει κωδικοποιηθεί σε 2 συλλογές βιβλίων, τα «Πέντε βιβλία» (Wu-King) και τα «Τέσσερα βιβλία» (Sze-chu) Τα πρώτα από αυτά, που η παράδοση αποδίδει στον ίδιο τον Κομφούκιο, θεωρούνται όμως μεταγενέστερα έργα, που περιέχουν και στρώματα από παλαιότερο υλικό, είναι το «Βιβλίο των μεταβολών», το «Βιβλίο των πηγών», το «Βιβλίο των ωδών», το «Βιβλίο των ιεροτελεστιών» και το βιβλίο «Άνοιξη και Φθινόπωρο». Το βιβλία της δεύτερης συλλογής, έργα μαθητών και οπαδών του Κομφούκιου, είναι οι «Διάλογοι» του Κομφούκιου με μαθητές του και ηγεμόνες της εποχής του, η «Μεγάλη διδασκαλία», η «Διδασκαλία της μεσότητας» και το βιβλίο του φιλοσόφου Μενγκ-Τσε (372 - 289 π.Χ.), που διακρίθηκε για τις δημοκρατικές πεποιθήσεις του και για την ηθική αισιοδοξία του.
Λατρεία. Η κομφουκιανική Θρησκεία είναι κατεξοχήν τυπολατρική. Ο ίδιος ο Κομφούκιος δίδαξε ότι η τάση ταύτισης της ανθρώπινης ηθικότητας με την απόλυτη ηθικότητα του σύμπαντος επιβάλλει την προσφορά θυσιών προς τον Ουρανό, ως πηγή του ηθικού νόμου. Θεωρώντας ότι τόσο ο συμπαντικός μακρόκοσμος όσο και ο κοινωνικός μικρόκοσμος εξουσιάζονται από τις ίδιες μαγικό-θρησκευτικές δυνάμεις, που ενυπάρχουν μέσα σε κάθε ανθρώπινη φύση, ο Κομφουκιανισμός διδάσκει ότι μια τελετουργική πράξη αποτελεί από μόνη της επιφάνεια της κοσμικής αρμονίας.
Εξίσου μεγάλη σημασία αποδίδει ο Κομφουκιανισμός στις θυσίες προς τους προγόνους και τους ηγεμόνες, αλλά στον τομέα αυτό επιβάλλει τυπικό διαφορετικό τόσο από το τυπικό της λαϊκής λατρείας όσο και από το παραδοσιακό αυτοκρατορικό τυπικό. Οι αυτοκράτορες συνήθιζαν να τελούν μεγαλόπρεπες θυσίες προς τους θεούς και προς τους προγόνους τους, μερικές μάλιστα φορές μια θυσία μπορούσε να διαρκέσει 300 ή 360 ημέρες (στα Κινεζικά η λέξη θυσία είναι ταυτόσημη με τη λέξη έτος). Συχνά οι αυτοκρατορικές προσφορές περιλάμβαναν και ανθρώπινα θύματα κυρίως κατά την ταφή σημαντικών εκπροσώπων της δυναστείας. Οι λατρευτικές και θυσιαστικές αυτές συνήθειες καταπολεμήθηκαν συστηματικά από τον Κομφουκιανισμό, ο οποίος διδάσκει ότι η λατρευτική συμπεριφορά πρέπει να πηγάζει από αυθόρμητη διάθεση του πιστού, ξένη προς τη συγκινησιακή έξαρση που χαρακτήριζε τον παραδοσιακό τρόπο λατρείας και θυσίας.
Δεδομένης της ηθικής βάσης του, ο Κομφουκιανισμός έχει περισσότερο κοσμική διάρθρωση απ όσο ο Βουδδισμός και οι άλλες ασιατικές Θρησκείες. Γι’ αυτό και δεν ενθαρρύνει το Μοναχισμό, ο οποίος αποκόπτει τον άνθρωπο από τους κοινωνικούς δεσμούς του.
Ιστορική διαδρομή. Το έργο του Κομφούκιου συμπληρώθηκε από τον εγγονό του Κ' ονγκ-κι και το φιλόσοφο Μενγκ-τσε, ο οποίος θέλησε να δώσει ακόμα εντονότερα κοινωνικό χαρακτήρα στη διδασκαλία του Κομφούκιου, υποστηρίζοντας ότι ο ηθικός νόμος δίνει το δικαίωμα στο λαό να εκθρονίσει τον ανήθικο ηγεμόνα. Άλλος συνεχιστής του κομφουκιανικού έργου, ο Σουν-τσε (3ος αι. π.Χ). υποστήριξε ότι ο ηθικός προβληματισμός πρέπει να περιοριστεί στην ατομική προσπάθεια για εσωτερική τελείωση, δεδομένου ότι η ανθρώπινη υπόσταση είναι κακή από τη φύση της. Ο Κομφουκιανισμός έγινε επίσημη θρησκεία της Κίνας επί δυναστείας των Χαν (200 π.Χ. και εξής) και το 195 π.Χ. ο αυτοκράτορας Κάο-τσου τέλεσε για πρώτη φορά θυσία στον τάφο του Κομφούκιου. Η εξάπλωση του Κομφουκιανισμού στην Κίνα ενισχύθηκε με αυτοκρατορικά μέτρα . Έτσι ο Κομφούκιος επί δυναστείας των Τ' ανγκ εντάχθηκε στη χορεία των ιερών προσώπων «δεύτερης τάξης», το 1 μ.Χ. ονομάστηκε δούκας, το 739 μ.Χ. βασιλιάς, το 1008 μ.Χ. τέλειος σοφός και το 1906 ο αυτοκράτορας Μαντσού επέβαλε τη λατρεία του ως ανώτερου θεού και ως ισότιμη με τη λατρεία του Ουρανού.
Η μεγάλη διάδοση του Κομφουκιανισμού, σε συνδυασμό με την επιβολή του ως επίσημης Θρησκείας της χώρας, προκάλεσε αναπόφευκτα και μεγάλους τριγμούς στη θεωρητική του βάση. Ο προβληματισμός για την ανθρώπινη φύση, όπως είχε εκφραστεί από τον Σουν-τσε, συνεχίστηκε κυρίως από τους Τσου-Σι (1130 - 1200), Βανγκ Γιανγκ-μινγκ (1473 - 1529) αι Κανγκ Γιουβέι (1858 - 1927), με αποτέλεσμα τη διακλάδωση του Κομφουκιανισμού σε δύο σύγχρονα ρεύματα, το ένα με μυστικιστική και το άλλο με ορθολογιστική τάση.
Στον 20ό αι. ο Κομφουκιανισμός αποτέλεσε σημαντικό ιδεολογικό μέσο στην υπηρεσία της αυτοκρατορικής πολιτικής. Στις 26 Σεπεμβρίου 1914 έγινε ειδικός νόμος, που ρύθμιζε τα περί λατρείας του Κομφούκιου. Ακολούθησαν πολλές προσπάθειες, ώστε ο Κομφουκιανισμός να καταστεί επίσημη θρησκεία του σύγχρονου κινεζικού κράτους. Γι’ αυτό το λόγο ο Κομφουκιανισμός καταδιώχτηκε με ιδιαίτερο μένος από τους οπαδούς της κομμουνιστικής επανάστασης. Αντίθετα, κατά τις τελευταίες δεκαετίες, έχει ενισχυθεί περισσότερο στην Ιαπωνία.
Στην Ιαπωνία ο Κομφουκιανισμός είναι εξίσου διαδεδομένος με το Σιντοϊσμό και το Βουδδισμό. Η κομφουκιανική διδασκαλία εισήχθη στην Ιαπωνία κατά τον 4ο - 6ο αι., μέσω της Κορέας, όπου γνώριζε ευρεία διάδοση από την αρχαιότητα. Καθώς η πολιτική κατάσταση της Ιαπωνίας, χαρακτηριζόμενη από σκληρή διαμάχη του αυτοκρατορικού οίκου με τους πλούσιους γαιοκτήμονες, ήταν ανάλογη με της Κίνας επί Κομφούκιου, οι Ιάπωνες αυτοκράτορες προσέβλεψαν στον Κομφουκιανισμό ως ηθικο-θρησκευτικό σύστημα, που εξασφάλιζε την υποταγή στον ηγεμόνα, εφόσον επιπλέον αυτό δεν περιλάμβανε αρχές ξένες προς την ιαπωνική θρησκευτικότητα, όπως ο Βουδδισμός. Κατά τον 7ο και 8ο αι. η μελέτη της κομφουκιανικής διδασκαλίας ήταν υποχρεωτική για τους κρατικούς υπαλλήλους και αποτελούσε σημαντικό μάθημα των κρατικών σχολείων, που ιδρύθηκαν κατά την περίοδο του Νάρα (710 - 784).
Κατά την περίοδο Έντο (1600 - 1868) ο Κομφουκιανισμός ανεξαρτητοποιήθηκε από την ιαπωνική κεντρική εξουσία και τους άλλους θρησκευτικούς φορείς και διακλαδώθηκε σε «σχολές», από τις οποίες 3 είναι πολύ σημαντικές: Η σχολή Τσου-Σι, που υιοθέτησε την ερμηνεία του Κομφουκιανισμού από τον Φουτζιγουάρα Σεΐκα (1561 - 1619), που στηρίχτηκε στη δύναμη των Σαμουράι και προσπάθησε να επιβληθεί ως η πλέον ορθόδοξη, η σχολή Ογιομέι-γκακούχα, που ιδρύθηκε από τους οπαδούς του Κινέζου κομφουκιανιστή Βανγκ Γιανγκ-μινγκ και τόνιζε τη μυστική σχέση μεταξύ ανθρώπου και κόσμου, και η σχολή Ίτο Ζινσάι (1627 - 1705), που ευαγγελιζόταν την επιστροφή αρχαιότερες διδαχές του Κομφουκιανισμού. Όταν κατά το 18ο αι. ιδρύθηκαν στην Ιαπωνία ιδιωτικά σχολεία για τις κατώτερες κοινωνικές τάξεις, ενώ παράλληλα εμφανίστηκαν λαϊκά κινήματα κοσμικής ηθικής, ο Κομφουκιανισμός υιοθετήθηκε μαζικά και από τα κατώτερα κοινωνικά στρώματα του πληθυσμού, τα οποία εθίστηκαν έτσι στην ιδέα ότι η κάθετα ιεραρχημένη κοινωνία αποτελεί μικρογραφία του μακρόκοσμου, άρα λειτουργεί με βάση ένα θεϊκό πρότυπο. Σήμερα ο Κομφουκιανισμός θεωρείται από τους Ιάπωνες λιγότερο ως θρησκεία, όπως ο Σιντοϊσμός και ο Βουδδισμός, και περισσότερο ως ηθικο-θρησκευτικό σύστημα συμπεριφοράς. Παράλληλα όμως, η ιαπωνική εκπαίδευση, μετά από τη βαθιά κρίση, που προκάλεσε ο Β' Παγκόσμιος πόλεμος και η δυτικοποίηση της ιαπωνικής κοινωνίας, προσπαθεί να επιβάλει την επιστροφή στις ρίζες του πολιτιστικού παρελθόντος, στηριζόμενη όλο και περισσότερο στις διδαχές του Κομφουκιανισμού.
Εκτός από την Κίνα, την Κορέα και την Ιαπωνία, ο Κομφουκιανισμός είναι ευρύτατα διαδεδομένος και στο Βιετνάμ, που τελούσε υπό κινεζική κατοχή από το 218 π.Χ. ως το 939 μ.Χ. Τον Κομφουκιανισμό επέβαλαν οι Κινέζοι στους κατακτημένους Βιετναμέζους με αρκετή δυσκολία, επειδή οι τελευταίοι επέμεναν στις παραδοσιακές λατρείες τους. Βαθμιαία όμως οι βιετναμικές λατρείες προς τον Ουρανό και τους προγόνους τέθηκαν κάτω από την κομφουκιανική διδασκαλία, η οποία υιοθετήθηκε κυρίως από τους περισσότερο μορφωμένους και τους κρατικούς υπαλλήλους της χώρας. Ο ίδιος ο Κομφούκιος ταυτίστηκε τελικά με το «Μεγάλο δάσκαλο» των γραμμάτων και ο βασιλιάς Λυ Ταν Τον (1054 - 1072) οικοδόμησε προς τιμήν του το «Ναό της Λογοτεχνίας» στο Ανόι. Σήμερα οι Βιετναμέζοι βιώνουν τον Κομφουκιανισμό σύμφωνα με την αυθεντική διδασκαλία του. Έτσι ο ηθικός άνθρωπος, που κατορθώνει να πραγματώσει το κομφουκιανικό ιδεώδες, είναι το «ευγενές ον» (Κιουν Τσε ή Κουάν Του) και λειτουργεί με βασικό σκοπό του την εφαρμογή της καλοσύνης, που ονομάζεται «αρετή του Ναν».
Γράμματα - Τέχνες. Η συμβολή του Κομφουκιανισμού στο χώρο των γραμμάτων της Α. Ασίας υπήρξε τεράστια. Στην ίδια την Κίνα ο σεβασμός προς το γραπτό λόγο, που αποτελεί κατεξοχήν χαρακτηριστικό στοιχείο του πολιτισμού της, προέκυψε από την οριστική αποκατάσταση των κειμένων των κομφουκιανών κλασικών, τα οποία στήριξαν τη συγκεντρωτική γραφειοκρατία του κινεζικού κράτους από την εποχή της δυναστείας των Χαν (206 π.Χ - 220 μ.Χ.). Αλλά και στην Ιαπωνία η ιδεογράμματη κινεζική γραφή εισήχθηκε μαζί με τα κομφουκιανά «Βιβλία». Η κομφουκιανή σκέψη και διδασκαλία επηρέασε πολύ και τα ευρωπαϊκά γράμματα και τη φιλοσοφικο-πολιτική σκέψη κατά το 18ο αι. Δυτικοί ιεραπόστολοι στην Κίνα, όπως ο Du Hald, που έγραψε την «Περιγραφή της κινεζικής αυτοκρατορίας» (1735), συντέλεσαν, ώστε οι Ευρωπαίοι διανοούμενοι να γνωρίσουν το ηθικο-θρησκευτικό σύστημα του Κομφουκιανισμού και να εντυπωσιαστούν από αυτό. Γενικά, κατά την εποχή του Διαφωτισμού, η επίδραση των κομφουκιανικών ιδεών, κυρίως στη Γαλλία, υπήρξε τόσο ισχυρή, ώστε υποστηρίζεται ότι ο Κομφούκιος θα μπορούσε κατά κάποιον τρόπο να χαρακτηριστεί ως «ο προστάτης άγιος του 18ου αι.».
Στην Κίνα η ιδιαίτερη σύνδεση του Κομφουκιανισμού με τη γραφή και το βιβλίο συντέλεσε στην ανάπτυξη της καλλιγραφίας, που αποτελεί ιδιαίτερο τομέα της τέχνης της Άπω Ανατολής. Ήδη κατά την περίοδο της δυναστείας των Χαν, η εξοικείωση με τους κλασικούς του Κομφουκιανισμού και η ικανότητα στην τέχνη της καλλιγραφίας επίσκιασε τον κυρίαρχο ρόλο του Κινέζου «ανθρώπου των γραμμάτων» ως ηγετικού παράγοντα του πνευματικού πολιτισμού. Ο Κομφουκιανισμός επηρέασε σημαντικά και τη ζωγραφική, που για τους πληθυσμούς της Α. Ασίας αποτελεί «αδελφή τέχνη» της καλλιγραφίας. Η ανακτορική κυρίως ζωγραφική της Κίνας εμπνέεται από το ηθικό περιεχόμενο, που ο Κομφουκιανισμός αποδίδει στον ηγεμόνα και επιβάλλει τη διακόσμηση των αιθουσών με παραστάσεις από τη ζωή και τη δράση καλών αρχόντων και ανώτατων κρατικών λειτουργών ως διαρκή υπόμνηση για την αυλή και τους αξιωματούχους της.

«Είχε πάει στο Γέροντα κάποιος πλούσιος που για χρόνια ήταν μαθητής με όλη την οικογένειά του, του Ινδού guru Maharaj. Είχε πάρει μάλιστα τη μύησι την οποία έδινε ο guru είχε δηλαδή “πάρει τη γνώσι", όπως λένε στη γλώσσα τους. Έτρεχαν σε μεγαλουπόλεις της Ευρώπης να δουν το guru τους, πληρώνοντας πολλά χρήματα.
Ο Γέροντας με το διορατικό του χάρισμα του απεκάλυψε διάφορα περιστατικά από τη ζωή του, και τον συμβούλευσε να πιάση μια δουλειά, έστω κι αν δεν υπήρχε οικονομική ανάγκη, γιατί η δουλειά θα του έκανε καλό.
Εντυπωσιασμένος από τα πνευματικά χαρίσματα του Γέροντα, τον ρώτησε για το διαλογισμό και τις διάφορες άλλες τεχνικές.
—Κοίταξε, παιδί μου, τον διέκοψε με καλωσύνη ο Γέροντας. Δεν έχουν σημασία οι τεχνικές. Προσπαθείτε κι εσείς, αλλά εκεί που σκάβετε δεν υπάρχει χρυσός, αλλά διάβολος. Ο Χριστός είναι ο χρυσός» (Ιερομονάχου Ισαάκ, 321)
Αποκαλύπτει ο Διονύσιος Φαρασιώτης για τον π. Παΐσιο:
«Μου είχε πη κάποτε ο γέροντας: “Ο Διάβολος δεν μπορεί να κρύβεται τελείως. Δεν το επιτρέπει ο Θεός. Αν κρυφθή σε κανένα τσουβάλι όλο και κάποιο κέρατο θα εξέχη. Αλλά τί κάνει ο Πονηρός; Ποιο; αυτό; λέει, δεν είναι κέρατο, είναι... μελιτζάνα". Αυτή τη τακτική ακολουθούν και οι gurus»(ΦΔ, 384)

Όσο άτοπη είναι η κατάκρισή σου για τις μοναχές της μονής X., άλλο τόσο πλανεμένες είναι και οι απόψεις σου για το μοναχισμό. Η κλήση στο δρόμο μιας ανώτερης πνευματικής ζωής, όπως είναι η μοναχική, γίνεται βέβαια από τον ίδιο το Θεό, αν κι εμείς την αποδεχόμαστε με απόλυτη ελευθερία για να σώσουμε τις ψυχές μας. Για ν’ αναγνωρίσουν όμως οι άνθρωποι την πνευματική τους φτώχεια και να συνειδητοποιήσουν τα ψυχικά τους έλκη, απαιτούνται μακροχρόνιες δοκιμασίες, πολλοί πειρασμοί και πικρές θλίψεις. Όλ’ αυτά καθαρίζουν την καρδιά, την εξαγνίζουν, και αποκαθιστούν την υγεία στην άρρωστη ψυχή, που χωρίστηκε από το Υπέρτατο Αγαθό με το προπατορικό αμάρτημα. Επομένως τα μοναστήρια δεν είναι — και δεν μπορούν να είναι — «οι γαλήνιοι ουρανοί, όπου αντηχούν μόνο οι αδιάλειπτες προσευχές, και όπου βασιλεύει η αδιάκριτη και αδιατάρακτη υπακοή», όπως φαντάζεσαι.
Αυτή η πλάνη σου είναι στ’ αλήθεια σοβαρή, γιατί, ούτε λίγο ούτε πολύ, θέλεις τους μοναχούς να είναι όντα, που θα ζουν και θα κινούνται σαν κουρντισμένες μηχανές. Τέτοια όντα όμως απέχουν πολύ από την αληθινή τελειότητα, και με κανένα τρόπο δεν θα μπορούσαν να τη φτάσουν.
Αν και δεν έχεις ιδέα τί ύπουλους πειρασμούς αντιμετωπίζουν και τί σκληρές μάχες δίνουν οι μοναχοί, θα μπορέσεις να καταλάβεις σε γενικές γραμμές τί εννοώ, αν διαβάσεις προσεκτικά τους πέντε πρώτους λόγους του άγιου Ιωάννου της Κλίμακος: περί αποταγής, περί απροσπαθείας, περί ξενιτείας, περί υπακοής και περί μετάνοιας.
Επιπλέον πρέπει να ξέρεις ότι οι συνειδητά πιστοί άνθρωποι, και μάλιστα οι μοναχοί, όταν τους κουτσομπολεύουν ή τους κατακρίνουν, βρίσκουν την ευκαιρία να ταπεινωθούν. Χρησιμοποιούν τις κακολογίες των ανθρώπων σαν μέσα πνευματικής προκοπής και σαν όπλα τελειώσεως. Μερικοί από μας δεν μπορούμε ν’ αποκτήσουμε απλότητα, πραότητα, ανεξικακία και ταπείνωση, αν δεν υποστούμε άγρια πλήγματα: Δηλαδή τα κουτσομπολιά, που διαδίδουν κάποιοι σκανδαλοθήρες, και προπαντός τις μεγάλες πνευματικές φωτιές, που ανάβουν οι πραγματικές μοναχικές πτώσεις — ο Θεός να φυλάει — και που τις ακολουθεί ο διάχυτος μαύρος καπνός των σχολίων...
Εσύ όμως οφείλεις ν’ ασχοληθείς άμεσα με τον εαυτό σου. Αγωνίσου σκληρά για να γίνεις μια σωστή χριστιανή σύζυγος και μητέρα. Αυτό δεν είναι εύκολο. Αν πράγματι αγωνιστείς γι’ αυτό, θα βρεις μέσα στον κόσμο σου τόσες παγίδες και τόσους πειρασμούς, όσους βρίσκουμε κι εμείς στον κόσμο μας. Οι δικοί σου ίσως είναι άλλης μορφής, όχι όμως και ευκατάβλητοι. Να θυμάσαι πάντα ότι, εφόσον αποφασίσαμε συνειδητά ν’ ακολουθήσουμε το δρόμο του Θεού, δεν μπορούμε ν’ αποφύγουμε τις συμφορές και τις θλίψεις, οπουδήποτε κι αν είμαστε. Μας το βεβαιώνει και ο θεόπνευστος Σειράχ: «Τέκνον, ει προσέρχη δουλεύειν Κυρίω Θεώ, ετοίμασον την ψυχήν σου εις πειρασμόν» (2:1).
(Πνευματικές Νουθεσίες, εκδ. Ιερά Μονή Παρακλήτου, σελ.120-122)

Από « πατέρων λόγοι και διδαχές»

Γράφει ο Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης] Έτυχε να πατήσω μια μύγα, χωρίς να υπάρχη ανάγκη, κι εκείνη η κακόμοιρη έσερνε στη γη τα χυμένα της εντόσθια· και για τη σκληρότητά μου προς την κτίση, και το θυμάμαι αυτό μέχρι σήμερα.

Μιαν άλλη φορά εμφανίστηκαν στον εξώστη του καταστήματος νυχτερίδες κι εγώ τους έριξα βραστό νερό· και γι αυτό έχυσα πάλι πολλά δάκρυα, κι από τότε δεν προσβάλλω ποτέ την κτίση.

Μιαν άλλη φορά πήγαινα από το Μοναστήρι στο Παλαιό Ρωσικό κι είδα στο δρόμο ένα κομματιασμένο φίδι, που κάθε του τεμάχιο σφάδαζε· και λυπήθηκα όλη την κτίση και κάθε κτίσμα, κάθε τι που πάσχει, και έκλαψα πολύ ενώπιον του Θεού.

Το Πνεύμα του Θεού διδάσκει την ψυχή ν’ αγαπά όλα τα ζωντανά, έτσι που δεν θέλει ούτε ένα πράσινο φύλλο να κόψη ούτε να πατήση ένα αγριολούλλουδο. Έτσι το Άγιο Πνεύμα διδάσκει την αγάπη για όλα και η ψυχή συμπάσχει με κάθε ύπαρξη, αγαπά ακόμα και τους εχθρούς και λυπάται ακόμα και τα δαιμόνια, γιατί εξέπεσαν από το αγαθό.

Από το βιβλίο του Αρχιμανδρίτου Σωφρονίου, “Ο Άγιος Σιλουανός ο Αθωνίτης”, έκδοση Ιεράς Μονής Τιμίου Προδρόμου Έσσεξ, Αγγλίας.

Του άγιου Εφραίμ
α. Παιδί ήταν ο Αββάς Εφραίμ και είδε το έξης ό¬ραμα : Ανέβηκε άμπελος στη γλώσσα του και μεγάλωσε, και σκέπασε όλη την οικουμένη, κάνοντας πολύ καρπό. Και έρχονταν όλα τα πουλιά του ουρανού και έτρωγαν από τα σταφύλια της αμπέλου. Και όσο έτρωγαν, τόσο πιο πολύ περίσσευε ο καρπός της.
β. Άλλοτε πάλι είδε κάποιος από τους άγιους, σε όραμα, ένα τάγμα Αγγέλων να κατεβαίνη από τον ουρα¬νό, με πρόσταγμα Θεού, κρατώντας στα χέρια κεφαλίδα, ήγουν τόμο γραμμένο από μέσα και απ’ έξω. Και έλεγαν μεταξύ τους : « Ποιος πρέπει να το παραλάβη αυτό ; ». Και άλλοι με έλεγαν : « Αυτός εδώ ». Άλλοι δε έλεγαν άλλον. Αποκρίθηκαν δε και είπαν : « Αληθινά, άγιοι εί¬ναι και δίκαιοι. Άλλα αυτό κανείς δεν μπορεί να το παρα¬λάβη παρά ο Εφραίμ ». Και βλέπει ο γέρων ότι στον Εφραίμ παρέδωσαν την κεφαλίδα. Και έχοντας σηκωθή πρωί, άκουσε σαν να ανάβρυζε πηγή από το στόμα του Εφραίμ, οπού άρθρωνε λόγια. Και κατάλαβε ότι από το Ά¬γιο Πνεύμα προέρχονταν όσα έβγαιναν από τα χείλη του Εφραίμ.
γ. Άλλοτε πάλι, ενώ διάβαινε ο Εφραίμ, με κάποια υποβολή του πονηρού, έρχεται μια κοινή γυναίκα και τον καλόπιανε για να σμίξη μαζί της αισχρά η τουλάχιστο να τον κάμη να αγαναχτήση, γιατί ποτέ δεν τον είχε δή τινάς να οργίζεται. Και της λέγει : « Ακολούθησε με ». Αφού πλησίασε δε σε τόπο οπού βρισκόταν πολύς κόσμος, της είπε : «Εδώ, έλα και κάμε αυτό οπού ηθέλησες ». Αλ¬λά εκείνη, βλέποντας τον κόσμο, του λέγει : «Πώς μπο¬ρούμε να το κάμουμε αυτό μπροστά σε τόσο κόσμο και να μη ντροπιασθούμε ; ». Και αυτός της άπαντά : « Αν τους ανθρώπους θα ντραπούμε, πολύ περισσότερο πρέπει να ντρα¬πούμε τον Θεό, οπού όσα γίνονται στα κρυφά και στο σκο¬τάδι τα βλέπει και τα ελέγχει ». Και εκείνη, ντροπιασμέ¬νη, έφυγε άπραχτη.

Ευχαρίστου του λαϊκού
Δυο από τους πατέρες παρακάλεσαν τον Θεό να τους πληροφόρηση σε τί μέτρα πνευματικής προκοπής έφθασαν. Και τους ήλθε φωνή οπού έλεγε : « Σ’ αυτό το κεφαλοχώ¬ρι της Αίγυπτου είναι κάποιος λαϊκός, Ευχάριστο τον λέ¬νε, και η γυναίκα του ονομάζεται Μαρία. Σεις δεν έχετε φθάσει ακόμη στα δικά τους μέτρα ». Σηκώθηκαν λοιπόν οι δυο γέροντες και πήγαν σ’ εκείνο το κεφαλοχώρι. Και ρωτώντας, βρήκαν το καλύβι του και τη γυναίκα του και της λέγουν : « Πού είναι ο άνδρας σου ; ». Και αυτή τους αποκρίθηκε : « Τσοπάνης είναι και βόσκει τα πρόβατα». Και τους έμπασε στο σπιτάκι του. Και όταν έπεσε το βρά¬δι, ήλθε ο Ευχάριστος με τα πρόβατα. Βλέποντας δε τους γέροντες, τους έστρωσε τραπέζι και έφερε νερό να τους πλύνη τα πόδια. Και του λέγουν οι γέροντες : « Δεν θα φάμε τίποτε αν δεν μάς φανέρωσης το έργο σου ». Ο δε Ευχάριστος, με ταπεινοφροσύνη, είπε : «Εγώ είμαι τσο¬πάνης και αυτή είναι η γυναίκα μου ». ’Αλλά οι γέροντες επέμεναν να τον παρακαλούν και εκείνος δεν ήθελε να τους πη. Και του λέγουν : « Ο Θεός μάς έστειλε σ’ εσένα ». Μόλις λοιπόν άκουσε αυτά τα λόγια, φοβήθηκε και τους είπε : « Να, αυτά τα πρόβατα τα έχουμε από τους γονείς μας. Και ό,τι μάς αξιώση ο Κύριος να βγάλουμε απ’ αυτά, το χωρίζουμε σε τρία μέρη. Το ένα μέρος είναι για τους φτωχούς. Το άλλο, για τη φιλοξενία. Και το τρίτο, για τις ανάγκες μας. Και από τότε όπου πήρα τη γυναίκα μου, δεν μιάνθηκα ούτε εγώ ούτε του λόγου της, αλλά είναι ανέγγιχτη. Και ο καθένας μας κοιμάται χωριστά, τη δε νύχτα φοράμε σάκκους και τη μέρα τα ρούχα μας. Έως τώρα κανείς από τους ανθρώπους δεν τα έμαθε αυτά ». Και ακούοντάς τον, θαύμασαν και έφυγαν δοξάζοντας τον Θεό.
Ευλογίου του πρεσβυτέρου
Κάποιος Ευλόγιος ήταν ασκητής μεγάλος και πρεσβύτερος, έχοντας διατελέσει μαθητής του μακαρίου Αρ¬χιεπισκόπου Ιωάννη. Έτρωγε κάθε δυο μέρες, πολλές φο¬ρές δε, τραβούσε και όλη την εβδομάδα, ψωμί μονάχα και αλάτι τρώγοντας. Και οι άνθρωποι τον δόξαζαν. Πήγε λοιπόν στον Αββά Ιωσήφ, στην Πανεφώ, ελπίζοντας να βρή σ’ αυτόν περισσότερη σκληραγωγία. Ο γέρων τον υ¬ποδέχθηκε μετά χαράς και από ό,τι διέθετε, ήθελε να τον περιποίησή. Και λέγουν οι μαθητές του Ευλογίου : « Ο πρεσβύτερος δεν τρώγει παρά μόνο ψωμί και αλάτι ». Ο δε Αββάς ’Ιωσήφ, σιωπώντας, έτρωγε. Και αφού πέρα¬σαν τρεις μέρες, δεν τους άκουσαν να ψάλλουν η να προσεύχωνται. Γιατί το έργο τους ήταν κρυφό. Και βγήκαν χω¬ρίς να ωφεληθούν. Κατά θεία δε οικονομία, πέφτει κατα¬χνιά, χάνουν τον δρόμο τους και γύρισαν στον γέροντα. Και πριν χτυπήσουν την πόρτα, τους ακούνε να ψάλλουν. Στά¬θηκαν λοιπόν αρκετή ώρα και ύστερα έκρουσαν. Και εκεί¬νοι, σταματώντας την ψαλμωδία, τους δέχθηκαν μετά χα¬ράς. Και επειδή έκανε πολλή ζέστη, έβαλαν οι μαθητές του Ευλογίου νερό στο κανάτι και του έδωσαν. Και το νε¬ρό ήταν ανακατεμένο, θαλασσινό και ποταμίσιο. Έτσι, δεν μπόρεσε να πιή. Και σαν συνήλθε, πρόσπεσε στον γέ¬ροντα, θέλοντας να μάθη τον τρόπο ζωής τους και του είπε : «^Αββά, πώς έτσι ; Την πρώτη φορά δεν ψάλλατε, αλλά υστέρα, αφού εμείς φύγαμε. Και παίρνοντας τώρα το κανάτι, βρήκα το νερό αρμυρό». Του λέγει ο γέρων : « Ο αδελφός δεν είναι καλά στα μυαλά του και κατά λάθος έβαλε και θαλασσινό νερό ». Αλλά ο Ευλόγιος παρακαλούσε τον γέροντα, θέλοντας να μάθη την αλήθεια. Και του λέγει ο γέρων : « ’Εκείνο το μικρό ποτήρι κρασί, της αγάπης ήταν. Και αυτό, το νερό όπου πίνουν πάντα οι α¬δελφοί ». Και του δίδαξε τη διάκριση τω λογισμών. Και του έκοψε όλα τα ανθρώπινα. Έτσι, έγινε συμβιβαστικός. Έτρωγε από όλα όσα του παρέθεταν. Και έμαθε και αυ¬τός στα κρυφά να ασκή την αρετή. Και είπε στον γέροντα : « Αληθινά, το έργο σας είναι σωστό ».
(Είπε Γέρων,Το Γεροντικόν εκδ. Αστήρ, Αθήνα 1996 σελ. 76-79)

ΠΑΝΤΩΝ ΘΛΙΒΟΜΕΝΩΝ Η ΧΑΡΑ... 
Αισθάνομαι πολλές φορές την ανάγκη να μιλήσω για τη Θεοτόκο και τις απέραντες ευεργεσίες της προς εμένα και τους αγαπημένους μου, αλλά πάντα διστάζω! Σκέφτομαι ‘ τί να πω εγώ γι’αυτήν που τη δόξασε η Αγία Τριάδα όσο κανένα ν άνθρωπο, που την υμνούν οι Άγγελοι στον Ουρανό και που όλοι οι Άγιοι την τίμησαν με τη ζωή τους αλλά και πάλι παραδέχονταν πόσο αδύναμοι ήταν να μιλήσουν γι’ αυτήν! Πόσο μάλλον εγώ!’ Μερικές φορές νιώθω ότι είμαστε τα δύο άκρα στην Εκκλησία! Αυτή στο ανώτατο άκρο, εκεί που κανένας άλλος άνθρωπος δεν πρόκειται να φτάσει ποτέ, κι εγώ στο κατώτερο… Εγώ γεμάτος από πάθη και εκείνη γεμάτη από όλες τις αρετές! Νιώθω πως ενώ όλοι οι άγιοι αγάπησαν και επεδίωξαν τις αρετές, στην περίπτωση της Παναγίας οι αρετές την αγάπησαν και μαγνητίστηκαν από αυτήν, γιατί έπαιρναν υπεραξία!
Παρ’όλα αυτά ένιωθα ότι η αγκαλιά της που χώρεσε τον Αχώρητο Υιό του Θεού μπορούσε να χωρέσει ακόμα και τον τελευταίο εν μετανοία αμαρτωλό! Όταν επέστρεψα στο Χριστό και άκουσα για πρώτη φορά τον Παρακλητικό της στο ναό, νόμισα ότι ήμουν στον Παράδεισο και όχι στη γη! Και ακόμη και σήμερα μετράω τις μέρες να έρθει η Τετάρτη να γεμίσει η καρδιά μου χαρά από αυτήν που γέννησε της Χαράς τον αίτιον! Όσο πιο πολύ αγαπούσα το Χριστό τόσο πιο πολύ αγαπούσα και εκείνη! Σε κάθε μου βήμα την ένιωθα αρωγό, διακριτική και σταθερή!
Αισθάνομαι όμως ότι αυτή τη στιγμή δεν πρέπει να μιλήσω για άλλες ευεργεσίες της παρά μόνο για την ακόλουθη! Αν είχα πάντα ένα φόβο μέσα μου ήταν να μην πάθει κάτι η γυναίκα μου! Έλεγα θυμάμαι ‘ Χριστέ μου ό,τι θες να πάθω εγώ για την Αγάπη Σου, αλλά όχι η γυναίκα μου! Αρκετά έχει πάθει από μένα!’ Ένιωθα όμως ότι η Αγάπη του Χριστού δε θα με άφηνε να ζω με αυτό το φόβο! Όταν η γυναίκα μου έπαθε κατάθλιψη σοβαρής μορφής, εγώ ήμουν σε κατάσταση πνευματικής ραθυμίας και ξηρασίας και άργησα να συνειδητοποιήσω το μέγεθος του προβλήματος! Όταν επιτέλους το κατάλαβα έχασα τη γη κάτω από τα πόδια μου και αμέσως θυμάμαι πήγα στην εικόνα της Παναγίας και είπα ‘ Παναγίτσα μου βοήθησε με! Τί να κάνω; Τα έχω τελείως χαμένα!’ Όταν σηκώθηκα ήξερα ακριβώς τί έπρεπε να κάνω! Μου τα είχε βάλει μέσα μου η Θεοτόκος με το δικό της τρόπο! Πολλά μου είπε μα μόνο αυτό μπορώ να πω… ‘ Να της διαβάζεις κάθε μέρα τον Παρακλητικό μου και να της κρατάς σφιχτά το χέρι! Θα τα αφήσεις όλα και θα κάνεις ό,τι σου ζητάει, σαν να μην υπάρχει άλλος άνθρωπος για σένα!’ Όμως ένιωθα ακόμη πολύ αδύναμος και φοβισμένος! Όταν ξεκίνησα την πρώτη μέρα να διαβάζω τον Παρακλητικό, από την πρώτη σελίδα άρχισα να κλαίω με λυγμούς και ένιωθα την κάθε λέξη του πόσο μεγάλη δύναμη είχε!
Ένιωθα σαν να είχε γραφτεί αποκλειστικά για μένα και τη γυναίκα μου! Και η απόγνωση μου έγινε ελπίδα, η αδυναμία μου δύναμη και ο φόβος μου πίστη! Η γυναίκα μου κάθε μέρα έκανε υπερπροσπάθεια να σηκωθεί από το κρεβάτι και ακόμα να πιεί ένα ποτήρι νερό! Γουλιά γουλιά το κατεβάζαμε μαζί, με προσευχή! Το πρώτο πράγμα που μου έλεγε όταν ξυπνούσε ήταν ‘ θέλω να μου διαβάσεις τον Παρακλητικό της Παναγίας μας και να μου κρατάς το χέρι!’ Έτσι μέρα μέρα θρέφαμε την ψυχή μας με την Παράκληση! Και η Παναγία μας, μαζί με τον πνευματικό μας και τα αδέρφια μας, τα έφερε όλα δεξιά και ξεπεράσαμε το σκόπελο μέσα στην αγκαλιά της! Και βγήκαμε μέσα από αυτό πιο ενωμένοι και αγαπημένοι από ποτέ!
Κι αν τα λέω αυτά τώρα δεν είναι γιατί τα έχει ανάγκη η Παναγία μας! Όλοι ξέρουμε ποια είναι! Αλλά για να υπενθυμίσω σε όλους μας που θλιβόμαστε κρυφά ή φανερά ότι υπάρχει μεγάλη παρηγοριά όσο είμαστε κοντά στην Παναγία μας, στην πάντων θλιβομένων τη χαρά! Ας μη φοβόμαστε τίποτα! Όλα θα πάνε καλά!

Οι άνθρωποι συνέχεια βιάζονται, τρέχουν. Αυτήν την ώρα πρέπει να βρίσκωνται εδώ, την άλλη εκεί, την άλλη πιο πέρα, αφού, για να μην ξεχνούν τι έχουν να κάνουν, χρειάζεται να τα γράφουν. Μέσα σε τόσο τρέξιμο πάλι καλά που θυμούνται τα ονόματά τους!... Ούτε τον εαυτό τους γνωρίζουν. Αλλά πώς να τον γνωρίσουν; Γίνεται να καθρεφτισθής σε θολά νερά; Ο Θεός να με συγχωρέση, αλλά ο κόσμος κατήντησε σωστό τρελλοκομείο. Δεν σκέφτονται οι άνθρωποι την άλλη ζωή, μόνο ζητάνε όλο και περισσότερα υλικά αγαθά. Γι' αυτό και δεν βρίσκουν ησυχία και τρέχουν συνέχεια.

Ευτυχώς που υπάρχει η άλλη ζωή. Αν οι άνθρωποι ζούσαν αιώνια σ' αυτήν την ζωή, μεγαλύτερη κόλαση δεν θα υπήρχε, έτσι όπως έχουν κάνει τη ζωή τους. Με αυτό το άγχος, αν ζούσαν οκτακόσια, εννιακόσια χρόνια, όπως στην εποχή του Νώε, θα ζούσαν μία μεγάλη κόλαση. Τότε ζούσαν απλά και ζούσαν και πολλά χρόνια, για να διατηρήται η Παράδοση. Τώρα γίνεται αυτό που λέει ο Ψαλμός: «Αι ημέραι των ετών ημών εν αυτοίς εβδομήκοντα έτη, εάν δε εν δυναστείαις, ογδοήκοντα έτη, και το λείον αυτών κόπος και πόνος». Εβδομήντα χρόνια είναι ίσα-ίσα για να τακτοποιήσουν τα παιδιά τους οι άνθρωποι.

Μία μέρα πέρασε από το Καλύβι ένας γιατρός που ζη στην Αμερική και μου έλεγε για την ζωή εκεί πέρα. Οι άνθρωποι εκεί κατήντησαν μηχανές, όλη μέρα δουλεύουν. Κάθε μέλος της οικογενείας πρέπει να έχη δικό του αυτοκίνητο. Ύστερα στο σπίτι, για να κινήται ο καθένας άνετα, πρέπει να έχουν τέσσερις τηλεοράσεις. Και δώσ' του και δουλεύουν και κουράζονται, για να βγάλουν πολλά χρήματα, για να πουν πως είναι τακτοποιημένοι και ευτυχισμένοι. Αλλά τι σχέση έχουν όλα αυτά με την ευτυχία; Τέτοια ζωή γεμάτη άγχος και με ένα συνεχές κυνηγητό δεν είναι ευτυχία, είναι κόλαση. Τι να την κάνης την ζωή με τέτοιο άγχος; Αν έπρεπε όλος ο κόσμος να ζη την ζωή αυτή, δεν θα την ήθελα. Αν ο Θεός έλεγε σ' αυτούς τους ανθρώπους: «Δεν σας τιμωρώ για την ζωή που ζήτε, αλλά θα σας αφήσω αιώνια να ζήτε έτσι», αυτό για μένα θα ήταν μία μεγάλη κόλαση.

Γι' αυτό και πολλοί άνθρωποι δεν αντέχουν να ζουν μέσα σε τέτοιες συνθήκες και βγαίνουν έξω στην ύπαιθρο χωρίς κατεύθυνση και σκοπό. Σχηματίζουν ομάδες, έξω στην φύση, άλλοι με πρόγραμμα την γυμναστική, άλλοι με κάτι άλλο. Μου είπαν για μερικούς που βγαίνουν στην ύπαιθρο και τρέχουν ή φεύγουν στα βουνά και ανεβαίνουν σε ύψος 6.000 μ. Κρατούν την αναπνοή τους και έπειτα την αφήνουν και πάλι εισπνέουν βαθιά... Χαμένα πράγματα. Αυτό δείχνει πως η καρδιά τους είναι πλακωμένη από το άγχος και ζητάει διέξοδο. Σε έναν τέτοιον είπα: «Εσείς σκάβετε λάκκο, τον κάνετε μεγάλο, θαυμάζετε για τον λάκκο που ανοίξατε και για το βάθος του και... πέφτετε μέσα και πάτε κάτω. Ενώ εμείς σκάβουμε λάκκο και βρίσκουμε μέταλλα. Έχει νόημα η άσκησή μας, γιατί γίνεται για κάτι ανώτερο».

(Λόγοι τόμος Α΄, σελ. 159-161)

Όσο απομακρύνονται οι άνθρωποι από την φυσική ζωή, την απλή, και προχωρούν στην πολυτέλεια, τόσο αυξάνει και το ανθρώπινο άγχος. Και όσο απομακρύνονται από τον Θεό, επόμενο είναι να μη βρίσκουν πουθενά ανάπαυση. Γι' αυτό γυρίζουν ανήσυχοι ακόμη και γύρω από το φεγγάρι -σάν το λουρί της μηχανής γύρω από την τρελλή ρόδα -, γιατί ολόκληρος ο πλανήτης μας δεν χωράει την πολλή τους ανησυχία.
Από την κοσμική καλοπέραση, από την κοσμική ευτυχία, βγαίνει το κοσμικό άγχος. Η εξωτερική μόρφωση με το άγχος οδηγεί καθημερινώς εκατοντάδες ανθρώ-πων (ακόμη και μικρά παιδιά με άγχος) στις ψυχαναλύσεις και στους ψυχιάτρους και κτίζει συνεχώς Ψυχιατρεία και μετεκπαιδεύει ψυχιάτρους, ενώ πολλοί ψυχίατροι ούτε Θεό πιστεύουν ούτε ψυχή παραδέχονται. Επομένως, πώς είναι δυνατόν αυτοί οι άν-θρωποι να βοηθήσουν ψυχές, αφού και οι ίδιοι είναι γεμάτοι από άγχος; Πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να παρηγορηθή αληθινά, αν δεν πιστέψη στον Θεό και στην αληθινή ζωή, την μετά θάνατον, την αιώνια; Όταν συλλάβη ο άνθρωπος το βαθύτερο νόημα της ζωής της αληθινής, τότε φεύγει όλο το άγχος του και έρχεται η θεία παρηγοριά, και θεραπεύεται. Αν πήγαινε κανείς στο Ψυχιατρείο και διάβαζε στους ασθενείς τον Αββά Ισαάκ, θα γίνονταν καλά όσοι πιστεύουν στον Θεό, γιατί θα γνώριζαν το βαθύτερο νόημα της ζωής.
Πάνε να ηρεμήσουν οι άνθρωποι είτε με ηρεμιστικά είτε με θεωρίες γιόγκα, και την πραγματική ηρεμία, που έρχεται, όταν ταπεινωθή ο άνθρωπος, δεν την επιδιώκουν, για να έρθη η θεία παρηγοριά μέσα τους. Και οι διάφοροι τουρίστες, που έρχονται από ξένες χώρες και περπατούν στους δρόμους, μέσα στον ήλιο, στην ζέστη, μέσα στην σκόνη, μέσα σε τόση φασαρία, σκέψου πόσο υποφέρουν! Τί ζόρισμα, τί σφίξιμο εσωτερικό έχουν, ώστε το σκάσιμο αυτό το εξωτερικό το θεωρούν ανάσα! Πόσο τους διώχνει ο εαυτός τους, που θεωρούν ανάπαυση όλη αυτήν την ταλαιπωρία!
Όταν δούμε άνθρωπο με μεγάλο άγχος, στενοχώρια και λύπη, ενώ τα έχει όλα - τίποτε δεν του λείπει -, πρέπει να γνωρίζουμε ότι του λείπει ο Θεός. Τελικά, οι άνθρωποι βασανίζονται και από τον πλούτο, γιατί τα υλικά αγαθά δεν τους γεμίζουν, είναι διπλό βάσανο. Ξέρω ανθρώπους πλούσιους, που τα έχουν όλα, δεν έχουν και παιδιά και βασανίζονται. Βαριούνται που κοιμούνται, βαριούνται να περπατήσουν, βασανίζονται από όλα. «Εντάξει, αφού έχεις ελεύθερο χρόνο, λέω σε κάποιον, Κάνε πνευματικά. Διάβασε μία Ώρα, διάβασε λίγο από το Ευαγγέλιο». «Δεν μπορώ», λέει. «Κάνε ένα καλό, πήγαινε σε κανένα νοσοκομείο και δές κανέναν άρρωστο». «Που να πάω ως εκεί, σού λέει, και τί θα βγή;». «Πήγαινε να βοηθήσης κανέναν φτωχό στην γειτονιά σου». «Όχι, δεν μ' ευχαριστεί, λέει, ούτε αυτό». Να έχη ελεύθερο χρόνο, να έχη ένα σωρό σπίτια, να έχη όλα τα καλά, και να βασανίζεται! Ξέρετε πόσοι τέτοιοι άνθρωποι υπάρχουν; Και βασανίζονται, μέχρι να τους στρίψη το μυαλό. Φοβερό! Και αν τυχόν δεν δουλεύουν, αλλά μόνον από τις περιουσίες έχουν εισοδήματα, είναι οι πιο βασανισμένοι άνθρωποι. Ενώ, αν έχουν τουλάχιστον μία δουλειά, είναι καλύτερα.  (Λόγοι τόμος Α σελ. 156-157)

(Βλασίου Φειδά, Εκκλησιαστική Ιστορία τόμος Β, σελ.603-626). 

Η ενωτική σύνοδος Φερράρας Φλωρεντίας (1438-1439) Κανονικά κριτήρια συγκλήσεως και συγκροτήσεως της συνόδου
Η σημαντικότερη ενωτική προσπάθεια έγινε με τη επίσημη συμμετοχή των Ορθοδόξων στη σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας (1438-1439). Μέχρι τη σύγκληση της ενωτικής αυτής συνόδου οι ποικίλες ενωτικές πρωτοβουλίες είχαν αποδείξει, ότι δύο ήσαν οι μόνοι αποδεκτοί και από την Εκκλησία της Ανατολής τρόποι για την κίνηση της διαδικασίας προς αποκατάσταση της ενότητας της Εκκλησίας. Ο πρώτος τρόπος συνδεόταν με την ενεργοποίηση των καθιερωμένων διαδικασιών για την ορθή λειτουργία του εκκλησιαστικού θεσμού της Πενταρχίας των πατριαρχών, στον οποίο ο πάπας ήταν ο "πρώτος μεταξύ ίσων’’ [primus inter pares]'. Ο δεύτερος τρόπος συνδεόταν με την ενεργοποίηση της συνοδικής συνειδήσεως της Εκκλησίας για τη σύγκληση μιας νέας Οικουμενικής συνόδου, η οποία θα αντιμετώπιζε όλες τις υφιστάμενες θεολογικές διαφορές των εκκλησιών Ανατολής και Δύσεως. Ωστόσο, ο πρώτος τρόπος προϋπέθετε τη μονομερή από τον παπικό θρόνο απάλειψη της προσθήκης του filioque από το Σύμβολο της πίστεως και την αποστολή από τον πάπα Ρώμης προς τους πατριάρχες της Ανατολής του καθιερωμένου στις σχέσεις τους Συνοδικού η Κοινωνικού γράμματος, οπότε οι πατριάρχες της Ανατολής θα μπορούσαν να αναγράψουν στα Δίπτυχα των θρόνων τους το όνομα του πάπα για να δηλώσουν την αποδοχή του στην εκκλησιαστική κοινωνία και κατά συνεπείαν την άρση του σχίσματος. Όλες όμως οι σχετικές προτάσεις των πατριαρχών Κπόλεως ήδη από την εποχή του σχίσματος (1054) δεν είχαν γίνει αποδεκτές από τους εκάστοτε πάπες της Ρώμης, οι όποιοι είχαν εγκλωβισθεί στο πνεύμα της αντιπαραθέσεώς τους προς τον βασιλιά της Γερμανίας κατά την περίοδο του περί "περιβολής" αγώνα (ΙΑ-ΙΓ' αιώνες) και δεν μπορούσαν πλέον να επιστρέψουν στην παραδοσιακή βάση των σχέσεων των Εκκλησιών Ανατολής και Δύσεως.
Ο δεύτερος τρόπος ήταν η σύγκληση μιας Οικουμενικής συνόδου, η οποία αποτελούσε και τη μόνιμη σχεδόν πρόταση των πατριαρχών Κπόλεως τόσο προς τον βυζαντινό αυτοκράτορα, όσο και προς τον παπικό θρόνο για τη συνοδική αντιμετώπιση όλων των θεολογικών διαφορών. Εν τούτοις, ενώ ο πρώτος τρόπος μπορούσε να καταλήξει σε μία άμεση άρση του σχίσματος με την αποκατάσταση της εκκλησιαστικής κοινωνίας, ο δεύτερος τρόπος δεν ήταν βέβαιο ότι θα κατέληγε οπωσδήποτε σε συμφωνία των δύο Εκκλησιών, η οποία ήταν αναγκαία για την αποκατάσταση της ενότητας.
Άλλωστε, η μετά το σχίσμα του 1054 εξέλιξη της θεωρίας του παπικού πρωτείου απέρριπτε την κανονική αρχή της υπεροχής της αυθεντίας της Οικουμενικής συνόδου έναντι της αυθεντίας οποιουδήποτε τοπικού επισκόπου της Εκκλησίας, αφού στη θεωρία του παπικού πρωτείου ο επίσκοπος Ρώμης διεκδικούσε την αυθεντία του οικουμενικού επισκόπου της όλης Εκκλησίας. Υπό το πνεύμα αυτό, οι μεν πάπες δεν θεωρούσαν αναγκαία τη σύγκληση μιας Οικουμενικής συνόδου, ενώ ο βυζαντινός αυτοκράτορας εφοβείτο τη σύγκλησή της, αφού τα κριτήρια του σώματος των επισκόπων της Ανατολής θα περιόριζαν τα πλαίσια των διπλωματικών του ελιγμών στό ζήτημα των σχέσεων Ανατολής και Δύσεως. Η κρίση του παπισμού κατά την περίοδο της "Βαβυλωνίας αιχμαλωσίας" του στην Αβινιόν (1309-1378) και οι τραγικές συνέπειες του μεγάλου παπικού σχίσματος (1378-1414) διευκόλυναν την αφύπνιση της συνοδικής συνειδήσεως της Εκκλησίας της Δύσεως, η οποία αναζητούσε την αποδυνάμωση της υπερτροφικής αυθεντίας του παπικού θεσμού και την επανένταξή του στη συνοδική λειτουργία του σώματος της Εκκλησίας. Η συνοδική αφύπνιση είχε ήδη κυριαρχήσει, όπως είδαμε, στις μεταρρυθμιστικές συνόδους της Πίζας (1409), της Κωνσταντίας (1414-1418) και της Βασιλείας (1431-1449). Η παπική αυθεντία είχε ενταχθεί στη συνοδική λειτουργία του εκκλησιαστικού σώματος της Δύσεως με τις αποφάσεις της συνόδου της Βασιλείας, οι όποιες δεν ήταν δυνατόν να απορριφτούν από τον εμπερίστατο πάπα Ευγένιο Δ΄. Οι εξελίξεις αυτές στη Δύση διευκόλυναν την προσέγγιση των Εκκλησιών Ανατολής και Δύσεως στην ιδέα της συγκλήσεως μιας Οικουμενικής συνόδου για την αποκατάσταση της εκκλησιαστικής ενότητας, αφού και στην Ανατολή είχε περιορισθεί η αυθεντία του εμπεριστάτου βυζαντινού αυτοκράτορα κατά την αντιμετώπιση ζητημάτων πίστεως. Ήταν πράγματι η κατάλληλη στιγμή για την ανάληψη πραγματικών ενωτικών πρωτοβουλιών.
Ο αυτοκράτορας Μανουήλ Β' Παλαιολόγος, όπως και οι προκάτοχοί του, είχε στραμμένο το βλέμμα του προς τη Δύση και είχε αντιληφθεί την αφύπνιση της συνοδικής συνειδήσεως της Δύσεως, γι’ αυτό και υποστήριζε κάθε ειλικρινή προσπάθεια για την ένωση. Το παράδειγμά του ακολούθησε και ο διάδοχός του Ιωάννης Η' Παλαιολόγος ( 1425-1448), ο οποίος στράφηκε πάλιν προς τη Δύση και ζήτησε βοήθεια για τη σωτηρία της αυτοκρατορίας. Προσέφερε, όπως και οι προκάτοχοί του, ως αντάλλαγμα την ένωση των Εκκλησιών Ανατολής και Δύσεως. Την ένωση όμως των Εκκλησιών επιθυμούσε πλέον για διαφορετικούς λόγους και ο πάπας Ρώμης Ευγένιος Δ' (1431-1447), αφού θα αποκτούσε ένα σημαντικό έρεισμα στον αγώνα του για την εξουδετέρωση ή τουλάχιστον για τη μετάθεση της μεταρρυθμιστικής συνόδου της Βασιλείας (1431-1449). Η δύσκολη θέση του πάπα θα μπορούσε να διευκολυνθεί σημαντικά με την υλοποίηση του σχεδίου του να μεταφέρει τη μεταρρυθμιστική σύνοδο στην Ιταλία. Οι προτάσεις του όμως προς τη μεταρρυθμιστική σύνοδο είχαν απορριφθεί, αφού ο πάπας δεν διέθετε πλέον τα αναγκαία εκκλησιαστικά η και πολιτικά ερείσματα στη Δύση. Η μόνη ελπίδα του πάπα να σωθεί από τη μεταρρυθμιστική σύνοδο ήταν πράγματι η στροφή του προς την Ανατολή, η οποία θα μπορούσε να υποστηρίξει τα κανονικά τουλάχιστον προνόμια του "πρώτου" θρόνου μεταξύ των πέντε πατριαρχικών θρόνων. Ο πάπας Ευγένιος Δ' και ο βυζαντινός αυτοκράτορας Ιωάννης Η' Παλαιολόγος ευρίσκοντο σε απελπιστική θέση και συνέδεσαν τις ελπίδες τους σε μία αμοιβαία εξυπηρέτηση των αναγκών τους. Ο βυζαντινός αυτοκράτορας μπορούσε να τον υποστηρίξει με την ιδέα μιας ενωτικής συνόδου μεταξύ Ανατολής και Δύσεως, η οποία θα αποδιοργάνωνε την πιεστική μεταρρυθμιστική σύνοδο της Βασιλείας, ενώ ο εμπερίστατος πάπας μπορούσε να του προσφέρει μόνο υποσχέσεις για μια μελλοντική πολιτική και στρατιωτική υποστήριξη από τη Δύση στον αγώνα εναντίον των Τούρκων. Υπό το πνεύμα αυτό ανταλλάχτηκαν αλλεπάλληλες πρεσβείες του βυζαντινού αυτοκράτορα τόσο με τον πάπα Ευγένιο Δ', όσο και με την σύνοδο της Βασιλείας. Οι διαπραγματεύσεις για τη σύγκληση μιας Οικουμενικής συνόδου είχαν ήδη αρχίσει κατά την περίοδο της βασιλείας του Μανουήλ Β' Παλαιολόγου, αλλά κατέστησαν πυκνότερες και πιεστικότερες από την πλευρά του παπικού θρόνου μετά τη σύγκληση της μεταρρυθμιστικής συνόδου της Βασιλείας, οι αποφάσεις της οποίας επέβαλλαν την υποταγή της παπικής αυθεντίας στην αυθεντία της Οικουμενικής συνόδου .
Ο ανταγωνισμός του παπικού Θρόνου και της συνόδου της Βασιλείας για την εκπροσώπηση της Εκκλησίας της Ανατολής στις ετερόκεντρες συνοδικές τους αναζητήσεις διευκόλυνε τους εκπροσώπους της Εκκλησίας της Ανατολής να επιβάλουν τους όρους τους για μία κανονική σύγκληση και συγκρότηση της προτεινόμενης Οικουμενικής συνόδου. Το θέμα αυτό συζητήθηκε διεξοδικώς κατά τις διμερείς συναντήσεις τους τόσο με τους παπικούς αντιπροσώπους, όσο και με τους εκπροσώπους της συνόδου της Βασιλείας στην Κπόλη. Βεβαίως, η συνοδική συνείδηση της Ανατολής βρισκόταν εγγυτέρα στο πνεύμα της συνόδου της Βασιλείας, η οποία είχε ήδη διακηρύξει την υπεροχή της αυθεντίας της Οικουμενικής συνόδου έναντι του πάπα. Αλλά και ο πάπας Ευγένιος Δ' δεν επέμενε πλέον στις γνωστές ακραίες θέσεις των προκατόχων του για τη σχέση πάπα και Οικουμενικής συνόδου. Μία καθαρώς ιστορική αξιολόγηση της επιλογής των Βυζαντινών να προτιμήσουν τη συμμετοχή στην παπική σύνοδο της Φερράρας αντί στη μεταρρυθμιστική σύνοδο της Βασιλείας δεν μπορεί και δεν πρέπει να παραθεωρήσει την αυστηρή προσήλωση της Ανατολής στη συνοδική παράδοση της πρώτης χιλιετίας του ιστορικού βίου της Εκκλησίας. Το δίλημμα των εκκλησιαστικών εκπροσώπων της Ανατολής συνδεόταν όχι βεβαίως με την επιλογή της μιας από τις δύο δυνατότητες, όπως εισηγούντο οι εκπρόσωποι των δύο δυτικών τάσεων, αλλά με τη συνένωση και των δύο δυτικών τάσεων στο πλαίσιο της προτεινόμενης Οικουμενικής συνόδου. Πράγματι, κατά την ορθόδοξη συνοδική παράδοση, ούτε ο πάπας χωρίς το φρόνημα της Εκκλησίας της Δύσεως, ούτε ένα μέρος των επισκόπων της Δύσεως χωρίς τον πάπα θα μπορούσαν να εκπροσωπήσουν το αυθεντικό φρόνημα της Εκκλησίας της Δύσεως σε μία Οικουμενική σύνοδο. Κατά τις μακροχρόνιες διαπραγματεύσεις οι Ανατολικοί επέβαλαν τις θέσεις τους για την κανονική σύγκληση και συγκρότηση της προτεινόμενης Οικουμενικής συνόδου, ήτοι συμφώνως προς τα κανονικά κριτήρια συγκλήσεως και συγκροτήσεως των αναγνωρισμένων επτά Οικουμενικών συνόδων. Οι εκπρόσωποι του πάπα αποδέχθηκαν τους όρους αυτούς των Ανατολικών και ανέλαβαν συγκεκριμένες δεσμεύσεις για τη συγκρότηση της συνόδου (Περί των προκαταρκτικών διαπραγματεύσεων έστω και υπό διαφορετική αξιολόγηση βλέπε J.Gill. The Council of Florence 46 κεξ ). Κατά τις διαπραγματεύσεις αυτές αντιμετωπίσθηκαν όλα σχεδόν τα σοβαρά ζητήματα για τη σύγκληση, τη συγκρότηση και τη λειτουργία της συζητουμένης συνόδου, ήτοι:
Πρώτον, έγινε παραδεκτή από τους παπικούς αντιπροσώπους και τον ίδιο τον πάπα η θεμελιώδης αρχή της συνοδικής συνειδήσεως της προσχισματικής περιόδου για την αστασίαστη υπεροχή της αυθεντίας της Οικουμενικής συνόδου έναντι της παπικής ή και οποιοσδήποτε άλλης τοπικής αυθεντίας. Η ίδια η συμφωνία για τη σύγκληση της συνόδου αποτελεί απτή απόδειξη της κοινής παραδοχής της υπερέχουσας αυθεντίας της Οικουμενικής συνόδου. Ο φιλενωτικός μητροπολίτης Νίκαιας Βησσαρίων διακήρυσσε στη σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας, ότι η παράταση της διαιρέσεως Ανατολής και Δύσεως οφείλετο κυρίως στην άρνηση της Δύσεως να δεχθεί την κρίση της Οικουμενικής συνόδου για τις υφιστάμενες θεολογικές διαφορές: "Εικότως της των Λατίνων απέστημεν κοινωνίας, μη ανεχόμενοι προς ένωσιν συνελθείν, πριν υποπεσείν Οικουμενική κρίσει το παρ’ αυτών εισαχθέν. Και διχή διετελούμεν εγκαλούντες αυτοίς το μεν της δίχα της και ημών αυτών γνώμης εισαγαγούσιν εις την κοινήν Εκκλησίαν, το δε μηδ’ ανεχομένοις συστήσασθαι Σύνοδον κατά τας αρχαίας εκείνας τας προ ημών...” (Μansi, XXXI, 898-900). Η φράση “κατά τας αρχαίας εκείνας τας προ ημών” Οικουμενικάς συνόδους επιβεβαιώνει, ότι η παλαιότερη άρνηση των παπών να συγκληθεί κανονική Οικουμενική σύνοδος για την αυθεντική απόφανση επί των θεολογικών διαφορών είχε εγκαταλειφθεί πλέον κατά την προετοιμασία και τη σύγκληση της συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας. Εν τούτοις, όπως η άρνηση απέρρεε από την έμφαση στη θεωρία του παπικού πρωτείου, έτσι και η επιθυμία του παπικού θρόνου για τη σύγκληση μιας Οικουμενικής συνόδου σήμαινε, όπως είδαμε, ύφεση της θεωρίας του παπικού πρωτείου και πλήρη παραδοχή της υπεροχώτερης αυθεντίας της Οικουμενικής συνόδου έναντι της αυθεντίας του πάπα. Πράγματι, κατά τη συζήτηση στη σύνοδο Φερράρας-Φλωρεντίας του δικαιώματος του πάπα να εισαγάγει προσθήκες σε αποφάσεις Οικουμενικών συνόδων, το οποίο υποστήριξε περιστασιακά και με διακριτικότητα ο Λατίνος αρχιεπίσκοπος Ρόδου Ανδρέας Χρυσοβέργης, ο μητροπολίτης Νίκαιας Βησσαρίων απάντησε κατά τρόπο χαρακτηριστικό για την ορθόδοξη συνοδική συνείδηση: ΄΄Eιδέναι βουλόμεθα την αιδεσιμότητα υμών,ότι ταύτην ημείς την άδειαν από πάσης αφαιρούμεν εκκλησίας τε και συνόδου (= τοπικής), και αυτής της Οικουμενικής (=συνόδου). Επειδή ούν, καν οπόσα ισχύη η Ρωμαϊκή εκκλησία, ήττον όμως ισχύει Οικουμενικής συνόδου και της καθόλου Εκκλησίας, ημείς δε από πάσης Εκκλησίας τούτο αφαιρούμεν, πολλώ γε μάλλον από της Ρωμαϊκής εκκλησίας τούτ’ αφαιρήσομεν. Αφαιρούμεν δε ουκ αφ’ εαυτών, αλλά νομίζομεν τούτο τοις όροις των Πατέρων κεκωλύσθαι..." (Μansi, XXXI, 625). Η αποφυγή των εκπροσώπων της Δυτικής Εκκλησίας να απαντήσουν στον Βησσαρίωνα σε ένα τόσο σοβαρό ζήτημα υποδηλώνει ότι το θέμα είχε ήδη συζητηθεί και είχε αντιμετωπισθεί στις προκαταρκτικές διαπραγματεύσεις με κοινή αποδοχή της υπεροχής της αυθεντίας της Οικουμενικής συνόδου έναντι της αυθεντίας του πάπα. Τούτο άλλωστε είχε ήδη γίνει αποδεκτό από τον πάπα Ευγένιο Δ' και έναντι της σύγχρονης μεταρρυθμιστικής συνόδου της Βασιλείας.
Δεύτερον, η σύγκληση της συνόδου Φερράρας-Φλωρεντίας εξουδετέρωνε όχι μόνο τις νέες, αλλά και τις παλαιότερες διεκδικήσεις για την αποδοχή της θεωρίας του παπικού πρωτείου. Η κοινή παραδοχή της υπεροχής της αυθεντίας της Οικουμενικής συνόδου συμπαρέσυρε και τη θεωρία περί του παπικού πρωτείου, είχε δε προφανώς συμφωνηθεί να μη γίνει σχετική συζήτηση στη σύνοδο. Υπό την έννοια αυτή πρέπει να ερμηνευθούν οι λόγοι του μητροπολίτη Εφέσου Μάρκου του Ευγενικού στη σύνοδο για την αντίκρουση της δηλώσεως του καρδιναλίου Ιουλιανού Καισαρίνι, ότι ο επίσκοπος Ρώμης ως "άκρος αρχιερεύς" έχει το δικαίωμα "μεταποιείν το κοινόν σύμβολον". Ο μητροπολίτης Εφέσου παρατήρησε σχετικώς: "Επειδή δε και νύν εν τοις λόγοις είρηκας, την καθολικήν Εκκλησίαν και τον προεστώτα ταύτης δύνασθαι μεταποιείν το κοινόν σύμβολον, και πολλάκις άλλοτε πρότερον είρηται τούτο, δήλον δε ότι προς την Ρωμαϊκήν Εκκλησίαν αποβλέπων και τον άκρον αρχιερέα τούτον είρηκας, ημείς τούτο καταλιπείν ανεξέταστον, ειρημένον ούτω πολλάκις, ουκ ανεχόμεθα... Έχομεν γαρ πολλά και γενναία ειπείν εις ημέτερον δίκαιον συμβαλλόμενα. Υποπτεύομεν δε μήποτε οι περί τούτων λόγοι σκάνδαλόν τι εισενέγκωσιν..." (Μansi XXXI,684-685). Συνεπώς, ο μητροπολίτης Εφέσου δεν έκρινε αναγκαία τη συζήτηση του θέματος του πρωτείου, καίτοι ήταν έτοιμος "πολλά και γενναία ειπείν εις ημέτερον δίκαιον συμβαλλόμενα", επειδή εφοβείτο ότι υπήρχε κίνδυνος "μήποτε οι περί τούτων λόγοι σκάνδαλον τι εισενέγκωσι" στις εργασίες της συνόδου. Ωστόσο, εάν η πλευρά των Λατίνων συνέχιζε να αναφέρεται αμέσως ή εμμέσως στα διεκδικούμενα παπικά δικαιώματα (‘’ειρημένον ούτω πολλάκις ‘’), τότε και οι Ορθόδοξοι δεν θα ήταν δυνατόν να αποφύγουν την αντιπαράθεση των επιχειρημάτων τους. Η όλη συζήτηση υποδηλώνει προγενέστερη συμφωνία για την αποφυγή οποιασδήποτε προβολής ή αναιρέσεως του παπικού πρωτείου, το οποίο όμως, "ειρημένον ούτω πολλάκις" από την πλευρά των Λατίνων, δεν ήταν δυνατόν να μην προκαλεί τους Ορθοδόξους. Το ζήτημα όμως του παπικού πρωτείου ήταν βασική διαφορά μεταξύ των δύο Εκκλησιών, η οποία δεν ήταν δυνατόν να παρακαμφθεί χωρίς συζήτηση. Η διαμαρτυρία του Μάρκου Ευγενικού για την επανειλημμένη αναφορά των Λατίνων στην αυθεντία του πάπα θα ήταν αδιανόητη, αν δεν υπήρχε μία προηγούμενη συμφωνία για την κανονική θέση του πάπα ως "πρώτου μεταξύ ίσων" [ primus inter pares] στον θεσμό της Πενταρχίας των πατριαρχών. Η σιγή των Ορθοδόξων ως προς το παπικό πρωτείο ήταν προφανής συνέπεια της κοινής συμφωνίας, την οποία παραθεωρούσαν έμμεσα κατά τις συζητήσεις οι εκπρόσωποι της Δυτικής Εκκλησίας. Υπό την έννοια αυτή πρέπει να ερμηνευθεί και η απάντηση του ενωτικού μητροπολίτη Νίκαιας Βησσαρίωνα προς τον Λατίνο αρχιεπίσκοπο Ρόδου Ανδρέα, κατά την οποία ο Βησσαρίων δήλωσε, ότι "περί της εξουσίας της Δυτικής Εκκλησίας είχομεν πολλά λέγειν, ει μη άλλο ημίν το προκείμενον, ειδότες μεν και τα της Ρωμαϊκής Εκκλησίας δίκαια και πρωτεία, ουδέν ήττον ειδότες και μέχρι πόσου αυτή τα πρωτεία"(Mansi XXXI,598 κεξ.) . Συνεπώς, επειδή ήταν "άλλο... το προκείμενον", ήτοι μόνο η προσθήκη και η θεολογική θεμελίωση της προσθήκης του filioque το ζήτημα του παπικού πρωτείου δεν είχε ενταχθεί στο θεματολόγιο της συνόδου, αφού ο παπικός θρόνος είχε ήδη ενταχθεί στα κανονικά πλαίσια του θεσμού της Πενταρχίας των πατριαρχών. Και αυτοί ακόμη οι ενωτικοί επίσκοποι της Ανατολής αντέδρασαν στην αξίωση των Λατίνων, ότι "έξεστιν αυτώ (= πάπα) προσθείναι και έστι δίκαιον αυτού'’ με τη χαρακτηριστική δήλωση, κατά την οποία "ημείς ουκ έχομεν άδειαν παρά του βασιλέως ημών απολογήσασθαι το τυχόν, αλλ’ ιδίως ως φίλοι απολογούμεθα και λέγομεν, ότι το πρώτον ζήτημά έστιν αδικώτατον· πώς γαρ έχομεν ημείς ειπείν την εκκλησίαν Ρώμης εξουσίαν προσθείναι ή αφαιρείν άνευ των αδελφών αυτής των πατριαρχών" της Ανατολής (Μansi XXXI,1005-1008).
Τρίτον, η σφαιρική αντιμετώπιση όλων των κανονικών ζητημάτων κατά τις προκαταρκτικές διαπραγματεύσεις επιβεβαιώνεται και από την
επιβολή των ορθοδόξων θέσεων ως προς τη σύγκληση και τη συγκρότηση της ιδίας της συνόδου, οι όποιες έγιναν επί τη βάσει τον κανονικού θεσμού της Πενταρχίας των πατριαρχών, ήτοι "κατά τας αρχαίας εκείνας τας προς ημών" Οικουμενικάς συνόδους. Πράγματι, τόσο οι παπικοί Αντιπρόσωποι, όσο και ο ίδιος ο πάπας Ευγένιος Δ' αποδέχθηκαν το παραδοσιακό κριτήριο της Πενταρχίας των πατριαρχών όχι μόνο για τη σύγκληση και τη συγκρότηση της συνόδου Φερράρας -Φλωρεντίας, αλλά και για την αυθεντική εκπροσώπηση στη σύνοδο του καθ’ όλου φρονήματος κάθε πατριαρχικής δικαιοδοσίας. Είναι χαρακτηριστικό ότι οι Ορθόδοξοι κατά τις προκαταρκτικές διαπραγματεύσεις έθεσαν στους παπικούς αντιπροσώπους το ζήτημα της αυθεντικής εκπροσωπήσεως του φρονήματος της όλης Εκκλησίας της Δύσεως και όχι μόνο του παπικού θρόνου, επέβαλαν δε ως όρο sine qua non τη συμμετοχή στην προετοιμαζόμενη σύνοδο και όλων των μελών ("Συνοδικών") της μεταρρυθμιστικής συνόδου της Βασιλείας. Οι παπικοί αντιπρόσωποι αποδέχθηκαν τον όρο αυτό, ο δε πάπας αποφάσισε τη μεταφορά της συνόδου της Βασιλείας στη Φερράρα για να ικανοποιηθεί η αξίωση των Ανατολικών. Πράγματι, η απροθυμία των "Συνοδικών" της Βασιλείας να δεχθούν την παπική απόφαση και η απουσία τους από τη Φερράρα κατά την άφιξη των Ορθοδόξων κατέστησαν αδύνατη την κήρυξη της ενάρξεως των εργασιών της ενωτικής συνόδου, Αφού οι Ανατολικοί επέμεναν στην αναμονή των "Συνοδικών" . Η μάταιη όμως επί μήνες αναμονή των "Συνοδικών" και η ευνόητη ένταση από την αδυναμία ενάρξεως των εργασιών της συνόδου αντιμετωπίσθηκαν με συμβιβαστικό πνεύμα από τον βυζαντινό αυτοκράτορα και τον πάπα, ο δε πάπας Ευγένιος Δ' επικαλέσθηκε τη γνωστή κανονική θέση της Ζ' Οικουμενικής συνόδου (787) για την συγκρότηση μιας Οικουμενικής συνόδου με τον σκοπό να μεταπείσει τους Ορθοδόξους.
Τέταρτον, κατά τη συνοδική παράδοση μία Οικουμενική σύνοδος έπρεπε να έχει ως "συνεργούς" μεν τον πάπα Ρώμης και τον πατριάρχη Κπόλεως, ως "συμφρονούντας" δε τους άλλους πατριάρχες της Ανατολής. Υπό το πνεύμα αυτό ο πάπας υποστήριξε ότι "ένθα ειμί εγώ μετά του βασιλέως (= του Βυζαντίου) και του πατριάρχου (= Κπόλεως), εκεί έστιν η σύνοδος άπασα των χριστιανών και μάλιστα ότι πάρεισιν οι πατριάρχαι πάντες (= Αλεξάνδρειας, Αντιόχειας και Ιεροσολύμων) και οι καρδινάλεις ημών..."(Mansi, XXXI,494). Πράγματι, έκτος από τον συμμετέχοντα πατριάρχη Κπόλεως Ιωσήφ Β', οι πατριαρχικοί θρόνοι Αλεξάνδρειας, Αντιόχειας και Ιεροσολύμων εκπροσωπήθηκαν κανονικώς από μητροπολίτες του Οικουμενικού πατριαρχείου, ήτοι τους μητροπολίτες Ηρακλείας Αντώνιο, Εφέσου Μάρκο τον Ευγενικό και Σάρδεων Διονύσιο αντίστοιχα. Η οικουμενικότητα της ενωτικής συνόδου προϋπέθετε την κανονική εκπροσώπηση και των πέντε πατριαρχικών θρόνων, η τυχόν δε απουσία ή αποχώρησή τους θα μπορούσε να δημιουργήσει θεμελιωμένη αμφισβήτηση του οικουμενικού της κύρους. Είναι πολύ χαρακτηριστικό το περιστατικό, το οποίο συνέβη μετά την απόφαση για τη μεταφορά της συνόδου από τη Φερράρα στη Φλωρεντία. Από τους αντιδρώντες στη μεταφορά αυτή οι μητροπολίτες Ηρακλείας Αντώνιος και Εφέσου Μάρκος ο Ευγενικός, μαζί με τον αδελφό του Ιωάννη τον Νομοφύλακα, έλαβαν άδεια από τον αυτοκράτορα να μεταβούν στη Βενετία για να διαπραγματευθούν την επιστροφή τους στην Κπόλη. Μετά την αναχώρησή τους πληροφορήθηκε το γεγονός ο πατριάρχης Κπόλεως, ο οποίος αξίωσε την άμεση ανάκληση των δύο μητροπολιτών με το αιτιολογικό ότι ήσαν εκπρόσωποι απόντων πατριαρχών και ότι η απουσία τους από τη σύνοδο απέκλειε τη δυνατότητα τόσο του χαρακτηρισμού της ως οικουμενικής, όσο και της καθολικής επιβολής των αποφάσεών της. Το κανονικό λοιπόν κριτήριο του θεσμού της Πενταρχίας των πατριαρχών είχε προβληθεί κατά τις προκαταρκτικές διαπραγματεύσεις ως δεσμευτικό όχι μόνο για τον παπικό θρόνο, αλλά και για την Εκκλησία της Ανατολής.
Πέμπτον, οι δογματικές αποφάσεις των επτά Οικουμενικών συνόδων και η διδασκαλία των "έγκριτων" πατέρων της Εκκλησίας τέθηκαν με κοινή συμφωνία ως απόλυτα κριτήρια για την αξιολόγηση των προβαλλομένων και από τις δύο πλευρές επιχειρημάτων στα συζητούμε να θέματα. Ο μητροπολίτης Εφέσου Μάρκος ο Ευγενικός ερμήνευσε τη σημασία της συμφωνίας αυτής για τα κριτήρια των συνοδικών συζητήσεων και την έννοια της επιμονής του για την ανάγνωση όλων των Όρων των Οικουμενικών συνόδων. Θεωρούσε αναγκαία την ανάγνωση αυτή, «ίνα δείξωμεν εαυτούς συμφωνούντας και επομένους εκείνοις, ου τη τάξει μόνον, αλλά και τοις φρονήμασιν. Ούτω γαρ έσται και η σύνοδος αύτη ταις προηγουμέναις εκείναις ακόλουθος... Τούτο δε αναγκαίον νομίζομεν, ου δια τα προειρημένα μόνον και ίνα προεγνωσμένον υπάρχη των Πατέρων το φρόνημα, αλλ ίνα και δια των ευχών εκείνων εις το προκείμενον έργον ευοδωθώμεν και ώσπερ επί θεμελίω τοις εκείνων λόγοις τους ημετέρους εποικοδομήσωμεν"(Mansi XXXI 512-513,517). Υπό το πνεύμα αυτό ο εκπρόσωπος της Δυτικής Εκκλησίας παρατήρησε, ότι "δια τούτο δοκεί δείν μεταξύ συντηρείσθαι, ίνα έχωμεν εν ταις παρούσαις διαλέξεσι τας μαρτυρίας των Γραφών και των άγιων Πατέρων, ούς η άγια Εκκλησία προσίεται, έπειτα τους λόγους τους κομισθησομένους, ούς ουκ έξεσται παραθήναι μήτε τω επιχειρούντι, μήτε τω αποκρινομένω"(ο.π. 720) . Πράγματι, το κριτήριο της πατερικής παραδόσεως αποτελούσε την αφετηρία ή και τον τελικό σκοπό κάθε θεολογικής συζητήσεως, αφού η τυχόν διαφωνία στην ερμηνεία ενός σημαντικού πατερικού χωρίου θα αποτελούσε την αφετηρία για την ανάπτυξη διαδοχικών θεολογικών συλλογισμών και από τις δύο πλευρές. Μάρκος ο Ευγενικός αποδοκίμασε τη Ρωμαϊκή Εκκλησία, η οποία "εκύρωσε και προήνεγκε δόγμα καθ’ εαυτήν, ούτε παρά τη θεία Γραφή ρητώς κείμενον, ούτε ταις Οικουμενικαίς εγνωσμένον συνόδοις, ούτε παρά τοις εγκρίτοις των Πατέρων ημών δεδοκιμασμένον, ο και γέγονεν αίτιον του την ειρήνην λυθήναι..."(ο.π.511). Κατά τις συνεδρίες της ενωτικής συνόδου στη Φλωρεντία η επίκληση από τους Δυτικούς συγκεκριμένων "πατερικών χρήσεων" για τη θεολογική δικαίωση της προσθήκης του filioque προκάλεσε την αντίδραση του Μάρκου Ευγενικού, ο οποίος κατέδειξε τη νοθεία των πατερικών αυτών χωρίων. Η καταγγελία της νοθεύσεως των πατερικών κειμένων στρεφόταν κατά των Δυτικών, αφού υποστηρίχθηκε, ότι α) όλα τα νοθευμένα πατερικά χωρία μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν μόνο για τη θεολογική δικαίωση της προσθήκης του filioque στο Σύμβολο της πίστεως, και β) η αυθεντική μορφή των νοθευμένων αυτών πατερικών χωρίων θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί σαφώς για την απόκρουση κάθε θεολογικής θεμελιώσεως της προσθήκης αυτής και με τον πρόσθετο λόγο της νοθεύσεως τους από τους Λατίνους (βλέπε περισσότερα: Βλ. Ιω. Φειδά, Μεθοδολογικά προβλήματα της συνόδου Φερράρας Φλωρεντίας, 55-69).

β'. Προβλήματα συνθέσεως και μεθόδου εργασιών της συνόδου στη Φερράρα
Η ρητή κατοχύρωση του σεβασμού και από τις δύο πλευρές προς τα ανωτέρω κριτήρια είχε κριθή αναγκαία από τους Ορθοδόξους κατά τις διπλές συζητήσεις στην Κπόλη τόσο με τους παπικούς αντιπροσώπους, όσο και με τους εκπροσώπους της συνόδου της Βασιλείας. Η ευχέρεια των Ορθοδόξων να επιβάλουν τα αυστηρά κανονικά κριτήρια της καθιερωμένης από τις επτά Οικουμενικές συνόδους συνοδικής παραδόσεως λειτουργούσε συγχρόνως δεσμευτικά και για τις επιλογές τους, αφού δεν είχαν την κανονική ευχέρεια να επιλέξουν τη συμμετοχή τους στη σύνοδο της Βασιλείας χωρίς τη συμμετοχή σε αυτήν του πάπα Ρώμης, ως του κανονικού πατριάρχη της Δύσεως. Βεβαίως, ο αυτοκράτορας Ιωάννης Η' Παλαιολόγος δεν αντιμετώπιζε το θέμα με ανάλογες κανονικές ευαισθησίες, αλλά δεν είχε και τη δυνατότητα να επιβάλει στον πατριάρχη Κπόλεως ή στους ορθόδοξους Ιεράρχες τις πολιτικές του προσδοκίες. Άλλωστε, ο ικανότατος παπικός αντιπρόσωπος Χριστόφορος Καραντόνι είχε κατορθώσει να πείσει τον αυτοκράτορα αφενός μεν ότι μπορούσε να ελπίζει σε αμεσότερη βοήθεια από τον πάπα παρά από τη σύνοδο της Βασιλείας, αφετέρου δε ότι τα προβλήματα της Εκκλησίας της Δύσεως είχαν ήδη διευθετηθεί. Υπό το πνεύμα αυτό ο αυτοκράτορας, παρά τη αντίθετη υπόδειξη των απεσταλμένων της συνόδου της Βασιλείας και του πατέρα του Μανουήλ Β’, ο οποίος είχε ήδη καρεί μοναχός υπό το όνομα Ματθαίος, ότι δηλαδή τίποτα θετικό δεν θα προερχόταν από την πρωτοβουλία αυτή, αποφάσισε να επωμισθεί το βάρος της ευθύνης. Οι αντιρρήσεις των ανθενωτικών δεν μετέπειθαν βεβαίως τον αυτοκράτορα, αλλά και αυτός ακόμη ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Γεώργιος Πλήθων ή Γεμιστός είχε προείπει στον αυτοκράτορα ότι η συμμετοχή του στην ενωτική σύνοδο ενέκρυπτε πολλούς κινδύνους και ότι θα μεταβαλλόταν τελικώς σε "κατάκρισιν" της Ορθοδόξου Εκκλησίας. Ο πατριάρχης Ιωσήφ Β' (1416-1439) είχε επίσης διατυπώσει σοβαρές επιφυλάξεις, αλλά τελικώς υποχώρησε προ της προβολής της εθνικής ανάγκης.
Ο αυτοκράτορας θα προΐστατο της ορθόδοξης αντιπροσωπίας, της οποίας αξιολογότερα μέλη ήσαν ο πατριάρχης Ιωσήφ Β', οι εκπροσωπούντες τα πατριαρχεία της Ανατολής μητροπολίτες Ηρακλείας Αντώνιος, Εφέσου Μάρκος ο Ευγενικός και Σάρδεων Διονύσιος αντίστοιχα, ο μητροπολίτης Νίκαιας Βησσαρίων, ο έλληνας μητροπολίτης Ρωσίας Ισίδωρος, ο μητροπολίτης Μονεμβασίας Δωρόθεος, ο οποίος μάλιστα ορίσθηκε και εκπρόσωπος του πατριαρχείου Ιεροσολύμων μετά το θάνατο του Σάρδεων Διονυσίου, εκπρόσωποι των εκκλησιών Τραπεζούντος, Ιβηρίας και Μολδοβλαχίας, ο μετέπειτα πατριάρχης Γεώργιος Σχολάριος, ο αδελφός του αυτοκράτορα Δημήτριος, ο φιλόσοφος Γεώργιος Πλήθων ή Γεμιστός και άλλοι. Η πολυμελής αυτή αντιπροσωπεία μετέβη τελικώς στη Φερράρα εν γνώσει της παρατεινόμενης εκκλησιαστικής διασπάσεως στη Δύση, αφού παράλληλα προς τα ενετικά πλοία, τα οποία ανέμεναν να παραλάβουν την ορθόδοξη αντιπροσωπεία, κατέφθασαν και τα αποσταλέντα από τη μεταρρυθμιστική σύνοδο της Βασιλείας. Η αναχώρηση έγινε από την Κπόλη στις 27 Νοεμβρίου 1437, η δε αντιπροσωπία έφθασε την 8 Φεβρουάριου 1438 στη Βενετία και τέλεσε τη θ. λειτουργία στον ναό του αγίου Μάρκου, πριν μεταβεί στη Φερράρα. Κατά την επίσημη υποδοχή ο πάπας Ευγένιος Δ' αξίωσε από τον πατριάρχη Κπόλεως και τους ορθοδόξους επισκόπους να δεχθούν το λατινικό έθιμο και να ασπασθούν το πόδι του, αλλά ο πατριάρχης απέκρουσε κατηγορηματικώς την παπική αυτή αξίωση και απείλησε με αποχώρηση. Αντί της παπικής αξιώσεως προέτεινε τον αδελφικό ασπασμό, "εί δε τούτο ουκ αποδέχεται, παραιτούμαι πάντα και υποστρέφω"(Σιλβέστρου Συροπούλου…) . Η δυσφορία των μελών της αντιπροσωπείας ήταν πρόδηλη και μεγάλος ο κίνδυνος ματαιώσεως της συμμετοχής των Ορθοδόξων, γι’ αυτό και ο πάπας Ευγένιος Δ', φοβούμενος και την παρέμβαση της συνόδου της Βασιλείας, υποχώρησε. Κατά την έναρξη των εργασιών δημιουργήθηκαν νέα ζητήματα μεταξύ του πάπα και του αυτοκράτορα ως προς τα δικαιώματα τους στο υπερυψωμένο κάθισμα, το οποίο είχε τοποθετηθεί στο μέσον του ναού του αγίου Γεωργίου μεταξύ των Ορθοδόξων και των Λατίνων. Αναζητήθηκε και πάλι μία συμβιβαστική λύση. Ο μεν πάπας κάθισε με τους Λατίνους στο δεξιό μέρος του ναού, ο δε αυτοκράτορας και ο πατριάρχης στο αριστερό με τους Ορθοδόξους. Στο μέσον, προφανώς κατά πρόταση των Ορθοδόξων, τέθηκε το ιερό ευαγγέλιο, συμφώνως και προς την παράδοση των Οικουμενικών συνόδων. Ωστόσο, προκλήθηκαν και άλλες αντεγκλήσεις από την αξίωση του πάπα να καθίσει και στη νέα του θέση σε υψηλότερο και πολυτελέστερο θρόνο, όπως επίσης και από την πρότασή του να τοποθετηθεί κενός ο θρόνος του γερμανού αυτοκράτορα.
Η έναρξη των εργασιών είχε προγραμματισθεί για τις 9 Απριλίου 1438, αλλά στη σύνοδο δεν παρίσταντο ούτε οι ηγεμόνες της Δύσεως, οι όποιοι ενδιέφεραν κυρίως τον βυζαντινό αυτοκράτορα, ούτε τα μέλη της συνόδου της Βασιλείας, όπως είχε υποσχεθεί ο πάπας. Αποφασίσθηκε η τετράμηνη αναμονή τους, κατά το διάστημα δε αυτό θα διεξήγοντο απλώς ανεπίσημες θεολογικές συζητήσεις μεταξύ Λατίνων και Ορθοδόξων. Κυριότεροι εκπρόσωποι των Ορθοδόξων ορίσθηκαν από τον αυτοκράτορα οι μητροπολίτες Εφέσου Μάρκος ο Ευγενικός και Νίκαιας Βησσαρίων. Κατά τη μακρά αυτή περίοδο των προκαταρκτικών συζητήσεων και της αναμονής των "Συνοδικών" της Βασιλείας ανέκυψαν και αλλά ζητήματα, τα οποία αύξησαν τη δυσφορία των Ορθοδόξων. Το ζήτημα της συντηρήσεως της ορθοδόξου αντιπροσωπείας είχε μεν λυθεί κατά κάποιο τρόπο με την παραχώρηση από τον πάπα ενός ημερησίου χρηματικού ποσού, αλλά η απόδοσή του συνήθως καθυστερούσε λόγω και των γνωστών οικονομικών δυσχερειών του παπικού θρόνου. Ερμηνεύθηκε όμως ως εκβιασμός. Το ζήτημα επίσης της λατρευτικής ζωής της ορθοδόξου αντιπροσωπείας δεν είχε διευθετηθεί. Ο πατριάρχης Ιωσήφ ζήτησε την παραχώρηση ιδιαίτερου ναού για την τέλεση της θείας λειτουργίας από τους Ορθοδόξους, αλλά ο πάπας παρέπεμψε τον πατριάρχη στον επίσκοπο της πόλεως, ο οποίος αρνήθηκε έμμεσα την ικανοποίηση του αιτήματος των Ορθοδόξων. Περί τα μέσα του Αυγούστου κατέφθασε στη Φερράρα και ο έλληνας μητροπολίτης Ρωσίας Ισίδωρος, συνοδευόμενος από πολυμελή αντιπροσωπεία. Ένα εξάμηνο περίπου μετά την άφιξη της ορθοδόξου αντιπροσωπείας στη Φερράρα άρχισαν οι επίσημες συζητήσεις, χωρίς να αφιχθούν οι προσκληθέντες ηγεμόνες και οι αναμενόμενοι "Συνοδικοί" της Βασιλείας. Κατά τις προκαταρκτικές συζητήσεις είχε διαπιστωθεί η δυσχέρεια συμφωνίας και επί των εκκλησιαστικών καινοτομιών, οι όποιες είχαν εισαχθεί στη Δύση μετά το μέγα σχίσμα (1054).
Η κοινή συμφωνία για την κανονική συγκρότηση της ενωτικής συνόδου ως μιας συνέχειας των επτά Οικουμενικών συνόδων δεν αμφισβητήθηκε, αλλά και ο ιδιαίτερος σκοπός της συγκλήσεώς της προσδιόρισε τον τρόπο λειτουργίας της, κατ’ ουσίαν υπήρξε μία μορφή Διασκέψεως (negotio) των δύο διαφωνουσών πλευρών και λειτούργησε ως αντιπαράθεση (contradictio) των δύο παραδόσεων. Η κάθε πλευρά επέλεξε μία ολιγομελή ομάδα από το σύνολο των εκπροσώπων της για να προβάλει ή και να αντιτάξει τα επιχειρήματά της στις απόψεις της άλλης πλευράς. Οι συζητήσεις διεξήγοντο υπό τη μορφή γραπτών η και προφορικών "διαλέξεων", οι όποιες είτε προέβαλλαν τις θέσεις της μιας πλευράς, είτε αποτελούσαν απάντηση στις θέσεις της άλλης πλευράς. Ο διάλογος μεταξύ των επιλέκτων ομάδων διεξαγόταν με την υποστήριξη μεταφραστών, ενώ ειδικευμένοι γραμματείς κρατούσαν σημειώσεις απλώς για να διευκολύνουν τις απαντήσεις. Όσοι δεν ανήκαν στις επίλεκτες ομάδες δεν μετείχαν μεν στις συζητήσεις, αλλά προσέφεραν τις υπηρεσίες τους κατά τη σύνταξη του κειμένου της εισηγητικής ή της απαντητικής "διαλέξεως ‘’ σε χωριστή συνέλευση της κάθε πλευράς. Παρά τις έντονες αντεγκλήσεις του αυτοκράτορα, του πάπα και του πατριάρχη για τη θέση, το ύψος και την ποιότητα του θρόνου τους στην αίθουσα των συνοδικών συνεδριών, οι θρόνοι τους παρέμεναν κατά κανόνα κενοί. Παρενέβαιναν μόνον όταν οι εξουσιοδοτημένοι εκπρόσωποί τους κατέληγαν σε αδιέξοδα με τις αντιρρητικές ή απολογητικές τους "διαλέξεις", οι όποιες προκαλούσαν τη δυσφορία όχι μόνο των μεταφραστών, αλλά και των γραμματέων ακόμη των δύο πλευρών. Συνεπώς, οι φορείς της αυθεντίας της συνόδου ευρίσκοντο έξω από την αίθουσα των εργασιών, λειτουργούσαν διασπασμένα κατά τη μεταξύ δύο συνεδριών ενδιάμεση περίοδο απλώς για να συντονίσουν τις θέσεις της κάθε πλευράς και συνεργάζοντο μόνο σε περίπτωση συγκρούσεων ή αδιεξόδου στις συνοδικές συζητήσεις.
Η μέθοδος των θεολογικών συζητήσεων είχε καθορισθεί κατά τις προκαταρκτικές διαπραγματεύσεις, αφού ως κριτήριο για τη θεολογική αξιολόγηση των παραδεδομένων διαφορών είχε τεθεί η κοινή πατερική παράδοση της πρώτης χιλιετίας. Ωστόσο, η όλη μεθοδολογία της συνόδου προσδιορίσθηκε και από τον ιδιότυπο χαρακτήρα του θεματολογίου, αφού είχε προφανώς συμφωνηθεί ότι το κύριο θέμα της συνόδου θα ήταν σαφώς η άρση της διαφωνίας στο ζήτημα τόσο της "προσθήκης", όσο και της "θεολογικής θεμελιώσεως" του filioque. Και οι δύο πλευρές είχαν συγκεντρώσει το αποδεικτικό υλικό από την πατερική παράδοση για την υποστήριξη των διαφορετικών τους θέσεων, αλλά οι μεν Ανατολικοί απέδιδαν απόλυτη σημασία στην απάλειψη της "προσθήκης" του filioque από το Σύμβολο της πίστεως, οι δε Δυτικοί στη "θεολογική" θεμελίωσή της. Η πρόταξη του ζητήματος της "προσθήκης" μετά από την επίμονη αξίωση των Ανατολικών κατέστησε δυσχερή τη θέση των Δυτικών, οι οποίοι πίστευαν ότι με τη βοήθεια των διαλεκτικών συλλογισμών της σχολαστικής θεολογίας θα μπορούσαν να υποστηρίξουν ευχερέστερα τη θεολογική θεμελίωση της "προσθήκης". Ωστόσο, οι Ανατολικοί αποδοκίμαζαν την "προσθήκη" ανεξάρτητα από τη δυνατότητα ή μη θεολογικής της θεμελιώσεως, γιατί θεωρούσαν την "προσθήκη" καθεαυτή ως μία σοβαρή εκκλησιολογική παρέκκλιση, με ειδικότερη μάλιστα αναφορά στην αμφισβήτηση της παπικής αυθεντίας. Υπό το πνεύμα αυτό διευκρίνισε τη θέση των ορθοδόξων Μάρκος ο Ευγενικός στην απάντησή του προς τον Λατίνο αρχιεπίσκοπο Ρόδου Ανδρέα: «Ουκ είπον ότι το σαφηνισθήναι το δόγμα ενώσει τας Εκκλησίας, αλλά το περιαιρεθήναι την προσθήκην, ήν, ει και αληθής έστιν, ου δυνάμεθα παραδέξασθαι, ότι ουκ έχομεν άδειαν παρά των πατέρων ή προσθείναι τω συμβόλω της πίστεως ή αφαιρείν. Και περί τούτου τον άπαντα ποιησόμεθα λόγον» (Μansi, XXXI, 517).
Η απόλυτη αυτή αξίωση των Ορθοδόξων προσδιόρισε το περιεχόμενο των συζητήσεων σε όλες τις συνοδικές συνεδρίες, οι όποιες πραγματοποιήθηκαν στη Φερράρα. Ο Μάρκος Ευγενικός έλαβε τον λόγον αμέσως μετά την ομιλία του Νίκαιας Βησσαρίωνα και αξίωσε τη μεθόδευση των εργασιών της συνόδου με τη συζήτηση επί του αιτίου, το οποίο προκάλεσε το σχίσμα (filioque), και με την ανάγνωση των Όρων των επτά Οικουμενικών συνόδων. Οι Λατίνοι αναγκάστηκαν να δεχθούν με μεγάλη δυσφορία την πρόταση αυτή. Μετά την ανάγνωση των Όρων των επτά Οικουμενικών συνόδων, από τους όποιους απουσίαζε κάθε έρεισμα για την προσθήκη του filioque, ο Μάρκος Ευγενικός αξίωσε την αποκατάσταση της ενότητας της Εκκλησίας επί τη βάσει των Όρων αυτών, με την επιστροφή των Λατίνων στην προ του σχίσματος κοινή παράδοση και με την εγκατάλειψη της καινοτομίας στο Σύμβολο της πίστεως: "Ζητούμεν τοίνυν και παρακαλούμεν εις εκείνον επανελθείν τον καιρόν, καθ’ ον ηνωμένοι όντες το αυτό πάντες ελέγομεν και ουκ ήν εν ημίν σχίσμα" (Μansi, XXXI, 511). Η επίκληση ενός χειρογράφου από τους Λατίνους, στο οποίο ο Όρος της Ζ' Οικουμενικής συνόδου είχε την προσθήκη του filioque, αποκρούστηκε από τους Ορθοδόξους ως μεταγενέστερη νοθεία του κειμένου του Όρου, αφού κατά την παρατήρηση του Γεωργίου Γεμιστού, εάν το κείμενο αυτό ήταν αυθεντικό, θα είχε ήδη χρησιμοποιηθεί προ πολλού από τους Λατίνους θεολόγους. Το τεθέν από τον Μάρκο Ευγενικό ζήτημα αναφερόταν καταρχάς στη νόθευση του αυθεντικού κειμένου του Συμβόλου της πίστεως, την καινοτομία δε αυτή καταδίκασε ο μητροπολίτης Εφέσου ως προσβάλλουσα το κύρος της Α’ Οικουμενικής συνόδου, η οποία είχε θεσπίσει το Σύμβολο. Προς θεμελίωση της θέσεώς του αυτής χρησιμοποίησε και την απαγόρευση από την Γ' Οικουμενική σύνοδο κάθε προσθήκης ή μεταβολής στο σύμβολο της Νίκαιας («μηκέτι εξείναι μηδενί μεταποιείν όλως το εν Νικαία σύμβολον»), η οποία μάλιστα επαναλήφθηκε στον κανόνα 7 της συνόδου. Προς ενίσχυση της θέσεως αυτής Μάρκος ο Ευγενικός προέβαλε το επιχείρημα, ότι η Γ' Οικουμενική σύνοδος δεν τόλμησε να παρεμβάλει ούτε τον όρο "Θεοτόκος" στο σύμβολο της Νίκαιας, καίτοι θεωρούσε αναγκαία την προβολή του καίριου για μία ορθόδοξη χριστολογία όρου αυτού. Τον όρο όμως "Θεοτόκος" χρησιμοποίησε η σύνοδος μόνο στον δογματικό Όρο της.
Η όλη λοιπόν θεολογική συζήτηση περιστράφηκε περί την αξιολόγηση της δυνατότητας "προσθηκών" με κριτήριο τους Όρους των Οικουμενικών συνόδων. Οι Δυτικοί με επικεφαλής τον Λατίνο αρχιεπίσκοπο Ρόδου Ανδρέα Χρυσόβεργα και τον καρδινάλιο Ιουλιανό Καισαρίνι υποστήριξαν ότι οι Γ' και Δ' Οικουμενικές σύνοδοι εισήγαγαν προσθήκες στη δογματική διδασκαλία της Εκκλησίας. Ο Ιουλιανός Καισαρίνι με το επιχείρημα αυτό προσπαθούσε να αποδείξει τη δυνατότητα προσθηκών στο σύμβολο της πίστεως, αν οι προσθήκες ήσαν αληθείς ή έστω ήσαν μία απλή περαιτέρω ανάπτυξη ή και διευκρίνηση των ήδη διατυπωθεισών αληθειών. Πράγματι, ο Λατίνος καρδινάλιος με ατελεύτητες συζητήσεις προσπαθούσε να παρουσιάσει το filioque ως μία επουσιώδη προσθήκη στο Σύμβολο της πίστεως, η οποία έγινε για τη διευκρίνηση της περί εκπορεύσεως του αγίου Πνεύματος διδασκαλίας της Δυτικής Εκκλησίας, υποστήριζε δε ότι δεν θα έπρεπε να διεξάγονται γι’ αυτήν τόσο ευρείες θεολογικές συζητήσεις. Αντιθέτως, Μάρκος ο Ευγενικός ενέμεινε στη σοβαρότητα της γενομένης προσθήκης και αντιστρέφοντας το επιχείρημα του Λατίνου καρδιναλίου απορούσε γιατί, αν ήταν τόσο επουσιώδης η προσθήκη, οι Λατίνοι επέμεναν αμετακίνητοι σε αυτήν και παρακώλυαν για επουσιώδες ζήτημα την αποκατάσταση της ενότητας της Εκκλησίας. Κατά την περίοδο λοιπόν των συνεδριών της ενωτικής συνόδου στη Φερράρα αντιμετωπίσθηκε κυρίως το θέμα της προσθήκης του filioque στο σύμβολο της πίστεως με ιδιαίτερη έμφαση αφενός μεν στην ερμηνεία της απαγορεύσεως κάθε προσθήκης από την Γ' Οικουμενική σύνοδο και τις άλλες Οικουμενικές συνόδους, αφετέρου δε στην ερμηνεία της προσθήκης ως απλής αναπτύξεως, διασαφήσεως και ανακεφαλαιώσεως. Σημαντικότερες υπήρξαν οι θεολογικές συζητήσεις στο δεύτερο ζήτημα τόσο με την ερμηνευτική προσέγγιση σχετικών πατερικών μαρτυριών, όσο και με την θεολογική ανάπτυξη διαλεκτικών συλλογισμών. Ωστόσο, τα φαινόμενα της σκόπιμης μακρηγορίας, της άσχετης προς το θέμα περιττολογίας και των συνεχών επαναλήψεων των ιδίων επιχειρημάτων υποβίβαζαν την ποιότητα των συνοδικών διαδικασιών. Ο καρδινάλιος Ιουλιανός Καισαρίνι απέρριψε την έκκληση Μάρκου του Ευγενικού για την απάλειψη της "προσθήκης" με τη χαρακτηριστική φράση: "Εάν δέκα κεφάλαια προτείνης, μύρια μέλλω σοι απολογησάσθαι"(ο.π. 689-692) . Αυτό ήταν το πνεύμα των συζητήσεων.

Κατάργηση των συνοδικών κριτηρίων στη Φλωρεντία
Η ποιότητα των θεολογικών συζητήσεων βελτιώθηκε κατά τις συνεδρίες της συνόδου στη Φλωρεντία, αφού η προσέγγιση της θεολογίας του filioque διευκόλυνε συστηματικότερες θεολογικές αναλύσεις των θέσεων των δυο πλευρών. Η μετάθεση της συνόδου από τη Φερράρα στη Φλωρεντία οφειλόταν κυρίως στις υποσχέσεις του Κόσιμου Μεδίκου περί παροχής σεβαστού χρηματικού ποσού για τη συντήρηση της συνόδου ή και στην ελπίδα του πάπα ότι στη Φλωρεντία θα ήταν ευχερέστερη η πίεση της ορθοδόξου αντιπροσωπίας για την αποδοχή των παπικών αξιώσεων, αποφασίστηκε δε τον Ιανουάριο του 1439. Ο πάπας υποσχέθηκε στον μεν αυτοκράτορα την παροχή τριών πλοίων και δώδεκα χιλιάδων φλωρινίων για τον αγώνα του εναντίον των Τούρκων, στους δε επισκόπους την καταβολή όλων των καθυστερουμένων σιτηρεσίων, ήτοι των καθορισθέντων χρηματικών ποσών πέντε μηνών. Η αποτυχία των θεολογικών συζητήσεων, οι όποιες είχαν διεξαχθεί στη Φερράρα, καθιστούσε επιτακτική για τους Λατίνους την παράκαμψη του ειδικού θέματος της "προσθήκης" του filioque στο σύμβολο της πίστεως και τη στροφή της συζητήσεως στο ζήτημα, αν η γενόμενη προσθήκη είναι ορθή ή εσφαλμένη από δογματικής απόψεως. Ήδη όμως μεταξύ των μελών της ορθοδόξου αντιπροσωπίας είχε σχηματισθεί από τον αυτοκράτορα μία μερίδα υπό τους μητροπολίτες Νίκαιας Βησσαρίωνα και Ρωσίας Ισίδωρο, η οποία θεωρούσε άσκοπες τις ατελεύτητες θεολογικές συζητήσεις και πρότεινε την καταβολή συντόνων προσπαθειών για την επίτευξη συμφωνίας. Η μερίδα αυτή υποστηριζόταν και κατευθυνόταν συνεχώς κατά τρόπο πιεστικό από τον ίδιο τον αυτοκράτορα.
Οι συνεδρίες της συνόδου της Φλωρεντίας άρχισαν την 26 Φεβρουάριου 1439 στον ναό της Αγίας Μαρίας, οι δε συζητήσεις περιστράφηκαν πράγματι περί την ορθότητα και τη θεολογική δικαίωση της διδασκαλίας του filioque κυρίως μεταξύ Μάρκου του Ευγενικού και του δομινικανού μοναχού Ιωάννη Μοntenegro. Ωστόσο, ο αυτοκράτορας δυσφορούσε για τη χωρίς θετικά αποτελέσματα επιμήκυνση των θεολογικών συζητήσεων, συνέστησε δε την επίσπευση της συμφωνίας με τους Λατίνους. Οι Εφέσου Μάρκος ο Ευγενικός και Ηρακλείας Αντώνιος παρέμειναν αμετακίνητοι στην ορθόδοξη διδασκαλία και απομονώθηκαν. Οι πρωτοβουλίες περιήλθαν πλέον στους ενωτικούς μητροπολίτες Νικαίας Βησσαρίωνα και Ρωσίας Ισίδωρο, στον προχειρισθέντα σε πρωτοσύγκελο Γρηγόριο Μελισσηνό ή Μάμμα και σε μερικούς άλλους επισκόπους, οι όποιοι εκμεταλλεύτηκαν τον γενικό πόθο επιστροφής στην Κπόλη και εργάστηκαν για την ανεύρεση συμβιβαστικών λύσεων. Άλλωστε, ο πάπας Ευγένιος Δ' με υπαινιγμούς και με τη γενικότερη συμπεριφορά του προς τους Ορθοδόξους καθιστούσε σαφές ότι δεν θα μπορούσε να γίνει κανένας λόγος περί επιστροφής πριν επιτευχθεί τελική συμφωνία για την κήρυξη της ενώσεως των Εκκλησιών Ανατολής και Δύσεως. Ο αυτοκράτορας συγκρότησε νέα ειδική Επιτροπή από ενωτικούς κυρίως Ορθοδόξους, στην οποία συμμετείχαν οι Νίκαιας Βησσαρίων, Ρωσίας Ισίδωρος, Μυτιλήνης Δωρόθεος κ.ά. Η Επιτροπή αυτή σε αλλεπάλληλες συνεδρίες με αντιπροσώπους των Λατίνων εργάστηκε για την ανεύρεση μιας συμβιβαστικής λύσεως επί των κυριοτέρων διαφορών. Στο ζήτημα του filioque δεν επιτεύχθηκε πλήρης συμφωνία, αφού οι ορθόδοξοι επέμειναν στη φράση "δι’ Υιού" και δεν δέχθηκαν τον Υιό ως "α ρ χ ή " του αγίου Πνεύματος. Ακολούθησαν την ήδη γνωστή στο Βυζάντιο θέση του Νικήτα Μαρωνείας, Νικηφόρου Βλεμμύδη και Ιωάννη Βέκκου, αλλά αρνήθηκαν διαρρήδην την προσθήκη του filioque στο Σύμβολο της πίστεως. Ο πατριάρχης Ιωσήφ, λόγω και της σοβαρής ασθενείας του, δεν μπορούσε να συμμετέχει στις τελευταίες συζητήσεις. Στις 10 Ιουνίου 1439 απέθανε και τάφηκε στο παρεκκλήσιο του ναού της Αγίας Μαρίας της Νέας.
Την επομένη του θανάτου του πατριάρχη ο πάπας Ευγένιος ανακοίνωσε στην ορθόδοξη αντιπροσωπία, αποτελούμενη από τους μητροπολίτες Ρωσίας Ισίδωρο, Νίκαιας Βησσαρίωνα και Μυτιλήνης Δωρόθεο, τα αλλά προς συζήτηση θέματα, ήτοι την προσθήκη του filioque, τις λατινικές διδασκαλίες περί του καθαρτηρίου πυρός, των αζύμων, του καθαγιασμού των τιμίων δώρων όχι κατά την επίκληση, αλλά κατά την εκφώνηση των Κυριακών λόγων (Τούτο έστι το σώμα μου) και το παπικό πρωτείο. Οι ορθόδοξοι υπό την πίεση του αυτοκράτορα αναγκάστηκαν να αναζητήσουν συμβιβαστικές λύσεις, οι δε "ενωτικοί" Ορθόδοξοι δέχθηκαν τις λατινικές διδασκαλίες τόσο περί του καθαρτηρίου πυρός, όσο και περί της αμοιβής των αγαθών ή της τιμωρίας των κακών αμέσως μετά το θάνατο, αλλά αρνήθηκαν να δεχθούν τη λατινική διδασκαλία, ότι ο καθαγιασμός των τιμίων δώρων γίνεται κατά την εκφώνηση των Κυριακών λόγων και υποστήριξαν την ορθόδοξη θέση ότι τελεσιουργείται κατά την "Επίκληση ". Στο ζήτημα των αζύμων, το οποίο τόσο πολύ απασχόλησε τις θεολογικές συζητήσεις του ΙΓ' αιώνα, αφέθηκε πλήρης ελευθέρια διατηρήσεως του οικείου έθους, ενώ κάθε Εκκλησία θα διατηρούσε όλα τα άλλα εκκλησιαστικά της έθιμα. Οι υποχωρήσεις αυτές των "ενωτικών" Ορθοδόξων έγιναν μετά από επίμονη πίεση του αυτοκράτορα, ενώ οι υπόλοιποι Ορθόδοξοι αναγκάστηκαν εκ των υστέρων να δεχθούν τις συμβιβαστικές λύσεις. Παρά την αναζήτηση συμβιβαστικών λύσεων στα περισσότερα θέματα τελικώς δεν επήλθε πλήρης συμφωνία, αφού προκλήθηκαν και νέες οξύτατες αντιθέσεις κυρίως κατά τη συζήτηση του θέματος του παπικού πρωτείου. Ο πάπας αξίωνε να αναγνωρισθεί από τους ορθοδόξους: α) ως "άκρος αρχιερεύς και διάδοχος του Πέτρου και τοποτηρητής του Χριστού", β) ότι "κρίνει τε και ιθύνει την Καθολικήν Εκκλησίαν ως διδάσκαλος και ποιμήν", γ) ως ανώτερος των Οικουμενικών συνόδων, και δ) ως κριτής των πατριαρχών της Ανατολής. Οι ενωτικοί, όπως και οι ανθενωτικοί, απέκρουσαν την πλήρη αναγνώριση του παπικού πρωτείου, αλλά πιέσθηκαν πάλιν από τον αυτοκράτορα και τον πάπα και αναγκάστηκαν να προτείνουν μία συμβιβαστική λύση. Αποδέχθηκαν τις ανωτέρω παπικές αξιώσεις υπό τους όρους αφενός μεν ότι ο πάπας δεν θα δύναται να συγκαλεί Οικουμενική σύνοδο χωρίς συμμετοχή του βυζαντινού αυτοκράτορα και των άλλων πατριαρχών της Ανατολής, αφετέρου δε ότι το δικαίωμα του εκκλήτου θα ασκείται με την αποστολή παπικών απεσταλμένων στον πατριαρχικό θρόνο του εκκαλούντος οποιαδήποτε πατριαρχική απόφαση επισκόπου.
Ο πάπας όμως δεν αποδέχτηκε τη συμβιβαστική αυτή πρόταση και κοινοποίησε με τρεις καρδιναλίους την αξίωσή του, ήτοι "ότι θέλει έχειν πάντα τα προνόμια της Εκκλησίας αυτού και θέλει έχειν το έκκλητον και ιθύνειν και ποιμαίνειν πάσαν την Εκκλησίαν του Χριστού, ώσπερ ποιμήν των προβάτων. Προς τούτοις, ίνα έχη εξουσίαν και δύναμιν συγκροτείν σύνοδον Οικουμενικήν, ότε δεήσειε και πάντας τους πατριάρχας υπείκειν τω θελήματι αυτού" (Mansi, XXXI, 1017). Ο αυτοκράτορας, επειγόμενος να επιστρέψει στην Κπόλη, συνέστησε και νέες υποχωρήσεις, η δε οκταμελής Επιτροπή των Ορθοδόξων συνέταξε μία νέα συμβιβαστική πρόταση, με την οποία θα διαφυλάσσοντο εμμέσως τα βασικά κανονικά δίκαια των πατριαρχικών θρόνων: "Όμολογούμεν αυτόν άκρον αρχιερέα και επίτροπον και τοποτηρητήν και βικάριον του Χριστού, ποιμένα τε και διδάσκαλον πάντων χριστιανών, ιθύνειν τε και κυβερνάν την Εκκλησίαν του Θεού, σωζομένων των προνομίων και των δικαίων των πατριαρχών της Ανατολής" (ο.π. 1020). Ωστόσο, την ασαφή διατύπωση της προτάσεως αυτής ο μεν πάπας μπορούσε να ερμηνεύει κατά την επιθυμία του, οι δε Ανατολικοί επί τη βάσει της υφιστάμενης κανονικής παραδόσεως περί τα δίκαια των πατριαρχικών θρόνων. Ο πάπας δέχθηκε τη νέα πρόταση και ζήτησε την υπόδειξη των Ορθοδόξων αντιπροσώπων για τη σύνταξη του ενωτικού Όρου της συνόδου, ο οποίος θα υπογραφόταν κατά την εορτή των αποστόλων Πέτρου και Παύλου (29 Ιουν. 1439). Ο "Όρος" συντάχθηκε από μία μικτή Επιτροπή Ορθοδόξων και Λατίνων, επιδόθηκε δε στον πάπα στις 5 Ιουλίου 1439. Βεβαίως, κατά τη σύνταξη του "Όρου" προέκυψαν και νέα ζητήματα, αφού ο πάπας επιθυμούσε να τεθεί στην αρχή του "Όρου" μόνο το όνομά του, αλλά την αυτή αξίωση είχε και ο αυτοκράτορας. Τελικώς, τόσο ο πάπας, όσο και ο αυτοκράτορας υποχώρησαν, αφού έγινε δεκτό και από τις δύο πλευρές να τεθεί μετά το όνομα του πάπα η φράση "συναινούντος του γαληνοτάτου βασιλέως, των πατριαρχών και λοιπών αντιπροσώπων της Ανατολικής Εκκλησίας".
Οξύτερες αντιθέσεις προκάλεσε το αναφερόμενο στο παπικό πρωτείο και στα δίκαια των πατριαρχών της Ανατολής κείμενο, το οποίο με αμοιβαίες υποχωρήσεις διατυπώθηκε και εντάχτηκε στον "Όρο". Το κείμενο αυτό εκφράζει την αγωνία και αυτών ακόμη των "ενωτικών" Ανατολικών να περιορίσουν με την ασαφή φραστική διατύπωση την παπική αξίωση για την πλήρη αναγνώριση του παπικού πρωτείου. Υπό την έννοια αυτή πρέπει να κατανοηθεί και η φράση, ότι το παπικό πρωτείο αναγνωρίζεται, "καθ’ ον τρόπον και εν τοις πρακτικοίς των Οικουμενικών συνόδων και εν τοίς ιεροίς κανόσι διαλαμβάνεται (" quemadmodum et [iam] in gestis occumenicorum conciliorum et in sacris canonibus continetur"). Πράγματι, αποτελούσε μία σαφή επιφύλαξη έναντι κάθε περαιτέρω παραχωρήσεως προς τον πάπα Ρώμης, ο οποίος κατατασσόταν έμμεσα ως ο πρώτος μεταξύ των πέντε πατριαρχών, γι’ αυτό και στη συνέχεια του κειμένου τονίζεται η τάξη "των λοιπών σεβασμίων πατριαρχών", όλα τα κανονικά δίκαια των οποίων αναγνωρίζοντο αναπαλλοτρίωτα και στον Όρο της συνόδου.
Ο Όρος συντάχθηκε στη λατινική και στην ελληνική, έγινε δε δεκτός από τον πάπα και τον αυτοκράτορα, ο οποίος πίεσε όλα τα μέλη της ορθοδόξου αντιπροσωπίας να τον υπογράψουν. Πρώτος υπέγραψε ο αυτοκράτορας, ενώ η θέση του αποθανόντος πατριάρχη Κπόλεως Ιωσήφ παρέμεινε κενή. Αντ’ αυτού υπέγραψε ο πρωτοσύγκελος Γρηγόριος Μελισσηνός ή Μάμμας. Τον Όρο όμως δεν υπέγραψαν ο Εφέσου Μάρκος ο Ευγενικός, ο οποίος διαφωνούσε προς το περιεχόμενό του, ο αδελφός του Ιωάννης ο Ευγενικός, ο Σταυρουπόλεως Ησαΐας και οι διαφυγόντες εκπρόσωποι της Ιβηρίας. Δεν υπέγραψαν επίσης ο μεταβάς στη Βενετία αδελφός του αυτοκράτορα Δημήτριος, οι συνοδοί του Γεώργιος Πληθών ή Γεμιστός και ο Γεώργιος Σχολάριος. Η μη υπογραφή του "Όρου" από τον Μάρκο Ευγενικό και οι ασκηθείσες ποικίλες πιέσεις στούς υπογράψαντες μείωσαν την ευνόητη ικανοποίηση του πάπα Ρώμης. Τόσο στη Φερράρα, όσο και στη Φλωρεντία είχε καταστεί πρόδηλη όχι μόνο η δύναμη της προσωπικότητας Μάρκου του Ευγενικού, αλλά και το βάθος των θεολογικών του επιχειρημάτων, τα οποία εξέφραζαν την έναντι του filioque και των άλλων θεολογικών διαφορών αυθεντική θέση της ορθοδόξου παραδόσεως. Ο σθεναρός και θαρραλέος αγώνας του μητροπολίτη Εφέσου ήταν η υψίστη έκφραση της ορθοδόξου συνειδήσεως, γι’ αυτό και οι υποχωρήσεις των ενωτικών στη σύνοδο της Φλωρεντίας οφείλοντο στην επιρροή ή στην καταπίεση του αυτοκράτορα. Υπό το πνεύμα αυτό εξηγείται και το γεγονός ότι ο πάπας, όταν πληροφορήθηκε τη μη υπογραφή του "Όρου" από τον μητροπολίτη Εφέσου, δήλωσε με χαρακτηριστική πικρία: "Λοιπόν, εποιήσαμεν ουδέν". Πράγματι, στην Ανατολή είχε ήδη διαμορφωθεί μία πλούσια και αντίθετη προς τον "Όρο" παράδοση περί των θεολογικών διαφορών, οι όποιες χώριζαν την Ανατολή και τη Δύση, γι’ αυτό και το περιεχόμενο του "Όρου" θα εθεωρείτο ως μία απαράδεκτη προδοσία της ορθοδόξου πίστεως. Η απόφαση της συνόδου εκδόθηκε ως παπική βούλλα στις 6 Ιουλίου 1439 (Έυφραινέσθωσαν οι ουρανοί). Οι ανησυχίες και οι επιφυλάξεις έναντι της διακηρυχθείσης ενώσεως ήσαν έκδηλες και σε αυτούς ακόμη τους πρωταγωνιστές της. Η αξίωση του πάπα να κρίνει τον μη υπογράψαντα Μάρκο τον Ευγενικό δεν ικανοποιήθηκε από τον αυτοκράτορα, ο οποίος προέτρεψε τον μητροπολίτη Εφέσου να ομιλήσει προς τον πάπα κατά την ορθόδοξη συνείδησή του, χωρίς δηλαδή κανένα φόβο για περαιτέρω συνέπειες. Υπό το πνεύμα αυτό αποκρούστηκε απερίφραστα από τον αυτοκράτορα και μία άλλη επιθυμία του πάπα, ήτοι να υποδειχθεί από αυτόν ο διάδοχος τον αποθανόντος πατριάρχη Ιωσήφ. Ο αυτοκράτορας υποστήριξε ότι ο νέος πατριάρχης έπρεπε να εκλεγεί στην Κπόλη κατά την κανονική παράδοση της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Η μη εμμονή του πάπα Ευγενίου στην επιβολή και των αξιώσεων του αυτών συνδέεται όχι μόνο προς τον φόβο εγέρσεως γενικότερων αντιδράσεων έναντι του "Όρου" της ενώσεως από την προβολή άμεσων στην πράξη διεκδικήσεων, αλλά και προς τις οδυνηρές για το κύρος του παπικού θρόνου συνέπειες της συνεχίσεως των εργασιών της μεταρρυθμιστικής συνόδου της Βασιλείας. Πράγματι, η σύνοδος της Βασιλείας, λίγες μόνο ημέρες προ της εκδόσεως της παπικής βούλλας για την ανακήρυξη της ενώσεως των Εκκλησιών Ανατολής και Δύσεως, είχε καθαιρέσει τον πάπα Ευγένιο Δ', πρώην Γαβριήλ (25 Ιουν. 1439), ως σιμωνιακό, επίορκο, σχισματικό, φυγόδικο, αιρετικό, απειθή στις εντολές και στα προστάγματα της Οικουμενικής Εκκλησίας, πείσμονα, παραβάτη και περιφρονητή των ιερών κανόνων και της συνόδου, καταστροφέα της ειρήνης και της ενότητας της Εκκλησίας. Η απόφαση αυτή κοινοποιήθηκε με εγκύκλια συνοδική επιστολή προς όλες τις Εκκλησίες της Δύσεως (2 Ιουλίου 1439), αλλά στην Ιταλία έγινε γνωστή μετά την υπογραφή του "Όρου" της ενώσεως. Ο πάπας Ευγένιος με βούλλα του (4 Σεπτ. 1439) απείλησε βαρείες ποινές κατά των μελών της συνόδου της Βασιλείας, η οποία θα μπορούσε να καταστρέψει το έργο της ενώσεως με τους Ορθοδόξους. Η διάδοση στη Φλωρεντία της ειδήσεως περί της καθαιρέσεως του πάπα δεν επηρέασε δυσμενώς την ήδη κηρυχθείσα ένωση, αφού τα γεγονότα είχαν ήδη συντελεσθεί και τα περισσότερα από τα ορθόδοξα μέλη της είχαν ήδη αναχωρήσει. Η κηρυχθείσα ένωση κατέστη πλέον πανίσχυρο όπλο στα χέρια τον Ευγενίου Δ' για την αποκατάσταση του κλονισμένου παπικού κύρους και για τη μείωση της επιρροής της συνόδου της Βασιλείας στη Δύση. Υπό την έννοια αυτή είναι ευεξήγητη και η μη εμμονή του πάπα στις αξιώσεις του τόσο για την κρίση του μητροπολίτη Εφέσου, όσο και για την εκλογή πατριάρχη Κπόλεως στη Φλωρεντία. Στην αξίωση όμως των Ορθοδόξων να αποσυρθούν αμέσως από την Ανατολή οι Λατίνοι επίσκοποι δόθηκε από τον πάπα μία συμβιβαστική λύση. Ο πάπας προέβαλε τις δυσχέρειες μιας άμεσης επιλύσεως του προβλήματος και προέτεινε την παράλληλη συνύπαρξη στις συγκεκριμένες επισκοπές του ορθοδόξου και του Λατίνου επισκόπου μέχρι τον θάνατο του ενός από τους δύο. Βεβαίως, οι εξοχότεροι ενωτικοί Ορθόδοξοι τιμήθηκαν από τον πάπα για τις προσφερθείσες υπηρεσίες τους προς τον παπικό θρόνο. Ο μεν Νίκαιας Βησσαρίων αμείφτηκε με ετήσια οικονομική επιχορήγηση και αργότερα με τον τίτλο τον καρδιναλίου, ο δε Ρωσίας Ισίδωρος αμείφτηκε με τον τίτλο του καρδιναλίου και με το αξίωμα του αποστολικού βικαρίου στη Ρωσία και στις άλλες βόρειες χώρες.
Εν τούτοις, οι υπογράψαντες την ένωση ορθόδοξοι επίσκοποι δεν ήσαν έτοιμοι να δεχθούν και τις άλλες συνέπειες της υπογραφής τους. Κατά τη θ. λειτουργία, η οποία τελέσθηκε από τους Ορθοδόξους σε λατινικό ναό της Βενετίας (14 Σεπτ. 1439), χρησιμοποιήθηκε ορθόδοξο αντιμήνσιο, απαγγέλθηκε το Σύμβολο της πίστεως χωρίς το filioque και δε μνημονεύθηκε το όνομα του πάπα στα Δίπτυχα. Άλλωστε, η επιστροφή της ορθόδοξης αντιπροσωπίας στην Κπόλη υπήρξε ερέθισμα για τη γενικότερη έκφραση της δυσφορίας της εκκλησιαστικής συνειδήσεως. Η ανάγνωση του "Όρου" της ενώσεως στις εκκλησίες αποδοκιμάστηκε από όλους σχεδόν τους Ορθοδόξους, η αγανάκτηση των οποίων στράφηκε κυρίως εναντίον των συναινεσάντων με την υπογραφή τους στην προδοσία της Ορθοδοξίας. Πράγματι, η ένωση δεν βρήκε την ελάχιστη απήχηση στο ορθόδοξο πλήρωμα, όσοι δε την είχαν υπογράψει αναγκάστηκαν να απολογούνται ή να αποδίδουν την υποχώρησή τους στις ασκηθείσες πιέσεις ή και να την αποκηρύττουν. Ωστόσο, στον πατριαρχικό θρόνο εκλέχτηκε με την επιμονή του αυτοκράτορα ο αποδεχθείς την ένωση μητροπολίτης Κυζίκου Μητροφάνης (1440-1443), αφού οι μεν ανθενωτικοί μητροπολίτες Εφέσου Μάρκος ο Ευγενικός και Ηρακλείας Αντώνιος δεν δέχθηκαν την έγγραφή τους μεταξύ των υποψηφίων, ο δε Τραπεζούντος Δωρόθεος αποκλείσθηκε ως μη δεχόμενος την ένωση. Οι προσπάθειες λοιπόν για την επιβολή της ενώσεως στην Ανατολή ήσαν εκ των προτέρων καταδικασμένες σε αποτυχία. Πράγματι, και ο ίδιος ο αυτοκράτορας όχι μόνο δεν μπορούσε να αγνοήσει την ομόθυμη αντίδραση του λαού, αλλά και απέφυγε να λάβει πιεστικά μέτρα για την επιβολή των αποφάσεων της ενωτικής συνόδου. Είναι πολύ χαρακτηριστικό ότι και αυτή ακόμη η ενθρονιστήρια επιστολή του πατριάρχη Μητροφάνη Β' προς όλους τους επισκόπους της δικαιοδοσίας του, με την οποία ζητείτο η αναγραφή του ονόματός του στα Δίπτυχα και η αναγνώριση της ενώσεως της Φλωρεντίας, δεν βρήκε απήχηση. Αντιθέτως, η θέση των ανθενωτικών ενισχύθηκε και με τη συμπαράσταση του λαού σκληρύνθηκε. Μάρκος ο Ευγενικός απηύθυνε από τη Λήμνο την περίφημη εγκύκλια επιστολή του "τοις απανταχού της γης και των νήσων ευρισκομένοις ορθοδόξοις χριστιανοίς". Στην επιστολή του αυτή αφενός μεν αποδοκίμαζε την ένωση της Φλωρεντίας, αφετέρου δε μεμφόταν τους λατινόφρονες «Γραικολατίνους»(= Ουνίτες), οι όποιοι αποτελούσαν τους κινδυνωδέστερους πολεμίους της Ορθοδοξίας:
«Οι την κακήν ημάς αιχμαλωσίαν αιχμαλωτεύσαντες και προς την Βαβυλώνα των λατινικών εθών και δογμάτων θελήσαντες κατασύραι, τούτο μεν ουκ ηδυνήθησαν αγαγείν εις πέρας, αυτόθεν τε απεμφαίνον ορώντες και άλλως αδύνατον, εν μέσω δε που της οδού καταμείναντες αυτοί τε και όσοι τούτοις επηκολούθησαν, ουτ’ εκείνο λοιπόν μεμενήκασιν, ούτε τούτο γεγόνασιν. Ιεροσόλυμα μεν απολιπόντες, την ως αληθώς όρασιν της ειρήνης, και το Σιών όρος, την βεβαίαν πίστιν και άσειστον, Βαβυλώνιοι δε γενέσθαι τε και κληθήναι μήτε βουλόμενοι μήτε δυνάμενοι, και δια τούτ ΄αν δικαίως κληθέντες Γραικολατίνοι, καλούμενοι δ’ ουν υπό των πολλών Λατινόφρονες. Ούτοι τοίνυν οι μιξοθήρες άνθρωποι, κατά τους εν μύθοις ιπποκενταύρους, μετά των Λατίνων μεν ομολογούσι το εκ του Υιού το Πνεύμα το άγιον εκπορεύεσθαι και τον Υιόν αίτιον έχειν της εαυτού υπάρξεως, ούτω γαρ και ο αυτών όρος διαλαμβάνει, μεθ’ ημών δε το εκ του Πατρός εκπορεύεσθαι λέγουσι. Και μετ’ εκείνων μεν θεμιτώς και ευλόγως την προσθήκην εν τω συμβόλω γεγονέναι φασί, μεθ’ ημών δε λέγειν ταύτην ου καταδέχονται, καίτοι γε το θεμιτώς και ευλόγως γενόμενον τις αν παραιτήσαιτο λέγειν; Και μετ’ εκείνων μεν το άζυμον σώμα του Χριστού λέγουσι, μεθ’ ημών δε αυτού μεταλαμβάνειν ουκ αν τολμήσαιεν. Άρ’ ουχ ικανά ταύτα την γνώμην αυτών διαδείξαι, και ότι ουκ αληθείας έρευναν ποιούμενοι τοις Λατίνοις συνήλθον, ήν εν χερσίν έχοντες προδεδώκασιν, αλλά χρυσοχοήσαι βουλόμενοι και πεπλασμένην, ουκ αληθή, συστήσασθαι ένωσιν...
Αλλ’ εί μεσότητα τινα, φησίν, επινοήσαιμεν των δογμάτων, εκείνοις τε συναφθησόμεθα δι’ αυτής, και προς ημάς αυτούς καλώς έξομεν, ουδέν αναγκαζόμενοι λέγειν παρά τα ειωθότα και παραδεδομένα. Τούτ’ εστιν εκείνο το τους πολλούς εξ αρχής απατήσαν και πείσαν ακολουθείν τοις εις το κρημνόν της δυσσεβείας απάγουσι. Πιστεύσαντες γαρ είναι τι μέσον αμφοίν των δοξών, όπερ επί τινων εναντίων συμβαίνει, προς το δεινόν ηυτομόλησαν. Αλλά λέξιν μεν ενδέχεται μέσην δύο δοξών ευρεθήναι, την αμφοτέρας σημαίνουσαν ομωνύμως, δόξαν δε μέσην εναντίων δοξών περί του αυτού πράγματος, αδύνατον. Ει δε μη, και αληθείας και ψεύδους έσται τι μέσον, και καταφάσεως και αποφάσεως. Αλλ’ουκ έστιν επί παντός γαρ ή η κατάφασις ή η απόφασις. Ει μεν ουν το λατινικόν αληθές δόγμα, το εκ του Υιού εκπορεύεσθαι, ψευδές το ημέτερον, το εκ του Πατρός μόνου. Δια τούτο γαρ αυτών εχωρίσθημεν. Ει δε το ημέτερον αληθές, ψευδές αν είη δήπου το εκείνων. Τι ούν αν είη τούτων μέσον; Ουδέν, πλήν ει μη λέξις προς άμφω τας δόξας ορώσα, καθάπερ τις κόθορνος. Αύτη ούν ημάς ενωθήναι ποιήσει; Και τι δράσωμεν, όταν αλλήλους εξετάζωμεν περί των νοημάτων και των δοξών; Ένι και αμφοτέρους ημάς προσειπείν ορθοδόξους τους ταναντία φρονούντας; Εγώ μεν ουκ οίμαι, συ δ ‘αν ειδείης, ο πάντα φύρων και πάντα ραδίως επονομάζων. Βούλει παρά του θεολόγου Γρηγορίου μαθείν, οία περί της μεσότητος γράφει; "Η προς πάντας ορώσα τους παριόντας εικών, ο των αμφοτέρων ποδών κόθορνος, η κατά πάντα άνεμον λίκμησις, εξουσίαν λαβούσα την νεόγραφον κακουργίαν και την κατά της αληθείας επίνοιαν. Το γαρ όμοιον κατά τας Γραφάς της ευσεβείας πρόσχημα ήν τω χαλκώ της ασεβείας περικείμενον.Ταύτα μεν ούν περί της επινοηθείσης τότε μεσότητος... Τοσαύτα μεν ημίν αρκεί περί της μεσότητος, ότι τε ούδ’έστιν όλως μεσότης ικανώς αποδεδειχόσι και ότι το τα τοιαύτα ζητείν ασεβές και της Εκκλησίας αλλότριον. Αλλά τι, φησί, δράσωμεν προς τους μέσους τούτους Γραικολατίνους, οι την μεσότητα περιέποντες, τα μεν επαινούσι των λατινικών εθών και δογμάτων αναφανδόν, τα δ’ επαινούσι μεν, άλλ’ ουκ αν έλοιντο, τα δ’ ούδ’ επαινούσιν όλως; Φευκτέον αυτούς, ως φεύγει τις από όφεως, ως αυτούς εκείνους η κακείνων πολλώ δήπου χείρονας, ως χριστοκαπήλους και χριστεμπόρους. "Ούτοι γαρ εισί, κατά τον θείον Απόστολον, οι πορισμόν ηγούμενοι την ευσέβειαν, περί ων επάγει λέγων, "άφίστασο από των τοιούτων". Ου γαρ ίνα μάθωσιν, αλλ ίνα λάβωσι προς εκείνους αυτομολούσιν..." (Ιω. Καρμίρη, Τα δογματικά και συμβολικά μνημεία, I, 421-429).
Η εγκύκλια επιστολή του μητροπολίτη Εφέσου εξέφραζε το αυθεντικό φρόνημα των Ορθοδόξων. Η βαρεία μομφή εναντίον των υπογραψάντων τον "Όρο" της ενώσεως ως "αργυρωνήτων", η οποία επαναλαμβανόταν συνεχώς σε όλη την ανθενωτική γραμματεία της εποχής, καθιστούσε τη θέση των ενωτικών εξαιρετικά δυσχερή. Οι πατριάρχες Αλεξάνδρειας, Αντιόχειας και Ιεροσολύμων με κοινή σύνοδο στα Ιεροσόλυμα (1443) αποκήρυξαν την ένωση της Φλωρεντίας και αποδοκίμασαν την προτίμηση των ενωτικών από τον πατριάρχη Κπόλεως Μητροφάνη για την πλήρωση των χηρευόντων επισκοπικών θρόνων. Στη Ρωσία επίσης η ένωση αποδοκιμάστηκε. Ο Έλληνας μητροπολίτης Ρωσίας Ισίδωρος με τον Σουζνταλίας Αβράμιο αναχώρησαν από την Φλωρεντία στις 6 Σεπτεμβρίου 1439, επέστρεψαν δε δια μέσου Κπόλεως, Ουγγαρίας, Πολωνίας, Λιθουανίας και Ουκρανίας στη Μόσχα (19 Μαρτίου 1441), κηρύσσοντας παντού την ένωση. Ο Ισίδωρος βεβαίως είχε αμειφθεί με τους τίτλους του καρδιναλίου και του αποστολικού βικαρίου των χωρών Ρωσίας, Λιθουανίας, Λεχίας (Πολωνίας) και Λιβονίας, αλλά ο Σουζνταλίας Αβράμιος και ο ρώσος ιερέας Συμεών είχαν συνταχθεί στη Φλωρεντία με τον μητροπολίτη Εφέσου, κατά την επιστροφή τους δε στη Ρωσία καταπολέμησαν την ένωση. Στη Μόσχα τελέσθηκε η θ. λειτουργία στον ναό της Αναλήψεως του Κρεμλίνου, κατά την οποία μνημονεύθηκε μετά τον πατριάρχη και ο πάπας, αναγνώσθηκε δε από τον αρχιδιάκονο ο "Όρος" της ενώσεως. Ο παριστάμενος τυφλός μέγας ηγεμόνας Βασίλειος οργίσθηκε και αποδοκίμασε τα γενόμενα, συνέλαβε δε τον μητροπολίτη Ρωσίας και συγκάλεσε σύνοδο για την κρίση του. Ο Ισίδωρος καθαιρέθηκε και εγκλείσθηκε στη μονή Τσουντώφ, αλλά κατόρθωσε να διαφύγει στο Τβέρ (15 Σεπτ. 1441). Εκεί συνελήφθη πάλι και φυλακίσθηκε, αλλά και πάλι διέφυγε (4 Μαρτ. 1442), για να καταλήξει τελικώς στη Ρώμη. Η ένωση της Φλωρεντίας καταδικάσθηκε από τη ρωσική σύνοδο, ο δε Ισίδωρος υπήρξε ο τελευταίος Έλληνας μητροπολίτης Ρωσίας. Στον καρδινάλιο πλέον Ισίδωρο ανατέθηκε από τον παπικό θρόνο η εφαρμογή του "Όρου" της ενώσεως στο Βυζάντιο και στη Ρωσία, αφού ο πατριάρχης Κπόλεως Μητροφάνης, παρά τις καταβληθείσες προσπάθειες, δεν μπορούσε να επιτύχει κάτι θετικό για την επιβολή της ενώσεως. Ο πατριαρχικός θρόνος μετά από διετή περίπου χηρεία περιήλθε στον επίσης ενωτικό Γρηγόριο Μάμμα (1445-1450). Η Διάσκεψη ενωτικών και ανθενωτικών στο παλάτι του Ξυλαλά (1445) δεν κατέληξε σε κάποια προσέγγιση. Ηγέτης των ανθενωτικών ήταν ο Γεώριος Σχολάριος, ο μετά την άλωση πατριάρχης Γεννάδιος, ο οποίος με πραγματείες του αντέκρουσε την περί του filioque διδασκαλία.
Ο Κωνσταντίνος Παλαιολόγος, ο οποίος ανήλθε στον θρόνο μετά τον θάνατο του Ιωάννη Η' (17 Όκτ. 1448), έστρεφε την προσοχή του στην οργάνωση του αγώνα για τη σωτηρία της βασιλεύουσας. Το ζήτημα της ενώσεως της Φλωρεντίας τον απασχόλησε μόνο σε συνάρτηση προς τον αγώνα αυτό, γι’ αυτό και, χωρίς να αναμιχθεί στις εκκλησιαστικές αντιθέσεις, ήλπιζε στη βοήθεια της Δύσεως. Ο πατριάρχης Γρηγόριος Μάμμας απέτυχε να προωθήσει μία συμβιβαστική λύση, μετά δε την εκθρόνισή του
(1450) αναγκάσθηκε να καταφύγει στη Ρώμη. Οι μετριοπαθείς ανθενωτικοί απέρριπταν κατηγορηματικά τον "Όρον" της ενώσεως της Φλωρεντίας, αλλά, διαισθανόμενοι τις εθνικές ανάγκες, συγκρότησαν "Σύναξιν" στην Κπόλη και συνέταξαν επιστολή προς τον πάπα, την οποία απέστειλαν με τον αυτοκρατορικό απεσταλμένο Ανδρόνικο Βρυέννιο. Με την επιστολή αυτή ζητούσαν τη συγκρότηση μιας νέας κανονικής Συνόδου στην Κπόλη με ολιγομελείς αντιπροσωπίες Λατίνων και Ορθοδόξων (1451) για μία νέα διευθέτηση του ζητήματος των εκκλησιαστικών διαφορών. Οι αυστηροί όμως ανθενωτικοί δεν δέχθηκαν την πρόταση αυτή και αντέδρασαν. Ο πάπας Νικόλαος Ε' (1447-1455) επέμεινε στην άμεση εφαρμογή της ενώσεως της Φλωρεντίας και ζήτησε την αποκατάσταση του εκθρονισμένου ενωτικού πατριάρχη Γρηγορίου Μάμμα. Στην Κπόλη απεστάλη από τον πάπα και ο πρώην μητροπολίτης Ρωσίας καρδινάλιος Ισίδωρος (1452), αλλά οι ανθενωτικοί επωφελήθηκαν από τη μεταστροφή στην Ορθοδοξία κάποιου ανεπίσημου απεσταλμένου των Χουσσιτών της Πράγας Κωνσταντίνου Πλάστρη για να αποδοκιμάσουν και πάλιν με εγκύκλια επιστολή την ένωση της Φλωρεντίας, κάλεσαν δε όλους τους χριστιανούς της Δύσεως να δεχθούν την ορθόδοξη πίστη. Εν τούτοις, στις 12 Δεκεμβρίου 1452 τελέσθηκε λειτουργία στον ναό της Αγίας Σοφίας από τον καρδινάλιο Ισίδωρο, στην οποία παρίστατο και ο αυτοκράτορας με πολλούς πολιτικούς αξιωματούχους. Κατά τη λειτουργία αυτή μνημονεύθηκαν προφανώς τα ονόματα του πάπα Νικολάου Ε' και του εκθρονισμένου πατριάρχη Γρηγορίου Μάμμα, αναγνώσθηκε δε ο "Όρος"της ενώσεως της Φλωρεντίας ως μία προσωρινή λύση μέχρι την απώθηση του τουρκικού κινδύνου, οπότε το όλο ζήτημα της ενώσεως θα αναθεωρείτο. Στις 29 Μαΐου 1453 η Πόλη έπεσε, η δε άνοδος στον θρόνο του ανθενωτικού Γενναδίου Σχολαρίου (1453-1456, 1458-1463) έκλεισε οριστικά κάθε συζήτηση για την ένωση της Φλωρεντίας. Βεβαίως, ο παπικός θρόνος οραματιζόταν πάντοτε την υποταγή της Ορθοδόξου Εκκλησίας, αλλά με την αμετακίνητη έμμονή στο παπικό πρωτείο αφ’ ενός μεν δεν μπόρεσε να κερδίσει την ορθόδοξη Ανατολή, αφ’ ετέρου δε απώλεσε και μεγάλο μέρος του εκκλησιαστικού του σώματος στη Δύση κατά την προτεσταντική Μεταρρύθμιση.

«ό,τι αν λέγη υμίν ποιήσατε» (Ίω. β' 5).
Είναι ο μοναδικός λόγος της Θεοτόκου περί του Ιησού. Και ο λόγος αυτός είναι σύστασις υπακοής σ’ Αυτόν.
Η Θεοτόκος πρεσβεύει υπέρ ημών στον Κύριο. Τον παρακαλεί να δείξη την παντοδύναμη αγάπη του και να καλύψη έτσι τις ανάγκες μας και να λύση τα προβλήματα μας. ΙΙέρα όμως από τη μεσιτεία της Θεοτόκου υπάρχει και κάτι άλλο που η Ίδια μας το υποδεικνύει: είναι η πρόθυμη υπακοή μας στις εντολές Του Θεού: «ό,τι αν λέγη υμίν ποιήσατε»!
Συνήθως οι χριστιανοί αρκούνται στην υποβολή αιτημάτων στην Παναγία, τους Αγίους και τον Κύριο. Ζητούν το ένα, το άλλο και επαναπαύονται σ’ αυτό. Από το άλλο μέρος όμως αδιαφορούν για την τήρησι των εντολών του Θεού και η ζωή τους δεν έχει καμμιά σχέσι με το χριστιανικό τρόπο ζωής και γενικά δεν αποτελούν ζωντανά μέλη του σώματος της Εκκλησίας.
Η τακτική όμως αυτή αποδεικνύεται ελλιπής και ελαττωματική. Η μεσιτεία της Θεοτόκου προϋποθέτει τη συμμετοχή μας στη ζωή της Εκκλησίας. Ότι είμαστε δηλαδή ζωντανά μέλη της. Διαφορετικά η μεσιτεία της Θεοτόκου αιωρείται στο κενό. Δεν υποβοηθείται από τη δική μας υπακοή στον Ιησού. Αντίθετα, η μεσιτεία της Θεοτόκου γίνεται δεκτή και ο Κύριος ικανοποιεί τα αιτήματα μας, όταν υπάρχη εκ μέρους μας η έμπρακτη υπακοή στο Ευαγγέλιο Του.
Η Θεοτόκος μεσιτεύει υπέρ ημών και όχι αντί ημών. Οι πρεσβείες της προϋποθέτουν τη δική μας ολόψυχη αφοσίωση στον Κύριο και τον λόγο του και βασίζονται σ’ αυτήν. Δεν πρέπει δε να λησμονούμε ότι το ζήτημα της σωτηρίας μας εξαρτάται κυρίως από την ελεύθερη και υπεύθυνη συμμόρφωσι μας προς το θέλημα του Θεού. Η μεσιτεία της Θεοτόκου, οι πρεσβείες των Αγίων και η χάρις του Χριστού έρχονται σαν ευλογία του Ουρανού στην ελεύθερη και εκούσια προσωπική μας απόφασι να ζήσωμε ολοκληρωτικά και ισόβια «εις την υπακοήν του Χριστού» (Β’ Κορ. ι' 5).
(Μητροπολίτου Αχελώου Ευθυμίου Στυλίου, Η Πρώτη, εκδ. Γρηγόρη, σελ. 181)